Pobierz Mediacja w starożytnym Rzymie i więcej Ćwiczenia w PDF z Prawo rzymskie tylko na Docsity!
Mediacja w starożytnym Rzymie
Justynian I Wielki (źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Justynian_I_Wielki) W styczniowo-lutowym artykule przedstawiłem mediację w starożytnej Grecji. Tym razem zapraszam do starożytnego Rzymu, aby przypatrzeć się procesom mediacyjnym w tamtej rzeczywistości. Jest to tym bardziej ważkie, że była to codzienność pierwszych chrześcijan, którzy w dalszych czasach mieli niebagatelny wpływ na rozwój mediacji w Europie, a później w świecie. W starożytnym Rzymie instytucje polubownego rozwiązywania sporów, były na tyle rozwinięte, że to właśnie ich łacińskie nazwy stanowią etymologiczną genezę współczesnych alternatywnych metod rozwiązywania sporów i związanej z tym terminologii^1. Jako przykład można wskazać słowa: mediare – być w środku; concilitare – pogodzić, jednoczyć, pozyskać; conciliatio – porozumienie; negotiatio – interes; arbiter – sędzia polubowny; stipulatio poene – kara umowna, kara stypulacyjna, etc.^2 Najstarszym znanym źródłem prawa rzymskiego pozostaje Prawo XII Tablic (łac. lex duodecim tabularum ), które zostało napisane w 451 - 450 r. p.n.e. Tekst tej Ustawy zachował się do naszych czasów fragmentarycznie^3. Najważniejszym, zachowanym do dnia dzisiejszego, źródłem prawa rzymskiego jest kodyfikacja dokonana z polecenia cesarza Justyniana I Wielkiego w latach 528 - 534 r. n.e.^4 , na którą składają Digesta z 533 r. n.e., Institutiones seu Elementa z 533 r. n.e. i Codex repetitae praelectionis z 534 r. n.e. oraz Novellae leges wydawane w latach późniejszych^5. Całość kodyfikacji justyniańskiej od XVI w. oznacza się nazwą Corpus Iuris Civilis^6. W zachowanym tekście Prawa XII Tablic na Tablicy VIII ustęp 2. czytamy „ Jeśli kto okaleczył kończynę drugiej osobie i nie ułożył się z poszkodowanym... ”^7 , co wskazuje (^1) A. Kalisz, A. Zienkiewicz, Mediacja sądowa i pozasądowa. Zarys wykładu , Warszawa 2014 r., s. 107. (^2) Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny , (red.) W. Wołodkiewicz, Warszawa 1986 r., s. 25 i n. (^3) M. Kuryłowicz, Prawa antyczne. Wykłady z historii najstarszych praw Świata , Lublin 2006, s. 180. (^4) Ibidem , s. 170. (^5) Ibidem , s. 193. (^6) Ibidem , s. 29. (^7) Tekst Prawa XII Tablic http://biblioteka.kijowski.pl/antyk%20rzymski/06.%20prawo%20dwunastu%20tablic%20%5Bleges%20duodecim%20t abularum%5D.pdf (dostęp 03- 04 - 2017 r.).
że za przestępstwa prywatne (tu uszkodzenie ciała) istniała możliwość korzystania z pomocy osoby trzeciej celem „ułożenia się z poszkodowanym” i zawarcia ugody – pax 8 , w przeciwnym razie sprawca narażał się na odwet lub sankcję karną w postaci grzywny^9. Na fakt, że sądownictwo polubowne funkcjonowało w antycznym Rzymie wskazują także istniejące w dawnym (przedjustyniańskim) prawie instytucje rozstrzygania powstałych sporów. Jedną z nich było compromissum , które stanowiło nieformalną umowę (łac. pactum ) stron o oddanie sporu do rozstrzygnięcia sędziemu polubownemu (łac. arbiter )^10. Józef Schönborn, w swojej pracy doktorskiej wskazuje, że arbiter powołany na podstawie comporomissum w pierwszej kolejności miał pogodzić strony, a dopiero w dalszej – o ile strony nie doszły do porozumienia – wydawał wyrok^11. Powołany przez strony sędzia polubowny nie był związany przepisami prawa, ale mógł rozstrzygać dowolnie, jednak jego orzeczenia nie mogły naruszać istniejącego porządku prawnego oraz norm etycznych^12. W Kodeksie Justyniana potwierdzono, że compromissum jest ważne – jeżeli strony pisemnie uznały rozstrzygnięcie arbitra lub nie zakwestionowały go w ciągu dziesięciu dni. Drugą formą wartą odnotowania była receptum arbitrii , czyli umowa dwóch lub więcej osób będących w sporze z arbitrem mającym rozsądzić ich spór, który podejmując się przeprowadzenia arbitrażu musiał wypełnić swoją rolę do końca. W przypadku uchylania się przez niego od tego obowiązku, pretor mógł na nim to wymóc, przez zajęcie jego rzeczy lub nakładając na niego grzywnę^13. Kolejną formą rozstrzygania sporów była mediacja przeprowadzana przez „ tzw. dobrych przyjaciół, którzy odgrywali rolę mediatorów. Tę funkcję mogły pełnić tylko osoby powszechnie szanowane. Najczęstszym sposobem przeprowadzania mediacji było przekazywanie przez mediatora stanowiska jednej, jak i drugiej strony konfliktu, aż do momentu wypracowania kompromisu zadowalającego obie strony. Najczęściej korzystano z mediacji w sprawach z zakresu spraw rodzinnych, w szczególności dotyczących podziału majątku spadkowego. Takie sprawy, ze względu na bliskie i długotrwałe relacje między stronami, sprzyjały poszukiwaniu rozwiązań polubownych. W tym przypadku szybkie zakończenie sporu było niezwykle istotne. Było to związane z możliwością przygotowania ziemi uprawnej i nie powodowało utraty plonów z danego roku z powodu toczącego się konfliktu. Mediacja była również stosowana w sporach dotyczących prawa własności oraz drobnych przestępstw ”^14. Wskazać należy, że powyższe formy rozwiązywania zaistniałych sporów cechowały się szybkością i łagodnością w ich rozwiązywaniu oraz umożliwiały stronom zamknięcie sporu bez informowania o nim opinii publicznej. W ówczesnym czasie procesy toczyły się publicznie (na placach i ulicach), a tym samym trudno było się uchronić przed ciekawością gawiedzi^15. Skuteczność i popularność sądownictwa polubownego w starożytnym Rzymie doprowadziła do tego, że za rządów cesarza Dioklecjana, na przełomie III i IV w. n.e., sądownictwo państwowe zostało całkowicie zastąpione sądownictwem polubownym^16. Po uznaniu (^8) K. Sójka-Zielińska, Historia Prawa , Warszawa 2005, s. 26. (^9) Tekst Prawa XII Tablic, op.cit. (^10) M. Kuryłowicz , A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu , , Warszawa 2008, s. 269. (^11) J. Schönborn, O sądach polubownych w porównaniu z sądami zwyczajnymi i przepisami ustawodawstw nadanych, Kraków 1853, s. 31. (^12) Ibidem , s. 32. 13 M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. ... , op.cit., s. 61. (^14) T. Serafin, Geneza instytucji mediacji (w:) red. A. M. Arkuszewska i J. Plis, Zarys metodyki pracy mediatora w sprawach cywilnych , Warszawa 2014, s. 16. (^15) O. Jurewicz, L. Winniczuk, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym , Warszawa 1970, s. 382 i n. (^16) K. Mularczyk, G. Miś, M. Miś, Wybrane instytucje rozstrzygające spory konsumenckie na drodze polubownej, Kwartalnik ADR nr 3 (15) z 2011 r., s. 79.
najwyższym mediatorem^24. Takie założenie wynika wprost z Pierwszego Listu Świętego Pawła do Tymoteusza, w którym czytamy „ Albowiem jeden jest Bóg, jeden też pośrednik między Bogiem a ludźmi, człowiek, Chrystus Jezus ” (1 Tm 2,5)^25. Ponadto zachęty do korzystania przez wiernych z procesu mediacji upatrywali w tak zwanym „upomnieniu braterskim”^26 : „ Gdy brat twój zgrzeszy «przeciw tobie», idź i upomnij go w cztery oczy. Jeśli cię usłucha, pozyskasz swego brata. Jeśli zaśnie usłucha, weź z sobą jeszcze jednego albo dwóch, żeby na słowie dwóch albo trzech świadków oparła się cała sprawa. Jeśli i tych nie usłucha, donieś Kościołowi. A jeśli nawet Kościoła nie usłucha, niech ci będzie jak poganin i celnik! ” (Mt 18,15-17)^27. Godnym uwagi jest fakt, że przytoczony powyżej fragment opisuje pełną procedurę rozwiązywania sporów. A. Romanko wyjaśnia, że „ W pierwszej kolejności powinno dojść między stronami do dialogu. Jeżeli rozmowa nie przyniesie efektów, wskazane jest zastosowanie mediacji. Dopiero w sytuacji, w której próba pogodzenia nie zakończy się pojednaniem, strony powinny poddać spór pod urzędowe rozstrzygnięcie przedstawicieli danej społeczności. ”^28 Powyższe przesłanki religijne, stały się podstawą do praktykowania przez kapłanów chrześcijańskich postępowań mediacyjnych – głównie w sprawach rodzinnych i karnych. W późniejszym okresie – średniowieczu – zajmą się oni także rozwiązywaniem sporów pomiędzy wysoko urodzonymi oraz sporów dyplomatycznych.^29 24 A. Romanko, Teologiczne podstawy mediacji w prawie kanonicznym , Roczniki Nauk Prawnych, Tom XXV, numer 2, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2015 , s. 153. (^25) Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych , Poznań-Warszawa 1987, s. 1348. (^26) A. Romanko, Teologiczne podstawy mediacji ... , op.cit., s. 153. (^27) Pismo Święte ... , op.cit., s. 1144. (^28) A. Romanko, Teologiczne podstawy mediacji ... , op.cit., s. 153. (^29) S. Kordasiewicz, Historyczna i międzynarodowa perspektywa mediacji (w:) red. E. Gmurzyńska i R. Morek, Mediacje: Teoria i Praktyka , Warszawa 2009, s. 41.
