Pobierz Matura 2025, język polski zakres podstawowy i rozszerzony, renesans i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity!
Renesans (Odrodzenie)
Wprowadzenie
Nazwa wzięła się z francuskiego słowa renaissance (odrodzenie). Miało to oznaczać powrót do źródeł, czyli tradycji antycznej. Najwcześniej idee renesansowe ukazywały się we Włoszech. W renesansie były też odkrycia geograficzne Kolumba i Magellana oraz teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika i wynalezienie druku przez Gutenberga. Ramy czasowe to umownie od zdobycia Konstantynopola przez Turków w 1453 roku do początku XVII wieku. W renesansie rozwinęła się filologia (nauka badająca literaturę danego kręgu/narodu), np. komentowano utwory łacińskie, greckie, biblijne, hebrajskie. Antropocentryzm - postawa lub koncepcja światopoglądowa, według której punktem odniesienia wszystkich zjawisk i rzeczy powinien być człowiek Humanizm renesansowy koncentrował się na człowieku, uważał, że każdy jest wolny i twórczy i od nas zależy nasz los (słowa Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce ). Humanistów interesowały wiara i postawa człowieka wobec Boga a nie średniowieczny fanatyzm religijny Reformacja Marcin Luter w 1517 roku przybił na drzwiach miejscowej katedry pismo zawierające 95 tez przeciwko praktyce sprzedaży przez duchownych odpustów (obietnic rozgrzeszenia za grzechy). W 1534 roku pod jego wpływem własną doktrynę religijną sformułował Jan Kalwin , a od kalwinizmu wykształcili się arianie. Ludzie reformacji za jedyne źródło objawienia uznawali Pismo Święte, popierali tłumaczenie go na języki narodowe, odrzucali pośrednictwo kapłanów ich celibat i kult świętych. Renesans w Polsce Wiek XVI nazwano złotym wiekiem kultury polskiej. Dzięki żonie króla Zygmunta I Starego ( Bona Sforza ) sprowadzono licznych artystów z Włoch i powstały krużganki z arkadami na Wawelu i kaplica Zygmuntowska. Przebudowano Zamek Królewski na Wawelu, ratusz w Zamościu i wiele innych rzeczy. Filozofia Michel de Montaigne (autor Prób) uważał, że nikt nie dysponuje wiedzą absolutną, a wszystkie poglądy są subiektywne i względne. Erazm z Rotterdamu krytykował wiedzę opartą na dogmatach, tradycji i autorytetach. Potępiał fanatyzm, i chciał tolerancji między katolikami a protestantami. Niccolo Machiavelli opisywał człowieka, jako osobę zdolną do dobra i zła, dlatego władza powinien być przebiegły i w drodze do celu może poświęcać poddanych. Sztuka Występowało wiele wątków i tematów z mitologii oraz klasyczny model piękna. Popularny był portret , a we Włoszech również pejzaże. Dążono do realizmu, dlatego rozwinęła się perspektywa. Renesansowe świątynie były stworzone również z myślą o człowieku, aby mu
się podobały - widoczna była harmonia, regularność. Świątynie budowano na centralnym planie nakrytym kopułą. Rozwijała się architektura świecka. Ważne dzieła sztuki : Wiosna Botticelli, katedra Santa Maria del Fiore, Mona Lisa Da Vinci, Dawid Michał Anioł Mikołaj Rej Biografia Urodził się w Żurawnie i większość swego życia spędził na wsi zajmując się gospodarstwem. Nie miał zbyt wielkiego wykształcenia i przez pewien czas uczęszczał do szkoły średniej, która działała przy Akademii Krakowskiej. Nauczył się obyczajów dworskich i łaciny na dworze Andrzeja Tęczyńskiego. Przez pewien czas brał udział w sejmach. Jako pierwszy autor tworzył wyłącznie w języku narodowym twierdząc że Polacy nie gęsi i swój język mają. Żywot człowieka poczciwego (zakres rozszerzony) W tym utworze autor przedstawia wzorzec parenetyczny ziemianina, szlachcica. Fragment rok na cztery części rozdzielon autor prezentuje jak przebiega życie szlachcica-ziemianina w czasie czterech pór roku. Udziela fachowych rad gospodarskich - mówi jak wychowywać dzieci i jak wybrać żonę. Praca w gospodarstwie bardzo go cieszy, opisuje co trzeba zrobić w sadzie. jak poradzić sobie z grządkami warzywnymi. Tą miłość do pracy w gospodarstwie widać przez liczne zdrobnienia np. marcheweczka, rzodkieweczka, ziółeczko etc. Jeżeli się dobrze popracuje to rodzinie nie grozi głód. Radość daje też Rejowi rodzina, spacery z żoną i dziećmi. Człowiek poczciwy to według Reja człowiek wiodący szczęśliwe życie na wsi, cieszący się drobnymi rzeczami, żyjący w zgodzie z naturą, troszczący się o rodzinę, o majątek, życzliwy i łagodny wobec ludzi, lubi pracować, ale kiedy trzeba to chwyci z broń i stanie w obronie ojczyzny. Motyw wsi, miłości do wsi (zdrobnienia warzyw i owoców). Jan Kochanowski Biografia (1530-1584) Pochodził ze średniozamożnej rodziny szlacheckiej. Urodził się w Sycynie, uważany za twórcę polskiego języka literackiego, najwybitniejszego poetę staropolskiego. Kiedy miał 14 lat zaczął uczęszczać do Akademii Krakowskiej, ale nie ukończył studiów. KOntynuował naukę w Królewcu i we Włoszech na uniwersytecie w Padwie. Rozpoczął tam twórczość po łacinie. W 1558 roku wrócił do Polski. Czego chcesz od nas Panie… to jego pierwszy utwór w języku polskim. Po powrocie do kraju był na wielu dworach magnatów i króla Zygmunta II Augusta (był sekretarzem). Ostatnie lata spędził w Czarnolesie, ożenił się z Dorotą Podlodowską i mieli sześcioro dzieci
- troje zmarło we wczesnym dzieciństwie. Brał udział w sejmikach i elekcjach, wspierał Jana Zamoyskiego. Zmarł nagle podczas pobytu w Lublinie. Kochanowski jako poeta doctus i humanista Poeta doctus to poeta uczony. Kochanowski studiował w Akademii Krakowskiej (nie ukończył) w Królewcu w Padwie. Był człowiekiem oczytanym w piśmiennictwie antycznym,
talary. W ostatniej zwrotce jest przysłowie Polak mądr po szkodzie. Autor twierdzi, że to przysłowie zmieni się na Polak przed szkodą i po szkodzie głupi , bo nie wyciągamy wniosków z zaistniałych sytuacji. Wiersz jest ostrzeżeniem całego narodu i wezwaniem go do działania i aktywnej postawy, jest to liryka apelu do społeczeństwa. Pieśń XXIV (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony) (zakres rozszerzony) Ta pieśń poświęcona jest poecie i możemy go utożsamiać z Kochanowskim. Widzimy tutaj dumę poetycką, ponieważ Kochanowski jest przeświadczony, że jego poezja jest genialna i przetrwa wieki. Twierdzi, że będą go czytać i mówić o nim ludzie z różnych krajów, np. Rosjanie, Anglicy, Hiszpanie…Ponieważ jego poezja jest tak cenna i przetrwa wieki, poeta nie musi bać się śmierci, czeka go bowiem nieprzemijająca sława tak, jak Orfeusza, który po śmierci zamienił się w łabędzia. Kochanowski wie, że już jest starszy i może umrzeć, ale będzie to tylko śmierć fizyczna, bo nie zostanie zapomniany dzięki swojej poezji. Opisuje swoją cudowną przemianę, swobodny lot nad światem i wciąż rosnącą sławę. Mówi, że ceremonie żałobne i modlitwy, łzy nie są mu potrzebne, bo przecież nie umiera. Utwór nawiązuje do Horacego i jego słów non omnis moriar ( nie wszystek umrę ). Pozdrawia też serdecznie biskupa Piotra Myszkowskiego, swojego przyjaciela. Geneza trenów W 1578 roku w wieku dwóch i pół roku zmarła ukochana córka Kochanowskiego - Urszulka. Poeta bardzo ją kochał i liczył, że kiedyś przejmie po nim lirę (pisarstw). Ponoć od najmłodszych lat wykazywała już talent literacki. Szybko zaczęła mówić, zadręczała rodziców pytaniami, wszystkich trenów jest 19, ale po 19. jest jeszcze czterowersowe epitafium poświęcone drugiej zmarłej córce - Hannie Kochanowskiej (zmarła mu trójka dzieci). Tren jako gatunek Jest to gatunek liryczny wywodzący się z antyku. Wyraża żal i smutek po śmierci zmarłego, wysławia też jego zasługi i czyny. Może zawierać też słowa pocieszenia i napomnienia skierowane do tych, którzy pozostali przy życiu. Kochanowski niejako złamał zasady tego gatunku: poświęcił treny dziecku, które w życiu jeszcze nic nie osiągnęło. Przedstawił je jako osobę wyjątkową, uzdolnioną literacko, porównał je nawet do greckiej poetki Safony. Nietypowe i ciekawe jest też to, że siebie uczynił pierwszoplanową postacią w utworze pokazując jak przeżywa cierpienia po stracie dziecka. Tren I Autor przywołuje łzy, płacze, lamenty, skargi, aby pomogły mu wyrazić ból po stracie dziecka, odwołuje się też do Heraklita - filozofa greckiego, pesymisty, który płakał nad znikomością życia. Również wspomina Symonidesa, greckiego poetę piszącego treny, epigramaty ( [Tym, co w wąwozie…] ). Jest też obraz gniazda słowiczego zaatakowanego przez smoka, czyli śmierć. Słowicza matka usiłuje ratować swoje dzieci, ale sama ledwo uchodzi z życiem. Autor zastanawia się co zrobić, gdy odeszła jego córka - rozpaczać czy buntować? Jest to pytanie retoryczne. Tren V Autor porównuje swoją zmarłą córkę do oliwki, która została podcięta przez przypadek przez nieostrożnego sadownika. DOpiero co ledwo odrosła od ziemi,a już obumarła. Podobnie
było z Urszulką. Również padła martwa u nóg rodziców. To wszystko wina złej Persefony - okrutnej żony Bóg podziemia, władczyni krainy cieniów i dusz zmarłych. Tren VI W tym trenie Kochanowski porównuje Urszulkę do słynnej greckiej poetki lirycznej, autorki pieśni lirycznych, weselnych hymnów - Safo słowieńska. Cały czas podkreśla literackie talenty dziecka. Porównuje Urszulkę do słowiczka, który potrafi prześpiewać całą noc. Opisuje też moment pożegnania z matką, kiedy Urszulka z żalem mówiła, że już nie zasiądzie przy stole zastawionym przez matkę, ponieważ musi wyjechać z domu rodziców w daleki, nieznany świat. Gdy matka - Dorota Podlodowska - słyszała te słowa, o mało nie pękło jej serce. Tren VII Autor wspomina znowu córkę patrząc na jej ubranka, niestety ujął ją sen żelazny i już nigdy się nie obudzi. Rodzice mieli całkiem inne plany wobec niej. Myśleli, że będą jej przygotowywać wyprawkę, gdy będzie wychodzić za mąż - pełną skrzynię z posagiem. Niestety dostała skrzynkę trumienną, a w niej tyle, w co ją ubrano. Na wierzch rzucono ziemię. Tren VIII. Po śmierci córki w domu pozostała groza - ona dawałą radość rodzicom dużo mówiła, śpiewałą, nie pozwalała im się smucić. Wszędzie słychać było jej śmiech, uwielbiała obłapiać rodziców. Nagle wszystko umilkło. Rodzice są zdruzgotani. Z każdego kąta czuć żałość i smutek. Tren IX W tym trenie autor zwraca się apostrofą do mądrości. Mówi, że przez całe życie starał się jak najwięcej zgłębić tajników mądrości i filozofii starożytnych epikurejczyków i stoików, uważając, żę pomoże mu to w trudnościach życiowych, zapewni ochronę przed rozpaczą. Niestety, gdy umarła mu Urszulka poeta załamał się, mądrość i filozofia okazały się nieprzydatne; ogarnęła go rozpacz i nie mógł się z tym pogodzić. Zachował się jak zwykły człowiek, który nie posiadał aż tak wiele mądrości jak on, może nawet nie znał filozofii starożytnych. Utwór krytykuje filozofię stoicką, która nie ratowała poety, gdy cierpiał (kryzys filozoficzny). Tren X Tren zbudowany jest głównie z pytań, na które w większości odpowiedź jest znana. Zaczyna się apostrofą do córki Urszulki, ale tak naprawdę to poeta zadaje sam sobie pytanie, zastanawia się, co stało się po śmierci z jego zmarłym dzieckiem - może jest w raju wśród aniołków, a może coś złego zrobiła i przebywa w czyśćcu albo Charon wiezie ją do Hadesu. Niestety analizując różne wierzenia, poeta zaczyna wątpić czy po śmierci w ogóle coś jest: Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest. Prosi dziecko, żeby się pokazało, dało mu znak, że gdzieś tam jest, aby on mógł być spokojny. Tren ten możemy odczytać jako kryzys wiary. Tren XI Zaczyna się parafrazą ostatnich słów Rzymianina Brutusa, zabójcy Juliusza Cezara, który popełniając samobójstwo, skrytykował cnotę. Starożytni uważali, że cnota to wartości moralne, np. honor, męstwo, dobroć, a także mądrość. Stoicy sądzili, że dzięki cnocie
- wychwala zalety dziecka
- dużo nawiązań do antyku (filozofia- stoicyzm, epikureizm)
- zwątpienie w Boga
- kryzys światopoglądowy
- gniew, bunt poety
- zwątpienie w świat pozaziemski, przywrócenie wiary (Sen)
- wiele porównań (słowik, kłos, oliwka)
- zaburzenie gatunku Odprawa posłów greckich Jan Kochanowski Treść Antenor opowiada, że posłowie greccy przybyli do Troi po zwrot Heleny, żony króla Menelaosa, uprowadzonej ze Sparty przez Aleksandra Parysa. Antenor ujawnia również, że Aleksander chciał go przekupić, podobnie też innych posłów, żeby głosowali za pozostawieniem Heleny w Troi. Antenor nie dał się przekupić, postawił wyżej dobro państwa niż interes prywatny. Aleksandra poparł poseł Iketaon. Decyzja Aleksandra powoduje, że Helena czuje się nieszczęśliwa w Troi, pociesza ją starsza pani. Poseł przynosi wiadomość, żę defintywnie odmówiono posłom greckim oddania Heleny. Relacjonuje on Helenie, jak wyglądała narada trojańska, w której brali udział król Priam, Aleksander, Iketaon i liczni dostojnicy trojańscy - naradę rozpoczął król, który powiedział, że mimo więzów krwi łączących go z synem, uczyni to o czym zdecydują posłowie. Jako pierwszy przemawiał Aleksander - powołał się na obietnicę bogini Wenus, która obiecała mu najpiękniejszą kobietę - on miał jej dać złote jabłko, pomijając Herę i Atenę. Wypowiada się też Antenor, ostrzegając przed wojną, jeżeli Helena zostanie w Troi. Iketaon popiera Aleksandra twierdząc, że Grecy nie mają prawa nic zarzucać Trojańczykom. Ostatecznie Aleksander wygrywa. Na koniec Kasandra, która ma dar jasnowidzenia przepowiada upadek Troi - pada wiadomość, żę wojna się rozpoczyna. Interpretacja fragmentu Fragment rozpoczyna się wypowiedzią Chorusa na temat władcy, stwierdza on, żę władccy mają trudne zadanie na ziemi i będą z niego rozliczani, bo “miejsce zaseidli bożę na ziemi”. Na ziemi nie mają nikogo nad sobą i dlatego często im się wydaje, że mogą robić co chcą, ale Bóg na to spogląda i ocenia. Nie da się go przekupić darami, on ocenia sprawiedliwie, a władców tym surowiej, że mieli się opiekować swoim ludem. Autor wspomina, że nierozsądni władcy doprowadzili wielokrotnie do nieszczęścia swoich poddanych. Drugi fragment dotyczy rozmowy między Heleną i posłem. Poseł opowiada o przybyciu posłów greckich i decyzji rady, czym wywołuje smutek Heleny. Mówi o wypowiedzi Aleksandra, który robił wszystko, by Helenę zatrzymać, nie patrząc na dobro państwa. Jego opozycję stanowił Antenor twierdząc, że to małżeństwo zakończy się upadkiem ojczyzny. Ostatecznie Antenor przegrywa, bo większość popiera Aleksandra. Antenora nikt nie słucha, bo Aleksander większość posłów przekupił. Geneza utworu Kochanowski wysłał tekst w grudniu 1577 roku do Jana Zamoyskiego i napisał, że tragedia była gotowa od dawna, ale nie budziła niczyjego zainteresowania. Została wystawiona w obecności króla Stefana Batorego w styczniu 1578 roku z okazji ślubu Jana Zamoyskiego z
Krystyną Radziwiłłówną. Odczytywano utwór jako poparcie polityki Batorego dążącego do wojny z Moskwą. Prawdopodobnie stronnik króla - Zamoyski - specjalnie wybrał datę inscenizacji na krótko przed rozpoczęciem obrad sejmu, który miał decydować o podjęciu działań zbrojnych. Interpretacja Pod płaszczem Troi autor ukrył Polskę XVI wieku. Krytykuje nasz kraj pokazując słabość władzy królewskiej, przekupstwo posłów, stawianie interesów własnych nad dobro ogółu, ciągła zmianę praw, brak sprawiedliwości, chaotyczne obrady Sejmu Polskiego, ten utwór przepowiedział upadek naszego kraju, który nastąpił pod koniec tego wieku. Narada nawiązuje do polskiego parlamentu, gdzie marszałkowie stukają laskami, jest krzyk i wrzask. Posłowie są podzieleni na tych z Iketaonem i Antenorem - symbolizuje to polskie obrady przez rozstąpienie na strony. Jest słaba władza królewska (Priam nic nie zrobił żeby przekonać syna, żeby ustąpił dla dobra państwa, uważał, że rozstrzygnie wszystko narada). Kasandra (siostra Parysa i Hektora) przepowiada koniec Troi ( O nierządne królestwo i zginienia bliskie ). Jest to aluzja to przepowiedni upadku Polski - panuje tu anarchia, jest liberum veto , są nowe prawa, panuje chaos. I tak samo jak Troja, upadnie Polska, bo ważniejszy jest interes jednostki niż dobro wspólne. Król Priam to odpowiednik Zygmunta Augusta. Antyczne inspiracje i wzory Główny wątek pochodzi z Iliady Homera. Kochanowski dostosował swój utwór do norm tragedii greckiej: reguła trzech jedności, zasada decorum, nie więcej niż trzech aktorów, dlatego przebieg obrad poznajemy z opowieści Posła. Jest prolog (wstępna mowa Antenora), pięć scen (epejsodionów) rozdzielonych trzema pieśniami chóru (stasimony). Dramat kończy epilog (przepowiednia wybuchu wojny). Dwie z trzech pieśni chóru są uznawane za arcydzieła poezji polskiej. Pieśń Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie została włączona jako samodzielny utwór do Ksiąg wtórych. Odbywa się ona przed sprawozdaniem Posła z przebiegu narady i podkreśla odpowiedzialność rządzących za społeczeństwo. Pieśń O białoskrzydła morska pławaczko , kierowana do Wenus, ma wiele neologizmów, peryfraz, szyków inwersyjnych, brak rymu i jednakowej liczby sylab - świadczy to o poetyckim talencie autora. Fraszki Na zdrowie Ślachetne zdrowie, Nikt się nie dowie, Jako smakujesz, Aż się zepsujesz. Tam człowiek prawie Widzi na jawie I sam to powie, Że nic nad zdrowie Ani lepszego, Ani droższego; Bo dobre mienie,
"By jeno jedna" - doktor na to powie. Od jednej przyszło aż więc do dziewiąci, A doktorowi mózg się we łbie mąci. "Trudny - powiada - mój rząd z tymi pany: Szedłem spać trzeźwo, a wstanę pijany". Doktor Hiszpan to autentyczna postać - doradca Zygmunta Augusta, Piotr Roizjusz. Prawdopodobnie nie mógł wytrzymać polskiego typu zabawy i biesiad, więc chciał pójść spać. Fraszka jest humorystyczna. Biesiadnicy poszli do doktora z dzbanem alkoholu i drzwi puściły. Zaproponowali jedną, na co doktor miał nadzieję oby tylko jedna. Tak doszło do dziewięciu kolejek i kręciło się doktorowi w głowie. Na koniec mówi, że trudne ma życie z tymi ludźmi - idzie spać trzeźwy a wstaje pijany. Jest to zabawne pokazanie jak wyglądały renesansowe biesiady, gdzie zabawy i alkoholu było w bród. Raki Folgujmy paniom nie sobie, ma rada; Miłujmy wiernie nie jest w nich przysada. Godności trzeba nie za nic tu cnota, Miłości pragną nie pragną tu złota. Miłują z serca nie patrzają zdrady, Pilnują prawdy nie kłamają rady. Wiarę uprzejmą nie dar sobie ważą, W miarę nie nazbyt ciągnąć rzemień każą. Wiecznie wam służę nie służę na chwilę, Bezpiecznie wierzcie nierad ja omylę. We fraszce poeta mówi o miłości w sposób przewrotny. Cały podstęp i dowcip polega na tym, że wiersz ten można czytać w obie strony. Czytany normalnie stanowi pochwałę kobiety, autor nawołuje do dochowywania wierności kobietom, wzniośle wyraża się o miłości i cnotliwości. Czytany wspak okazuje się być satyrą, w której Kochanowski ironicznie i bez złudzeń wyraża się o kobietach jako kobietach chciwych, niewiernych i próżnych. Piotr Skarga Był człowiekiem dobrze wykształconym, ukończył Akademię Krakowską i kontynuował studia teologiczne w Wiedniu i w Rzymie, następnie przyjął święcenia kapłańskie i wstąpił do zakonu jezuitów, angażował się w działalność patriotyczną, widział słabość władzy królewskiej, wady szlachty i to, żę kraj chyli się ku upadkowi. Postanowił, żę napisze utwór, ktry zwróći uwagę społeczeńśtwa, szczególnie tych ludzi, którzy mają wpływ na to, co dzieje się w kraju. Napisał Kazania sejmowe przed obradami sejmu w 1597 roku, niestety do działalności sejmu nie doszło i nigdy tych kazań nie wygłosił. Również opinia publiczna nie zauważyła tego utworu. Skarga chciał napomnieć szlachtę poprzez te Kazania. Omówienie Kazania wtórego o miłości ku ojczyźnie Skarga wylicza sześć chorób, które są w organizmie Rzeczpospolitej:
- nieżyczliwość ludzka i chciwość
- niezgody sąsiedzkie
- upadek religii katolickiej i tworzenie się innych wyznań heretyckich
- osłabienie władzy królewskiej
- niesprawiedliwe prawa
- grzechy przeciwko Bogu Za te choroby odpowiedzialna jest szlachta polska, która nie robi nic, żeby zmienić stan rzeczy. Porównuje ojczyznę do chorej matki, dzięki której wszystko mamy i która przez całe życie się nami opiekuje - za jej dobroń powinniśmy okazać jej miłość - matka jest najważniejsza w naszym życiu i głupcem jest ten, kto jej nie szanuje. Ojczyzna Matka daje nam możliwość wyznawania prawdziwej katolickeij wiary, złotą wolność, dobrobyt materialny, dostatek, bogactwo, spokój z sąsiadami, jakiego wiele krajów nie ma. Ta nasza matka kochana nosi nas na rękach i nie dopuści, aby się stała krzywda. Trzeba zrobić wszystko, żeby ojczyzna była dobrze traktowana. Porównuje również ojczyznę do okręty, który tonie iz którym na dno idą wszyscy pasażerowie. Głupi jest ten, kto dba tylko o własne gospodarstwo i własne bogactwa, a nie zatyka dziur w tonącym okręcie - zginie razem ze swoimi dobrami, gdy okręt ojczyzny zatonie, zgubi też własne dzieci, żonę, bo nie dbał o ojczyznę. Tak więc szlachta, niezalepiając dziur, pójdzie na dno. Interpretacja i problematyka Osiem kazań Piotra Skargi ukazuje ówczesną sytuację w naszym kraju: słabość władzy królewskiej, anarchię szlachty, samowolę, niesprawiedliwe prawa etc. Autor nawołuje szlachtę do opamiętania, do tego aby nie zrywano sejmu, usprawniono sądownictwo, poprawiono dolę chłopa, wzmocniono władzę królewską, twierdzi, żę miłość do ojczyzny jest obowiązkiem każdego obywatela, głosi też wizję upadku państwa, uważa też, że trzeba zwiększyć rolę kościoła w życiu społecznym i politycznym. Retoryka Rozwijała się już w starożytności i w jej zakres wchodziło poprawne oraz piękne mówienie i pisanie. Starożytni mówcy - retorzy - tworzyli mowy, które miały dotrzeć do słuchaczy, wpłynąć na ich opinię, emocję, przekonać ich do określonego stanowiska, przyjęcia danego punktu widzenia, o tym pisał Arystoteles w utworze Retoryka. Wybitnym mówcą był Cyceron. Antyczni mówcy i ci, którzy pisali o retoryce wyróżnili pięć części sztuki retorycznej: inwencja (określenie tematu), dyspozycja (uporządkowanie mowy), elokucja (dobór słownictwa), memoria (nauka mowy na pamięć), pronuncjacja (wykonanie). Styl retoryczny rządzi się następującymi zasadami:
- zwroty do słuchaczy
- pytania retoryczne
- alegoryczne obrazy (wyobraźnia odbiorcy)
- szyk przestawny
- przykłady z życia
- zdania pytające i wykrzyknikowe
- odwoływanie do emocji odbiorców
- używa hiperboli
- charakter perswazyjny (nakłania do czegoś-
- stylizacja, np. biblijna
Od tego utworu powstały słowa, które funkcjonują do dziś, np. pantagruelizm to wesołość, pantagrueliczny czyli rubaszny, beztroski, gargantuiczny, czyli wielki żarłoczny. W średniowieczu i we wczesnym renesansie ludzie świętowali hucznie karnawał. W tym czasie każdy mógł śmiać się i szydzić z drugiego człowieka. Cały utwór jest napisany bardzo prostym językiem z obecnością wulgaryzmów. Michel de Montaigne – Próby (zakres rozszerzony) Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli renesansu. Urodził się w rodzinnej posiadłości - zamku Montaigne. Otrzymał staranne wykształcenie: jako dziecko znał łacinę, bo tak rozmawiano w domu, a francuskiego nauczył się w szkole. Ukończył studia prawnicze, pracował jako radca sądowy w Bordeaux, został burmistrzem tego miasta. Sporo podróżował, pisał z przyjemności. Dowodził, że nikt nie dysponuje wiedzą absolutną, a wszelkie sądy mają charakter subiektywny i względny. Próby Geneza To dzieło osobiste, które zawiera refleksje, przemyślenia Michela na temat życia, świata ludzi. Z początku pisał pierwsze rozdziały jako luźne zapiski. Dwie pierwsze księgi ukazały się w 1580 roku, osiem lat później ukazało się wydanie rozszerzone, złożone z trzech ksiąg. Książka zawiera 107 esejów. Michela uznaje się za twórcę eseju. Autor inspirował się poglądami m.in. Sokratesa, Arystotelesa. Epikura. Uważał, że umysł ludzki może być rozstrzygająca instancją w sprawach egzystencjalnych.Był dość pozytywnie nastawiony do świata – propagował czerpanie przyjemności z życia, aczkolwiek w granicach rozsądku. Próby to subiektywne rozważania autora o życiu, tok myśli opiera się na luźnych skojarzeniach (nie na wnioskach i argumentach), są wątki autobiograficzne, zawierają wiele cytatów z literatury antycznej i renesansowej, styl utworu jest wyrazisty i bogaty w środki wyrazu artystycznego, np. paradoksy.Dla Montaigne’a „największą rzeczą na świecie to umieć należeć do siebie” Esej – gatunek; najczęściej są to swobodne komentarze dotyczące jakiegoś zjawiska lub problemu. Cechą eseju jest subiektywny sposób opisu i dbałość o piękny, charalterystycnzy styl Sceptycyzm – postawa poznawcza zakładająca, że rozum ludzki ma swoje ograniczenia.Postawa niepewności wobec kategorii prawdy, rozumu jako ostatecznego narzędzia poznania czy weryfikowalnych przekonań na temat rzeczywistości hedonizm – pogląd, doktryna uważający, że przyjemność i rozkosz to najwyższe dobro i cel w życiu Tomasz Morus (zakres rozszerzony) Był renesansowym humanistą, filozofem. Był Anglikiem. Ukończył studia prawnicze w Londynie. Najpierw pracował jako adwokat, później był posłem w parlamencie brytyjskim, następnie sekretarzem króla Henryka VIII Tudora i przewodniczącym obrad Izby Lordów. Ponieważ nie zgodził się aby Anglia uniezależniłą się od papieża, decyzją Henryka VII został stracony. Po latach doczekał się kanonizacji ze względu na męczeńską śmierć.
Utopia to nazwa wymyślona przez Morusa i dosłownie oznacza miejsce, które nie istnieje. Potem zaczęto używać tego słowa w odniesieniu do idealnego społeczeństwa, gdzie wszyscy są równi, żyją w dostatku i nie ma wojen. Antyutopia to przeciwieństwo utopii, są to np. państwa totalitarne (Rosja radziecka, hitlerowskie Niemcy). Można używać słowa antyutopia albo dystopia. O idealnym społeczeństwie przed Morusem pisał już filozof Platon w utworze Państwo. Morus opisuje wyspę Utopię, na której znajdują się 54 miasta, które zbudowane są według jednego planu i mają takie same budynki. Każde z miast wysyła swoich posłów na obrady dotyczące spraw wyspy. Żadne miasto nie chce rozszerzać swoich posiadłości. Każda rodzina wiejska składa się z 40. osób. Wszyscy w Utopii muszą znać się na uprawie roli i noszą jednakową odzież - jest różnica w ubiorze mężczyzn i kobiet, żonatych i nieżonatych. Każdy pracuje 6 godzin dziennie, a pozostały czas może spożytkować jak chce, ale nie na głupstwa i próżniactwo. Nie ma tutaj winiarni, piwiarni, domów rozpusty i biedaków, ani żebraków. Wszyscy żyją zgodnie, a praw mają mało. Nie ma żadnych adwokatów, są różne wierzenia religijne. Większość wierzy w jedną istotę boską, którą nazywa Ojcem. Są kapłani, będący sędziami obyczajów. Spichlerze są zawsze pełne. Morus ukazuje państwo oparte na zasadach demokracji. Jeśli nie masz miłości… Franciszek Petrarka (zakres rozszerzony) Treść W tym sonecie autor zastanawia się czym jest miłość - z jednej strony przynosi radość, ale czasami ból, dlatego nazywa ją bolesną radością. Potrafi spowodować, że zimą czujemy ciepło, a latem drżymy z zimna; tyranizuje człowieka - on o tym wie, a i tak jej pragnie. Jest to uczucie, którego nie da się zdefiniować. Petrarka to poeta włoski, mistrz sonetu (dwie zwrotki czterowersowe, opisowe; trzy zwrotki refleksyjne). W swoich sonetach opsa wielką miłość do Laury - pięknej francuskiej damy, którą ujrzał ponoć tylko raz w kościele w Awinionie. To spotkanie na zawsze odmieniło jego życie. Laura stała się tematem jego pieśni, sonetów, natchnieniem, które poruszało jego umysł. Miłość przedstawiona jest w nich, jako świat cudów i kontrastów oraz euforii i rozpaczy; bliskości i oddalenia, blasku i ciemności, ognia i lodu. Ma ona magiczną moc, która wznosi człowieka w świat niebiańskich rozkoszy. Kobieta jest dla dl poety aniołem i przewodniczką po tej niebiańskiej krainy rozkoszy. Uwielbiał stosować oksymorony (bolesna radość), stosuje antytezy (zestawienie dwóch przeciwstawnych znaczeniowo części wypowiedzi), kontrasty. petrarkizm - naśladowanie tego poety w późniejszych epokach (ze względu na gatunek, środki stylistyczne, opis miłości)
Kontynuacje i nawiązania
Władysław Broniewski Broniewskiemu umarła córka Anka - miała ona na imię Joanna, ale ojciec nazywał ją Anką; była dorosłą mężatką. Ojciec nie mogąc się pogodzić z jej tragiczną śmiercią postanowił napisać cykl siedemnastu utworów, w których opisywał swoje cierpienie po śmierci córki, podobnie jak Kochanowski. Nie szukał jednak pomocy u Boga, bo był ateistą. Firanka Podmiot liryczny (Broniewski) siedzi przy biurku i zawiewa na niego firanka. Zczyna sobie wyobrażać, żę to nieżyjąca Anka chce się z nim skontaktować - z jednej strony się cieszy, bo gdzieś ona jest i daje mu znaki, ale z drugiej strony sie smuci, bo to duch, trup i przeraża go to. Anka! To już trzy i pół roku… Broniewski wspomina, że Anka nie żyje już trzy i pół roku, więc dosyć długo, ale on ciągle o niej pamięta - myśli o niej po przebudzeniu, przed snem, czuje się osierocony. Stracił też innych bliskich i jakoś się z tym pogodził - matkę, siostrę- ale w przypadku córki jest to niemożliwe - czas nie chce zagoić ran. Chodzi na cmentarz na Powązkach, wystaje przed mogiłą córki i otacza go smutek. Tęsknota jest podobna jak u Kochanowskiego - również filozofia i nauka nic nie pomagają. Bolesław Leśmian Urszula Kochanowska Bolesław Leśmian nawiązuje do śmierci Urszuli Kochanowskiej i jej pobytu w zaświatach - okazało się, żę Urszulka dostała się do raju: Bóg spełnia wszystkie jej zachcianki, a ona prosi go o taki sam dom jak w Czarnolesie. Bóg nie odmawia - dom jest identyczny. Urszula zaczyna się krzątać, przygotowywać na przyjście rodziców, ale to nie oni przychodzą, lecz Bóg. Leśmian podważa dogmat religijny, który mówi, że człowiek w raju będzie szczęśliwy. Według niego bez bliskich nie będziemy szczęśliwi nawet wtedy, gdy codziennie możemy oglądać Boga. Do siostry Bolesław Leśmian Autor doświadczony boleśnie osobistym przeżyciem opisuje śmierć siostry. Wyglądała jakby lalka z wosku, wydawała się taka samotna. Leśmian spoglądał na nią i gdy już została złożona w mogile ciągle odczuwał lęk, wydawało mu się, że przyjdzie zza grobu, że jest głodna i że może została pochowana żywcem? Dokładnie pamięta wóz, który wiózł ją do mogiły. Po jej śmierci odczuł nieprawdopodobną pustkę jakby zmalał świat - była mu tak droga. Bolała go swiadomość, żę ciało będzie gnić nie wiedział czy kara, czy nagroda spotkała ją po śmierci, jak się zachował wobec niej Bóg? Przecież tylko w nim nadzieja po śmierci. Cierpi, zastanawia się czy nie jest winny jej śmierci, albo kto jest winien. Żyje w niepewności, ma świadomość marności życia człowieka. Jest to nawiązanie do renesansu poprzez motyw śmierci bliskiej osoby.
Nowy wspaniały świat Aldous Huxley Londyn, rok 2541. Po krwawej wojnie ludzie się zjednoczyli, a władzę ma dziesięciu zarządców. Ludzie rozmnażają się przez sztuczne zapłodnienia i klonowanie. Świat jest podzielony na kasty - każdy ma swoje zadanie. Fragment Dyrektor oprowadza studentów po Ośrodku Rozwoju i Warunkowania. W dziale zapładniania tłumaczy jak z jednego jaja może powstać wiele ludzi. Powtarza maksymę Wspólność. Identyczność. Stabilność. Tłumaczy, że tworzą kasty poprzez dawanie mniejszej ilości tlenu - wówczas występuje uszkodzenie mózgu. Następnie idą do żłobka i pokazują jak dzieci nabierają wstrętu do książek i kwiatów - gdy podchodzą do nich włączają alarm i dzieci są przerażone. Powtarzają to kilka razy. Gdy dzieci usypiają dyrektor powtarza kilkadziesiąt razy jakie są i jakie mają prawa kasty: alfy, bety, gammy, epsilony. Tym samym mówi kogo mają nienawidzić. Powtarza to kilka razy, aby wdrożyć w ich umysły. Utwór Huxleya został napisany w konwencji science-fiction i jest antyutopią. Przedstawiony tutaj świat z 2541 roku na pozór wydaje się działać sprawnie i być uporządkowanym.. Niestety ta obywatele nie dostają szczęścia. Każdy podporządkowany jest do określonej kasty czy tego chce, czy nie. Nauka i technika jest na wysokim poziomie, ale powoduje, że losy jednostki są ludziom obojętne. Ludzie są hodowani jak zwierzęta, którym wpaja się określony sposób zachowania i to w brutalny sposób. Autor pokazuje, że tworzenie na siłę idealnego państwa może się zakończyć katastrofą. Utopia Wisława Szymborska Autorka opisuje wyspę gdzie są Drzewo Słusznego Domysłu, Dolina Oczywistości, Jezioro Głębokiego Przekonania, Drzewo Zrozumienia… Mimo, że ta wyspa jest tak wspaniała i wszystko na niej zostało rozwiązane, odkryte, to jest niezamieszkana, a jedyne ślady bytności ludzi można zobaczyć na plaży, ale niestety prowadzą one w stronę oceanu. Wygląda to tak, jakby ludzie w pośpiechu z tej wyspy uciekli, bo człowiek nigdy nie byłby tu szczęśliwy (inaczej niż twierdzi Morus). Potrzebujemy wyzwań w życiu, odkrywania czegoś nowego - taka nasza natura. Nie ma szans, abyśmy żyli w takiej utopijnej krainie, gdzie wszyscy są równi, ponieważ zawsze się znajdą jakiej osoby, które chciałyby mieć więcej - sławy, bogactwa. Pierwiastek zła zawsze tkwi w naturze ludzkiej, co nam utrudnia marzenia o idealnym państwie. pytania odnośnie matury/notatek: [email protected] (odpowiem na wszystko związane z maturą/wybór studiów)
