Pobierz Medyczne, bioetyczne, psychosocjologiczne i prawne aspekty tożsamości płci i więcej Publikacje w PDF z Biologia Umana tylko na Docsity! MEDYCZNE, BIOETYCZNE, PSYCHOSOCJOLOGICZNE I PRAWNE ASPEKTY TOŻSAMOŚCI PŁCI Bydgoska Izba lekarska Komisja Bioetyczna B y d g o s z c z 2 0 1 4 pod redakcją Władysława Sinkiewicza i Rafała Grabowskiego RECENZENCI: Prof. dr hab. Anna Latos-Bieleńska – Uniwersytet Medyczny w Poznaniu Prof. dr hab. Marian Machinek – Uniwersytet Warmińsko-Mazurski KOREKTA: Hanna Borawska PROJEKT OKŁADKI: Iwona Dombrowska Na okładce: Adam i Ewa, Albrecht Dürer, 1504 Źródło: pixabay Bydgoska Izba Lekarska Komisja Bioetyczna ul. Powstańców Warszawy 11 85-681 Bydgoszcz tel./fax (52) 376-30-06 WYDAWCA, REALIZACJA POLIGRAFICZNA: Dom Wydawniczy MARGRAFSEN s.c. 85-808 Bydgoszcz, ul. Białogardzka 11A ISBN 978-83-63921-06-4 50 Tożsamość osobowa a tożsamość płciowa Tożsamość osobowa Rozumieć jednak świat osób jako świat indywidualnych bytów tego samego rodzaju to jeszcze mało. Ten świat nie jest tylko światem indywidualności, światem istot wyjątko- wych, ale jest światem istot niepowtarzalnych. Osoba jest kimś nie do zastąpienia i to nie w sensie funkcjonalnym, ale w sensie jej cenności. Cenna, bo jedyna, nie do wymienie- nia na nic lepszego, drogocenniejszego, bo w ogóle niewy- mienialna. Jak uczyli scholastycy, jest nieudzielalna. Jest dla siebie, jest, jeśli można tak powiedzieć, tylko swoja własna. Persona est sui iuris et alteri incommunicabilis – osoba jest by- tem należącym do siebie i niedzielącym swego bytu z nikim innym2. Wartościowa nie dlatego, że różna – oryginalna, ale dlatego, że właśnie taka – swoista: jedyna, absolutnie nieza- stępowalna. Jej tożsamość określa jej unikatowość. Wśród kłopotów z tożsamością unikatu nie martwi podobieństwo do innych obiektów podobnej natury. Tych bowiem brak. Osoba jest niekopiowalna. Mogą istnieć klony ludzi, ale nie da się klo- nować osób. Byt, który nie daje się zrelatywizować do nicze- go podobnego sobie. Osób nie da się policzyć, bo za każdym razem mamy jednoelementowy zbiór – ta oto i żadna inna. Jako taka jest cenna, wartościowa, bo jest zupełnie no- wym rodzajem bytu w świecie tego, co typowe, powtarzal- ne, wśród kopii, nieodróżnialnych egzemplarzy, w kręgu przedstawicieli gatunków i rodzajów. Nie jest cenna, bo po prostu oryginalna, bo jest doskonałym zaprzeczeniem typo- wości. Nie jest cenna, bo ekscytuje siłą swej niezwykłości. Jest wartościowa, bo jedyna w takim sensie, jak jedyny jest kochany człowiek. Nie na darmo Karol Wojtyła pisał, że właściwym odniesieniem do osoby jest miłość. 2 J.F. Crosby, Zarys filozofii osoby, Kraków 2007, s. 59. Marian Grabowski, Aleksander Sztramski 51 Jest wartościowa, bo jest owocem człowieczeństwa, efek- tem całożyciowego procesu dojrzewania. Nie jest rezultatem przypadku – warta tyle tylko co układ chmur na niebie, któ- ry zdarzył się raz i już się więcej nie powtórzy, a za którym pojawia się jeszcze inny, równie niepowtarzalny. Jest sensem i owocem ludzkiego życia. Życie ludzkie jest po to i aż po to, by dojrzała osoba, którą jest każdy z nas. Tym, którzy taką tezę mają za przesadną, nieupraw- nioną, można radzić jedno. Niech popatrzą na ludzi w ich zmaganiach o własną samoidentyfikację. Młodzież z kolczy- kami w wargach, fantazyjne fryzury – odróżnić się, by się samoustanowić. Naiwne – tak – ale jak przemożne. Dorośli zabiegający o uznanie w grupie, dzikie poszukiwanie wyróż- nienia: czego nie zrobię, by zauważyli. Identyfikacja z sobą idąca przez „społeczne ja”: jestem tym, za kogo mnie mają inni. Starcze depresje, w które wtrącił porachunek z wła- snym życiem: poszukiwanie siebie w sobie – bez widomego rezultatu. Jeśli uznać tezę antropologiczną, że celem życia każdego z nas jest zyskanie tożsamości osobowej w wyżej wskazanym sensie, to na wszystkie ustanowienia kulturowe, na wszelkie mechanizmy społeczne, wspólnotowe, międzyludzkie rela- cje, na naszą biologię, seks, całą dynamikę naszych losów, ale też własnych czynów, wyborów, naszej aktywności i za- niechań można patrzeć jako na materię, która ma człowie- kowi pomóc w osiągnięciu takiego celu. Zrazu nikt, ale już od urodzenia z własnym kompletem genów, które tylko jednojajowe bliźniaki z sobą dzielą, jeden z wielu, ale przecież syn swojej matki, ojca tej, a nie żadnej innej pary ludzkiej – tożsamość określona przez pochodze- nie, ród. Chłopiec albo dziewczynka. Ludzie wołają się po imieniu – jakże prosty mechanizm umacniający wyosobnie- nie się człowieka. Niezależne od nas czynniki, które zaraz na wstępie określają ludzką tożsamość. Potem dochodzą inne, związane z tożsamością grupową, kulturową, etniczną: 52 Tożsamość osobowa a tożsamość płciowa Europejczyk, Polak, żyd, katolik, prawicowiec... Tematem samym dla siebie jest opisać mnogość i złożoność zewnętrz- nych czynników, ich wzajemne sploty, konfiguracje, które wspomagają zyskiwanie tożsamości osobowej. Rola społecz- na, funkcja w grupie także współkształtują proces indywi- dualizacji. I procesy przeciwne, które krystalizację tożsamości za- burzają. Sieroctwo zawsze sprowadza kryzys tożsamości. Dziecko musi wiedzieć: czyje jest. Zaburzenie w odbiorze swej płci, wyobcowanie z grup, które nie pozwala na sa- moidentyfikację, nietrafny wybór zawodu... Ciągi takich zdarzeń w życiu i ich wynik: coraz mniej się wie, kim się jest, a kim się nie jest. Wszystko to, w czym się kręcimy, co robimy i czego nie robimy, a moglibyśmy, staje się materią, która szko- dzi lub służy dojrzewaniu osoby – tożsamości cząstkowe: religijna, narodowa, społeczna, grupowa, płciowa, rodo- wa, zawodowa... Zewnętrzne czynniki osobotwórcze nie są wystarczające. Ledwie podpowiedź, ledwie zewnętrz- na pomoc. Mamy wyposażenie osobnicze, dzięki które- mu dojrzewanie osoby nabiera niezwykłej siły. Człowiek odkrywa swoje wnętrze, zaczyna się kontaktować sam z sobą, poznawać siebie jako siebie właśnie. Nie tylko przez odróżnienie od innych bądź identyfikację z nimi, ale przez natrafienie na siebie, na swoje wady i cnoty – charakter psychiczny, moralny. Pytanie: kim jestem?, które umiemy postawić, jest ciągle stowarzyszone z drugim – za kogo się mam? Każdy z nas działa tu na dwóch frontach. Z jednej strony maluje swój autoportret, z drugiej – autokreuje siebie. Możemy na swój temat roić i możemy siebie odgrywać. Między wyobraża- niem sobie, kim też nie jestem, a kim jestem, a faktyczną tożsamością nieodmiennie zieje przepaść. Podobnie pomię- dzy tym, co odgrywamy, a kim rzeczywiście jesteśmy. Marian Grabowski, Aleksander Sztramski 55 aksjologiczne DNA tego oto człowieka6. To kochamy, bo rozpoznajemy jako warte naszej miłości, temu służymy, bo wartościowe, tu widzimy zadanie dla siebie, któremu się od- damy. W tych wszystkich momentach zwrotnie następuje dojrzewanie osoby w tym, co dla niej swoiste. Gdy człowiek nie działa na rzecz wartości, nie służy, nie realizuje zadania, wtedy staje się Eliotowskim „wydrążonym człowiekiem”. Rekapitulując motyw klarowania się tożsamości oso- bowej: odgrywamy rolę czy odkrywamy swoje powołanie, trwamy przy swoich wyborach, postanowieniach, planach czy żyjemy w niefrasobliwym świecie bez zobowiązań? Czuj- ni wobec powagi życia czy kostniejący w jego monotonnej jałowiźnie? Podstawowe rozróżnienie: serio – na niby. Gdy człowiek usiłuje się wyłgać z powagi życia, gdy prześlizguje się przez nie, gdy małpuje, a nie naśladuje wzorców zacho- wań, wtedy pozostaje ze swoją osobniczą niedojrzałością. Pierwiastkowi osobowemu zagraża nie tylko fikcja, we- wnętrzne odrętwienie, upór w byciu niedojrzałym, ale i to, co bezosobowe. Na tę opozycję wskazywał G. Marcel, gdy pisał: „Sądzę, że przede wszystkim osoba staje jako przeciwieństwo formy bezosobowej”7. Nie sama reifikacja grozi bytowi oso- bowemu, ale przemożna siła stadnych odruchów, której ule- gamy. Nacisk mody, wobec którego podda się wstydliwość kobiety, siła lęku przed wykluczeniem społecznym, która po- kona wolę prawdy. Człowiek jako istota, która da się porwać przez tłum, który staje się motłochem. Ledwie przykłady potężnej rzeczywistości bez twarzy jakby w nas przyczajonej. Filozof stwierdza: „(…) bezosobowe znajduje się nie tylko dokoła mnie; za mało byłoby powiedzieć, że tkwi we mnie: ono przenika we mnie, wyraża się we mnie; cały czas odzwier- ciedlam je. Większość mych opinii jest niczym innym, jak odtworzeniem bezosobowego przez »ja«, które nawet nie wie, 6 M. Scheler, Ordo amoris, w: O miłości. Antologia, red. M. Grabowski, Toruń 2013, s. 16. 7 G. Marcel, Od sprzeciwu do wezwania, Warszawa 1965, s. 143. 56 Tożsamość osobowa a tożsamość płciowa że jest odtwórcą”8. Według francuskiego myśliciela, osoba ma taką właściwość, że stawi czoła temu, co bezosobowe: rozwa- ży je, oceni i rozbije. Tak postąpi ten, kto widząc, że tłum go porywa, tłum, który zaraz będzie mordował, krzywdził, gwałcił, a może tylko drwił, przeklinał i wyzywał, nie połączy się z nim. O zachowaniu osobowym będziemy mówili tam, gdzie człowiek będzie potrafił się tak zachować, gdy nie da się ogarnąć przez to, co bezosobowe. Odkrywanie osobowego charakteru jest istotnie zwią- zane z uświadamianiem własnej godności, swojej wartości. Nie uczynię tak a tak, bo siebie bym skrzywdził, jak mówio- no kiedyś: skalał własną duszę. Oprócz godności, na straży osoby staje także duma i wstyd. Proces dojrzewania osoby, proces coraz pełniejszego zy- skiwania tożsamości osobowej zaburzają mechanizmy de- gradujące. Oto przykładowe efekty ich działania. Tożsamość rozchwiana. Nie cecha charakteru mo- ralnego i psychicznego tego lub owego człowieka, ale coś podstawowego, co jest związane ze strukturą osoby, z jej niestabilnością. Każdy człowiek jest zagrożony możliwością wewnętrznego rozpadu, niezależnie od tego, czy jest typem psychicznie stabilnym, czy chwiejnym. Cytowany już N. Hartmann definiuje osobę jako ciągłe identyfikowanie się z sobą. Ta musi „trwać przy samej sobie”, musi „dopiero uczynić się taką, jaką w rzeczywistości jest”. Stąd bierze się konieczność troski o tożsamość człowieka. Można mu pomagać lub przeszkadzać w procesie samoidentyfikacji. Niepewność tożsamości seksualnej, narodowej, genetycz- nej można stabilizować przez zewnętrzne oddziaływania lub powiększać rozchwianie osobowości: kontakt chłopca ciągle niepewnego własnej tożsamości seksualnej z efebofi- lem może definitywnie zaburzyć jego seksualną samoiden- tyfikację. Podobnie fatalny skutek może mieć niewłaściwe 8 Tamże, s. 144. Marian Grabowski, Aleksander Sztramski 57 uświadomienie dziecku adoptowanemu prawdy o jego ro- dzinnym statusie. W obszarze identyfikacji narodowej tak samo będzie działać notoryczne deprecjonowanie patrioty- zmu, kpiny z wartości ojczyzny. Tożsamość przysłonięta. Pod tym terminem kryją się bardzo różne układy i sytuacje, w których rozmaite czynni- ki uniemożliwiają podążanie za swoim etosem, życie swoim ordo amoris. Generalnie chodzi o uporczywe i długotrwałe zaburzenia w reagowaniu na wartości. Scenariusz najbardziej pospolity: bezwolne poddawanie się temu, co w klasycznej fi- lozofii było nazywane namiętnościami. Pewien typ niższych sił, które tak mocno absorbują człowieka, że odwracają go od tego, co wyższe: obżarstwo, smakoszostwo, erotomania, wy- godnictwo, poddanie się popędowej stronie życia i wyżywa- nie się tylko w niej. W rezultacie sylwetka osobowa przestaje się rozwijać. Jakub w bliźniaczej parze, który myśli i działa perspektywicznie przez wzgląd na wartość, i Ezaw żyjący do- raźnymi impulsami ciała, seksu. Scenariusz drugi: zabłąkanie świadomości aksjologicznej. Według M. Schelera, istnieją ludzie zadurzeni często przez dziesiątki lat w tym, co warto- ściowe, ale co nie należy do ich ordo amoris, do ich porządku kochania i nienawidzenia9. Ten proces bywa nierzadko od- powiedzialny za błędne rozpoznanie powołania zawodowego, a nawet życiowego. Tożsamość podzielona. Kim innym jestem, a za kogo innego się mam. Niezgoda na te elementy tożsamości, któ- rych nie sięga moja sprawczość. Istnieje cały obszar w czło- wieku, który nie poddaje się autokreacji, nieczuły na żadne akty tak zwanej samorealizacji, a niezwykle mocno defi- niujący człowieka. Pomimo tego istota wolna, gdy na ten element siebie natrafi, może się przeciw niemu buntować. Kobieta, która nie chce być matką, mężczyzna, który nie chce być mężczyzną. 9 M. Scheler, dz. cyt., s. 29. 60 Tożsamość osobowa a tożsamość płciowa wydana innym: lekarzowi wykonującemu badanie USG, rodzicom oczekującym narodzin, którzy o nią zabiegają, bo zastanawiają się nad wyborem imienia, może chcą przy- gotować odpowiedni wystrój pokoju dla dziecka, może od tego zależy perspektywa rodziny w przyszłości: przedłużenie rodu, utrzymanie rodziców12. To drugi człowiek uchwytuje aspekt tożsamości nowej ludzkiej osoby, zanim ona sama będzie w stanie go poznać. Ponieważ on tę prawdę już zna, staje się odtąd zobowiązany do jej respektowania, staje się jej powiernikiem. Jako taki ma ją afirmować: potwierdzać i umacniać. Temu właśnie służą wszystkie zabiegi rodziców respektujące płeć, począwszy od nadania imienia w chwili narodzin, przez dobieranie odpowiednich ubrań, zabawek, po zachęcanie do określonych czynności, uczenie pewnych zachowań, w miarę jak dziecko rośnie i odkrywa podział płci. A odkrywa to zróżnicowanie najpierw w swoim oto- czeniu, w fakcie, że jest karmione z piersi matki, a nie ojca, że ich fizjonomia, ubiór, głos, etc. się różnią, ażeby potem dopiero stopniowo odkrywać fakt, że samo jest płciowe i że od zawsze przynależało do określonej płci, tak jak od zawsze było dzieckiem tych rodziców, członkiem tej rasy, tego na- rodu, tej kultury, tych tradycji. Jak dobrze wiemy, prawda własnej płci ze szczególną siłą dochodzi do głosu wraz z pojawieniem się nowych doświad- czeń związanych z okresem dojrzewania. Chłopięca mutacja głosu, dziewczęce przeobrażenia ciała, owłosienie w miej- scach intymnych, które przykuwa uwagę. Wszystko to wzywa osobę do ustosunkowania się wobec ujawniających się nowych potencjalności płci, a co za tym idzie – wobec odsłaniającego się coraz głębszego jej sensu. Czy w końcu pojawienie się przypadłości kobiecej i odmiennej, męskiej. 12 Prawda o płci dziecka w skrajnych wypadkach przesądza o jego życiu, jak ma to miej- sce w Chinach. Marian Grabowski, Aleksander Sztramski 61 Osoba zabiera wobec tego wszystkiego głos, identyfikuje się i rozpoznaje siebie samą przez to, co ujawnia się w jej cie- le i płci. Seksualność, jako część składowa tożsamości osoby, nabiera wartości w jej oczach, a także w oczach innych osób, w odbiorze jej otoczenia. Również te liczne głosy bierze ona pod uwagę w procesie samoidentyfikacji. Z tak zbudowaną wartością tego, co w niej męskie bądź kobiece, wkracza ona jak gdyby po raz kolejny, na nowo w świat osób, w którym zarysowany jest biegunowy podział płci. Zaczyna poruszać się w tym świecie w zupełnie nowy sposób. Cały ten pro- ces ma też i swoje momenty trudne lub wręcz dramatyczne, które ujawniają, jak istotną rolę odgrywa tożsamość płcio- wa w kształtowaniu się tożsamości osoby. Widać to dobrze w okresie dojrzewania – gdy coś się opóźnia albo przebiega nie tak jak powinno, gdy przykładowo piersi młodej dziew- czyny nie wzrastają na tyle, by zaznaczyć jej budzącą się ko- biecość, co nierzadko w środowisku rówieśniczym stanie się przedmiotem kąśliwych uwag, może rodzić się przekonanie, że nie jest się tym, kim powinno się już być ze względu na swą płeć. Nie dość kobieca, nie dość męski. Poczynione uwagi na temat tożsamości płci sytuują się na granicy oczywistości, ale obecnie, w czasach dla ludzkiej płci trudnych, należy je powtarzać, powtarzać z uporem. Można i trzeba też nad nimi myśleć głębiej. Spróbujmy ta- kiej refleksji, idąc śladami Jana Pawła II. Jak wyglądają rela- cje pomiędzy tożsamością płciową i osobową przez pryzmat jego koncepcji miłości seksualnej? Jan Paweł II, analizując związek tożsamości osobowej i płciowej w swoim antropologicznym studium o ludzkiej cielesności, płciowości w strukturze osobowego podmiotu, zatytułowanym Mężczyzną i niewiastą stworzył ich, mówi o trojakim poczuciu sensu ciała i płci, jaki staje się udziałem człowieka. Ludzkie ciało jest naprzód znakiem i wyrazem osoby, która odróżnia się istotowo od wszystkich innych bytów cielesnych. O takim wyosobnieniu z otaczającego 62 Tożsamość osobowa a tożsamość płciowa świata świadczy właściwe człowiekowi doświadczenie sa- motności13. Ciało stanowi o osobie w aspekcie jej widzial- ności w świecie. Na ciele człowieka, a w szczególności na jego twarzy, zarysowana zostaje nie tylko przewyższająca inne cielesne jestestwa ludzka natura, lecz także jej indy- widualność. Z konkretnym ciałem i konkretną twarzą wią- żemy konkretną osobę. Dalej autor wyróżnia tzw. oblubieńcze poczucie sensu ciała i płci, to znaczy poczucie, do którego dochodzi się, natrafiając na możliwość stawania się osoby darem dla dru- giego i to właśnie poprzez swoje ciało i poprzez swoją płeć14. Trzecim wymiarem sensu, w którym ciało i płeć ujawnia- ją kres swych potencjalności, jest znaczenie rodzicielskie15. Osoba może współuczestniczyć w powoływaniu do istnienia nowej osoby ludzkiej. W każdym z trzech rodzajów poczu- cia sensu ciała i płci możemy widzieć istotny czynnik wpły- wający na osobową tożsamość człowieka. Wraz z kształ- towaniem się i intensyfikacją określonego poczucia sensu wzmocnieniu ulega osobowa sylwetka człowieka. Osoba ustanawia się przez rozpoznanie faktu transcendowania świata istot widzialnych, a czyni to, jak twierdzi Jan Paweł II, właśnie poprzez swoje ciało, przez jego zdolność do spe- cyficznie ludzkiego działania, co wyraża symbolicznie gene- zyjski obraz „człowieka, który by uprawiał ziemię i rów ko- pał w ziemi, aby w ten sposób nawodnić całą powierzchnię gleby” (Rdz 2, 5–6). Należy tu wskazać również na cały wy- miar samoświadomości i samostanowienia człowieka – jego wolności. Jako osoba jestem niezastępowalny, bo tylko ja jestem sobą w moich własnych, wolnych aktach. Proces sa- moustanowienia postępuje w urzeczywistnieniu możliwości 13 Jan Paweł II, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich, Libreria Editrice Vaticana 1986, s. 28–29. 14 Tamże, s. 59–60. 15 Tamże, s. 85–86. Marian Grabowski, Aleksander Sztramski 65 z genezyjskiego snu i z podziwem, zachwytem lub niedo- wierzaniem odkrywamy w subtelnej prostocie ludzkiego życia, jak głęboko i wszechstronnie tkwimy w opozycji damskie – męskie, jaki bogaty jest świat wyznaczany przez tę opozycję. Im ta odmienność wyrazistsza, im bardziej porusza, tym lepiej zwrotnie uświadamiamy sobie to, kim jesteśmy. Bogactwo kobiecego świata pozwala osobowo dojrzewać mężczyźnie i vice versa. Człowiek, jakim siebie znamy, rozgrywa bliskość ciele- sną w seksualnej relacji tak, że tyle razy rację ma Cyprian Kamil Norwid, gdy pisze: „Oni zaś tańczą: łonem zbliżeni do łona, Polarnie nieświadomi siebie i osobni” a tymczasem ta bliskość została dana człowiekowi, by dzięki niej powstała, jak nazywa to papież, komunia osób. Ta bliskość ma prowadzić do wspólnoty osób. Tak sprawę widzi Jan Paweł II, gdy pisze: „Co więcej, komunia osób mogła ukształtować się tylko na gruncie niejako »dwoistej samotności« mężczyzny i kobiety”. W kręgu bliskości ciał odkrywa się intymność człowieka, a z czasem jego głębię. Powstaje nie wspólnota interesu, nie wspólnota seksualnej rozrywki, ale wspólnota osób. Papież naucza: „To, że »sta- ją się jednym ciałem«, oznacza potężną więź ustanowioną przez Stwórcę, poprzez którą odkrywają swoje człowieczeń- stwo zarówno w pierwotnej jedności, jak też w tajemniczo atrakcyjnej dwoistości”19. Cielesność, która nie rozdziela, ale jednoczy. Temat zupełnie zasadniczy. Seksualna bliskość ciał za- opatrzona w obietnicę wierności staje się ekologicznym środowiskiem, w którym ma szansę pojawić się bardzo eli- tarna kategoria miłości: miłość osobowa. W niej następuje uchwycenie wartości niepowtarzalności ukochanej osoby: jest to wartość tego, co poza tą osobą nie występuje, co dla 19 Tamże, s. 43. 66 Tożsamość osobowa a tożsamość płciowa niej swoiste, jedyne i nie do zastąpienia. Opowiada o niej wyznanie: jedyny, jedyna. Seksualna bliskość staje się żywiołem, w którym ma dojrzeć miłość osobowa oparta zrazu na atrakcyjności płci. Dalej, miłość osobowa, miłość do niepowtarzalnej osoby staje się, zdaniem M. Schelera i N. Hartmanna, przestrze- nią, w której dojrzewa osoba. Twierdzą oni mocno, że poza tą miłością to dojrzewanie nie może się dokonać. N. Hart- mann będzie pisał: „(…) dziełem miłości osobowej jest wła- ściwe moralne jestestwo ukochanego. Kochający pozwala ukochanemu stać się tym, czym on jest w swej idei i czym jest dla niego od początku. Przynajmniej tendencja ku temu tkwi we wszelkiej prawdziwej miłości osobowej. A dość czę- sto też cząstka urzeczywistniana”20. Z uwag papieża o osobotwórczej funkcji płci daje się wy- dobyć jeszcze jeden tyle pasjonujący, co subtelny wątek. Na- wet wtedy, gdy tożsamość osobowa jest nieźle wykształcona, dalej działa opozycja płciowa, rozwijając wymiar osobowy. Człowiek – pisze papież – „(…) przy całej swej duchowej samotności, przy całej jedyności i niepowtarzalności właści- wej osobie, ukonstytuowany jest przez ciało jako »ten« lub »ta«”21. Zilustrujmy tę tezę. Trzeba zacząć od pytania o kryterium dojrzałości oso- bowej. Niewątpliwie będzie nim zdolność do rozpoznania i służby wartościom, skala zaangażowania, poświęcenia, i to w służbie wartości wysokiej, a nie takiej, którą zasadniczo wyznacza prosty interes własny, pomyślność życiowa. I teraz mamy: wartości służą kobieta i mężczyzna. Istnieje trafne rozpoznanie życiowego powołania, a zarazem wspólnota celu, wspólnota służby temu, co doniosłe, a przecież trudne, 20 N. Hartmann, Miłość osobowa, w: O miłości. Antologia, red. M. Grabowski, Toruń 2013, s. 91. 21 Jan Paweł II, dz. cyt., s. 42. Marian Grabowski, Aleksander Sztramski 67 co domaga się męstwa, cierpliwości, pracowitości, lojalno- ści, solidarności. Jakości moralnego charakteru, które będą tu ingero- wać, w swej istocie są „bezpłciowe”, ich realizacja wydaje się sprawą po prostu ludzkiej indywidualności, ale przecież dzielność kobiety jest czym innym niż męstwo mężczyzny. Męstwo każdego z nich inaczej się przejawia. Są takie sytu- acje, gdzie kobieta będzie dzielna, a mężczyzna się posypie i odwrotnie. Podobnie będzie z cierpliwością, wzajemną lo- jalnością, wiernością sprawie. Mamy także sytuacje, w których odezwie się współczu- cie, odruch sprawiedliwości dojdzie do głosu. I tu da o so- bie znać komplementarność odniesień męskich i żeńskich: czułość matczyna i ojcowska, spontaniczność kobiecego współczucia i męska wola dopełnienia sprawiedliwości. Sto- imy wobec cech charakteru moralnego, który jest niezwykle zindywidualizowany, jedyny w swojej kompozycji, zasadni- czo aseksualny, a przebarwiony przecież tym, co męskie lub kobiece. Zdolność uchwycenia subtelnego zabarwienia etosu człowieka przez jego płeć istotnie zależy od konfiguracji kulturowej. Mężczyzna wychowany w męskim gronie, kobieta w kobiecym, gdy się spotykają, robią na sobie wrażenie nie tylko z powodu odmienności seksualnej, od- mienności psychiki, ludzkiej po prostu indywidualności, ale także z powodu płciowo zróżnicowanych sylwetek mo- ralnych. To zróżnicowanie subtelnie bogaci ludzki świat. Natomiast w kulturze „koedukacyjnej”, kulturze, która niweluje, a nie zaznacza odmienność płciową, te subtelno- ści stają się coraz trudniej uchwytne. Współczesna kultura, wbrew funkcjonującym w niej deklaracjom, wbrew całemu zatroskaniu o równoprawne traktowanie płci, przecież roz- mywa ostrość opozycji męskie – damskie. Pozbawia tym samym ludzki świat bogactwa, które z tego napięcia się bierze. Gdzie w dzisiejszym świecie są widoczne wytwory 70 Tożsamość osobowa a tożsamość płciowa W ramach takich samoodniesień umie ukształtować się obsesyjne odniesienie do cząstki swojej tożsamości osobo- wej. Tak może być rozgrywany i nacjonalizm, i homosek- sualizm. Świadomość własnej tożsamości ulega zawężeniu. Ważny staje się tylko jeden z aspektów, które człowieka identyfikują. Ulega absolutyzacji. Ktoś jest mężczyzną, Niemcem, lekarzem i homoseksualistą, ale ma się przede wszystkim za homoseksualistę. Jego świadomość wła- snej tożsamości została zdominowana przez to, co ledwie aspektowe. Podobnie dzieje się w przypadku absolutyzacji tradycji religijnej, patriotyzmu, wdzięków przeciwnej płci. Mamy wtedy religijnego fanatyka, nacjonalistę, erotomana. Gender dopisuje tu swój scenariusz. Fiksację na cechach płciowych drugorzędnych i równocześnie absolutyzację tego wymiaru ludzkiej płciowości, który biologicznie jest drugo- rzędny, a demonstrujący się w zachowaniach kulturowych związanych z płcią. Efekt tego jest opłakany. Wskazana absolutyzacja bloku- je dojrzewanie osoby, uniemożliwia wykształcenie tożsamo- ści osobowej. Mamy żałosną degradację osoby do wymiaru tylko własnej seksualności. Genderowe manipulacje ele- mentami własnej tożsamości seksualnej mają wysoką cenę. Jest nią trywializowanie swego losu, banalizacja kwestii sa- moidentyfikacji: niby taka ważna, a przecież cała powaga kwestii tożsamości osobowej staje się karykaturalna, wręcz komiczna. Fiksacja na zabsolutyzowanej własnej seksual- ności. Nie mężczyzna, a przede wszystkim gej, nie kobieta, a przede wszystkim lesbijka, nie osoba, a przede wszystkim transwestyta, nie człowiek, a przede wszystkim biseksualista. Można protestować i twierdzić, że tak samo może zafik- sować się świadomość macierzyństwa, ojcostwa. Są ludzie, którzy tak to przeżywają, że nie widzą poza tym świata. Jest tu jednak znacząca różnica. Inny układ akcentów: przeży- wam siebie jako matkę i ojca, by sprostać zadaniu, jakie z tym się wiąże. Na pierwszym planie mamy zadanie, a nie Marian Grabowski, Aleksander Sztramski 71 własny autoportret. Jest dokładnie tak jak w cytowanej na początku wypowiedzi N. Hartmanna24. Niebezpieczeństwo tożsamości zaburzonej, tożsamości zredukowanej pojawia się także w przypadkach radykalnych skaleczeń seksualności: amazonka, eunuch. Nie ma tu ran za- danych wyłącznie ciału. Odciskają one swe piętno na psychi- ce osoby, na świadomości jej tożsamości seksualnej, a dalej osobowej. Świadomość tego faktu może do tego stopnia kon- centrować uwagę podmiotu, że poważnie zaburzy dalszy roz- wój osoby, przysłaniając zupełnie sens własny jej egzystencji. Tożsamość zredukowana jest rodzajem matni, z której dla osoby nie ma wyjścia o własnych siłach. Bywa, że i po- moc drugiego człowieka – psychoterapeuty, okazuje się nie- wystarczająca. Mając to na uwadze, warto na zakończenie przyjrzeć się biblijnemu obrazowi, który daje do myślenia. W ósmym rozdziale Dziejów Apostolskich (Dz 8, 26–39) czytamy o spotkaniu, ucznia Jezusa, Filipa, i pielgrzymują- cego do Jerozolimy wysokiego urzędnika królowej Etiopii, eunucha. W polskim przekładzie zastąpiono słowo eunuch rzeczownikiem dworzanin. Gdyby się tym nie przejmować i pozostać przy oryginale, wtedy tekst nabiera egzystencjal- nej wymowy, odsłania treści maksymalnie aktualne dla po- ruszanego tematu. Ów bezimienny (!) eunuch – człowiek okaleczony tak dotkliwie, że zaburzeniu uległa jego tożsamość nie tylko seksualna, ale i osobowa – czyta fragment Księgi Izajasza: „Prowadzą go jak owcę na rzeź, i jak baranek, który milczy, gdy go strzygą, tak on nie otwiera ust swoich. W jego uniże- niu odmówiono mu słuszności. Któż zdoła opisać ród jego? Bo jego życie zabiorą z ziemi”. Jak wynika z dalszego ciągu 24 Jeszcze inny przykład tożsamości zredukowanej: przemożne skupienie uwagi na nieda- jącym się zrealizować drogą naturalną rodzicielstwie. Osoba z potencjalnej matki/ojca zamienia się w „producenta”, „wytwórcę” dziecka. Przepada niepomijalny w rodziciel- stwie wymiar przyjęcia osoby dziecka jako daru, jako kogoś zarazem oczekiwanego, ale i w równej mierze nieoczekiwanego. Tego ostatniego nie ma wcale. 72 Tożsamość osobowa a tożsamość płciowa narracji, eunuch nie wie, kogo tekst dotyczy. Wygląda na to, że, jak to często w ludzkim świecie bywa, czyta go jako tekst o sobie, o swojej kaźni przed laty, o swoim biorącym się stąd zagubieniu: nie wie, kim jest, chociaż jest wysokim i wpływowym urzędnikiem królowej – „Któż zdoła opisać ród jego?”. Czyta ten, a nie żaden inny fragment Biblii, bo odnajduje w nim obraz swego losu – „W jego uniżeniu od- mówiono mu słuszności” – swojej krzywdy, upokorzenia, drwin i pogardy. Nie dość tego. Umrze, nie pozostawiwszy po sobie potomstwa. Widzi siebie i swój los proroczo wyra- żony w wersetach Izajasza. I teraz Filip opowiada eunuchowi historię Jezusa – histo- rię Pomazańca, którego najgłębszej tożsamości nie uznano, ale przeciw niej wystąpiono: Jezusa Pomazańca wyszydzono, wydrwiono, umęczono i zabito, zgodnie ze słowami proroc- twa Izajasza, które czytał Etiopczyk. Tymczasem Chrystus nieoczekiwanie okazał się zwycięski. Pojawił się zmartwych- wstały – w całym splendorze tego, kim siebie anonsował: Pan życia i śmierci. Można mniemać, że w Jego losie urzędnik królowej Etiopii odnajduje rzeczywistą podstawę, na której może zbudować swoją osobową tożsamość. Jest to nowa tożsa- mość, której początkiem jest chrzest, który z rąk Filipa na własne życzenie otrzymuje. Odtąd może już „jechać z ra- dością swoją drogą”. Taka interpretacja passusu z Dziejów Apostolskich wskazuje na wyjście z impasu tożsamości zre- dukowanej.