Pobierz Mesjanizm jako zjawisko społeczno-polityczne i więcej Prezentacje w PDF z Filozofia tylko na Docsity!
R O Z D Z I A Ł 1
Mesjanizm
jako zjawisko społeczno-polityczne
Pojęcie i typologie mesjanizmu
Jak przystało na zjawisko warte badawczej dociekliwości, mesjanizm wymyka się definicjom. Istniejąca różnorodność ujęć i terminów skłania do sięgnięcia na wstępie po opracowanie encyklopedyczne. Oksfordzki leksykon poświęcony religiom abrahamowym rozpatruje mesjanizm w kontekście apokaliptyzmu oraz millenaryzmu. Autor hasła Lutz Greisiger podkreśla przynależność wszystkich trzech zjawisk do kategorii eschatologii uniwersalnej (tj. doktryny ostatecz- nego przeznaczenia ludzkości)^1. Greisiger jednocześnie zastrzega, że bliskość tych fenomenów nie oznacza ich identyczności. Istota millenaryzmu tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej wyraża się w oczekiwaniu na nadejście epoki mesjańskiej – Królestwa Bożego na ziemi^2. Apokaliptyzm odnosi się z kolei do wyobrażeń o końcu świata. Niektóre wizje apokaliptyczne zakładają poja- wienie się pośrednika-odkupiciela, stąd, jak podkreśla Greisiger, mesjanizm jest szczególnym przypadkiem apokaliptyzmu. Badacz pisze:
Oczekiwanie Millenium oraz przyjścia Mesjasza-odkupiciela często występują razem; w zależności od rodzaju millenaryzmu Mesjasz może być uważany za władcę eschatolo- gicznego królestwa, który przejmuje władzę albo na początku, albo na końcu Millenium. […] Mesjasz działa jako bezpośredni wysłannik Boga na ziemi, którego teokreatyczna legitymizacja nie może być podważona przez żadną władzę ludzką^3.
(^1) L. Greisiger, Apocalypticism, Millenarianism, and Messianism , w: A.J. Silverstein, G.G. Stroumsa (red.), The Oxford Handbook of the Abrahamic Religions , New York 2015 (seria: „Oxford Handbooks Online”). (^2) To rozróżnienie między millenaryzmem i mesjanizmem można znaleźć także u Yoniny Talmon czy Andrzeja Walickiego. Zob. Y. Talmon, Millenarian Movements , „European Journal of Sociology” 1966, Vol. 7, No. 2, s. 159–200; A. Walicki, Filozofia a mesjanizm. Studia z dziejów filozofii i myśli społeczno-religijnej romantyzmu polskiego , Warszawa 1968, s. 11–13. (^3) L. Greisiger, op. cit.
22 1. Mesjanizm jako zjawisko społeczno-polityczne
Izraelski uczony Moshe Idel wyróżnił cztery możliwe podejścia badawcze do mesjanizmu: (1) socjologiczne (tj. analizowanie manifestacji mesjanizmu w różnych grupach społecznych); (2) psychologiczne (analizowanie świadomo- ści mas społecznych); (3) religioznawcze (mesjanizm jako idea religijna) oraz (4) mesjanizm jako mistyczne doświadczenie jednostki^4. Inny izraelski autor Raphael J. Zwi Werblowsky postulował badanie mesjanizmu w dwóch posta- ciach: jako systemu wierzeń (ang. messianic beliefs ) lub jako ruchu społecznego (ang. messianic movement )^5. W pracach poświęconych mesjanizmowi można zna- leźć jeszcze bardziej zróżnicowane spektrum ujęć tego zjawiska. To nie tylko idea (Werblowsky)^6 czy ruch społeczny (Raphael J. Zwi Werblowsky, Vittorio Lanternari)^7 , ale i typ świadomości (Andrzej Walicki^8 , Władimir Storczak^9 ), mit (Eduard Batałow^10 , Anthony D. Smith^11 ), komponent tożsamości (Reinhold Niebuhr)^12 , dyskurs (Kerstin R. Bouveng)^13 lub rodzaj gry językowej (Matthew V. Novenson)^14. Zestawienie różnych ujęć mesjanizmu wskazuje na dominację trzech kontekstów związanych kolejno z religią, tożsamością i polityką. Każdy z nich został poniżej krótko przedstawiony. Sięgnąwszy ponownie po leksykon oksfordzki, tym razem poświę- cony teologii i współczesnej myśli europejskiej, znajdziemy ujęcie mesjani- zmu przede wszystkim jako zjawiska religijnego^15. Według Judith Wolfe „Mesjanizm jest owocem religii objawionej i bierze swój początek z nieusu- walnej różnicy, nawet sprzeczności, między tym, co boskie i ziemskie” 16. Autorka zwraca uwagę na bliskość mesjanizmu i utopizmu. Obie koncepcje wyrażają nadzieję na lepszą przyszłość, różnica polega na tym, że utopizm cechuje wiara, że wymarzona zmiana może być osiągnięta w ramach ludzkiej natury, tzn. ludzie są w stanie osiągnąć ją sami. Natomiast mesjanizm zakłada
(^4) M. Idel, Messianic Mystic , New Haven 1998; M.V. Novenson, The Grammar of Messianism. An Ancient Jewish Political Idiom and Its Users , New York 2017, s. 4–5. (^5) R.J. Zwi Werblowsky, Messianism in Jewish History , „Journal of World History” 1968, Vol. 11, No. 1, s. 33. (^6) Ibidem. (^7) V. Lanternari, Messianism: Its Historical Origin and Morphology , „History of Religions” 1962, Vol. 2, No. 1. (^8) A. Walicki, Polish Romantic Messianism in Comparative Perspective , „Slavic Studies” 1978, No. 22, s. 1–15. (^9) В. Сторчак, Феномен российского мессианизма в общественно-политической и фило- софской мысли России (вторая половина XIX – первая треть XX в.) , Москва 2005. (^10) Э. Баталов, Русская идея и американская мечта , Москва 2009. (^11) A.D. Smith, Kulturowe podstawy narodów , Kraków 2008. (^12) R. Niebuhr, The Structure of Nations and Empires , New York 1959. (^13) K.R. Bouveng, The Role of Messianism in Contemporary Russia Identity and Statecraft , Doc- toral Thesis, Durham University, Durham 2010. (^14) M.V. Novenson, op. cit. (^15) J. Wolfe, Messianism , w: N. Adams, G. Pattison, G. Ward (red.), The Oxford Handbook of Theology and Modern European Thought , Oxford 2013 (seria: „Oxford Handbooks Online”). (^16) Ibidem.
24 1. Mesjanizm jako zjawisko społeczno-polityczne
na istnienie wątków mesjanistycznych m.in. w zoroastryzmie oraz buddyzmie^25. Twierdził ponadto, że każdy ruch profetyczny ma cechy mesjanistyczne^26. Według Lanternariego: „Ruch mesjanistyczny to ruch mający na celu ucieczkę od współczesności poprzez nadzieję na zbawienie, którą głosi prorok-założy- ciel ruchu, sam inspirowany mistyczno-ekstatycznymi przeżyciami. To ruch dążący do odnowy świata poprzez powrót do utraconego niegdyś raju” 27. Drugim, poza religią, kontekstem, w którym rozpatruje się często mesja- nizm, jest proces tożsamościotwórczy. Poczucie wybraństwa stanowi jeden z komponentów szerszego zjawiska, mianowicie ekscepcjonalizmu. Na tym gruncie mesjanizm to nie tyle religijna wizja czy typ utopijnej świadomości, ile mit, który odgrywa rolę w samoidentyfikacji narodów. Jak zauważa rosyjska historyczka Rozalia Czerepanowa, nieprzypadkowo mesjanizm często towa- rzyszy kryzysom tożsamości^28. Jego związkom z nacjonalizmem poświęcono pracę zbiorową pod redakcją Williama Hutchisona i Hartmuta Lehmanna zatytułowaną Many are Chosen. Divine Election and Western Nationalism^29. Poszczególni autorzy zbadali, jak pochodząca z judaizmu koncepcja obda- rzonego misją narodu wybranego została zaadaptowana na potrzeby nacjo- nalizmów formujących się od XIX do pierwszej połowy XX wieku. Analizą objęto tak różne przypadki, jak: mesjanizm legitymizujący brytyjskie impe- rium, mesjanistyczny ekscepcjonalizm Afrykanerów (na przykładzie aktywności Holenderskiego Kościoła Reformowanego), ekscepcjonalizm białych obywateli USA oraz Afroamerykanów, poczucie misji w polityce Francji, mesjanistyczny rys niemieckiego pietyzmu w połączeniu z niemieckim nacjonalizmem oraz szwedzkie poczucie misji widoczne w działalności Ruchu Młodego Kościoła. W konkluzji pracy znalazło się stwierdzenie, że oddziaływanie na siebie nacjo- nalizmu i chrześcijaństwa sprawiło, że ten pierwszy zyskał misję w polityce zagranicznej, a to drugie – w polityce wewnętrznej^30. Jak słusznie zauważyli autorzy wyżej przytoczonej pracy, najczęstszym przejawem ścisłych związków między nacjonalizmem a mesjanizmem jest kon- cepcja narodu-Wybrańca, któremu Opatrzność powierzyła szczególną misję w historii ludzkości. Takie zjawisko Andrzej Walicki^31 czy James Class^32 nazy- wają „ narodowym mesjanizmem ” (ang. national messianism ). Polski teolog
(^25) Ibidem, s. 54. (^26) Ibidem, s. 63. (^27) Ibidem, s. 70. (^28) R. Cherepanova, Discourse on a Russian „Sonderweg”: European models in Russian disguise , „Studies on Eastern European Thought” 2010, Vol. 62, No. 3/4, s. 317. (^29) W. Hutchison, H. Lehmann (red.), Many are Chosen. Divine Election and Western Nation- alism , Cambridge 1994. (^30) Ibidem, s. 287. (^31) A. Walicki, Filozofia a mesjanizm… , op. cit., s. 14. (^32) J. Class, Defending the Enlightenment from Napoleon: Russian Messianism in 1814 , „Slovo” 2011, Vol. 23, No. 1, s. 48.
Pojęcie i typologie mesjanizmu 25
i kulturoznawca, Dymitr Romanowski, zdefiniował „narodowy mesjanizm” jako religijny wymiar idei narodowej służącej „do podkreślenia wyjątkowości danego narodu, wyodrębnienia go spośród innych i zwrócenia uwagi na jego specyficzną misję w historii świata”^33. Judith Wolfe używa z kolei określenia „ mesjanistyczny nacjonalizm ” (ang. messianic nationalism )^34. Reinhold Niebuhr, który uważał mesjanizm za nieodłączny element tożsamości i legitymizacji imperialnej, w odniesieniu do Rosji pisał o „ nacjonalistycznym mesjanizmie ” (ang. nationalistic messianism )^35. Polski historyk filozofii i idei Andrzej de Lazari w odniesieniu do Rosji używał pojęcia „ nacjonalistyczny misjonizm ”^36. Wymienione określenia uwydatniają związek między mesjanizmem naro- dowym a ekscepcjonalizmem. Irlandzki historyk Brendan Humphreys zapro- ponował pojęcie „ misjonistycznego ekscepcjonalizmu ” (ang. missionist excep- tionalism ). W tym ujęciu jest to
poczucie podzielane przez elitę władzy, jak i prawdopodobnie znaczną część populacji, że dane państwo zajmuje szczególne miejsce na świecie, ma do odegrania szczególną rolę, i, co ważne, ze względu na szczególne znaczenie tej roli, powszechnie obowiązujące nakazy i ograniczenia nie mają zastosowania [w stosunku do danego państwa – A.C.] […]. Misjonistyczny ekscepcjonalizm jest czymś więcej niż zwykłym nacjonalizmem, mocno przypomina millenaryzm, ale jest pozbawiony jego religijnej dosłowności. Gdy bada się ekscepcjonalizm z perspektywy historycznej, można dostrzec jego religijny/cywiliza- cyjny rdzeń, ale we współczesnym świecie ten rdzeń jest wyrażony w języku zgodnym z etosem rozumu i prawa^37.
Porównując manifestacje poczucia wybraństwa w Rosji, Serbii, Polsce i Izraelu, Humphreys zauważył, że struktura narracji o wyjątkowości jest zazwyczaj podobna. Ważniejsze od treści ekscepcjonalizmu okazuje się twier- dzenie, że dany naród ma szczególną misję^38. Badając misjonistyczny eks- cepcjonalizm, autor wyróżnia dwa typy argumentów na rzecz wyjątkowości: (1) te, które państwo samo opowiada na swój temat (autoekscepcjonalizm, ang. auto-exceptionalist ), oraz (2) te, które o wyjątkowości tego państwa opowia- dają inni uczestnicy stosunków międzynarodowych (heteroekscepcjonalizm, ang. hetero-exceptionalist )^39. W ten sposób został przywołany trzeci kontekst istotny dla interesujących nas tu badań, tj. polityka. W tym ujęciu mesjanizm to przede wszystkim idea,
(^33) D. Romanowski, Na bezdrożach rosyjskiej tożsamości. Od Trzeciego Rzymu do Trzeciej Między- narodówki. Mikołaj Bierdiajew i Gieorgij Fiedotow , „Slavia Orientalis” 2013, t. LXII, nr 3, s. 367. (^34) J. Wolfe, op. cit. (^35) R. Niebuhr, op. cit., s. 167. (^36) A. de Lazari, Czy Moskwa będzie Trzecim Rzymem? Studia o nacjonalizmie rosyjskim , Katowice 1995, s. 5. (^37) B. Humphreys, Russian Exceptionalism: a Comparative Perspective , „Politics in Central Europe” 2016, Vol. 12, No. 1, s. 10. (^38) Ibidem. (^39) Ibidem, s. 11.
Pojęcie i typologie mesjanizmu 27
religijna, których związek z religijnym prototypem mesjanizmu jest czysto zewnętrzny […], w wielu wypadkach powinniśmy mówić o mesjanistycznych aspektach badanej ideologii, o mesjanistycznej tendencji…^43
Podobnego zdania był włoski etnolog Guglielmo Guariglia, który za „auten- tyczny” mesjanizm uważał jedynie ten głoszący przyjście Mesjasza, pośred- nika między ludzkością i Bogiem^44. Mimo tego oporu rozróżnienie na mesja- nizm świecki i religijny przyjęło się w literaturze akademickiej, uobecniając się np. w pracach amerykańskiego historyka Davida G. Rowleya^45 czy Jamesa Classa^46. Ponadto nieraz jest wprowadzane dodatkowe pojęcie, mające odróż- nić świecki mesjanizm od tego religijnego. Takim terminem może być wspo- mniany wcześniej „narodowy mesjanizm” albo „mesjanistyczny nacjonalizm” – dwa typy świeckie. W publikacjach dotyczących Rosji często można spotkać wariację pierwszej typologii – rozróżnienie (nr 2) : mesjanizm (religijny, od słowa „Mesjasz”) i misjo- nizm (świecki, od słowa „misja”). Autorstwo tej dychotomii przypisuje się zazwy- czaj rosyjskiemu intelektualiście Nikołajowi Bierdiajewowi^47 , choć są i głosy, że pierwszy odwołał się do niej jego rodak – Nikołaj Łosski^48. Rozróżnienie mesjanizm–misjonizm można znaleźć m.in. u Andrzeja Walickiego^49 , brytyj- skiego historyka Petera Duncana^50 , polskiej politolożki Iwony Massaki^51 czy rosyjskich uczonych Wachtanga Surguladze^52 i Władimira Storczaka^53. Badacz filozofii Marek Jedliński uważa misjonizm za rodzaj ekskluzywizmu religijno- -politycznego i przekonuje, że
wspólna dla mesjanizmu i misjonizmu jest perspektywa oczekiwania, ukierunkowanie prospektywne, jednak misjonizm jest wyraźnie zorientowany na działanie, a do realiza- cji jego celu nie jest potrzebny ani Mesjasz, ani jego nauka, ani objawienie, lecz odpo- wiedni czas i okoliczności sprzyjające postawieniu i urzeczywistnieniu postulatów misjo-
(^43) A. Walicki, Filozofia a mesjanizm… , op. cit., s. 22. (^44) G. Guariglia, Il messianismo russo , Roma 1956. (^45) Gwoli ścisłości należy zaznaczyć, że Rowley posługuje się terminem „millenaryzm”, a nie „mesjanizm”. D.G. Rowley, „Redeemer Empire”: Russian Millenarism , „American Historical Review” 1999, Vol. 104, No. 5, s. 1582–1602. (^46) J. Class, op. cit. (^47) Między polskim mesjanizmem a misjonizmem. Rozmowa Marka A. Cichockiego z Andrzejem Walickim, „Teologia Polityczna” 2006–2007, t. 4, s. 30. (^48) М.В. Филатов, Mессианство и миссионизм в русской религиозной философии начала XX века , „Лесной Вестник” 2002, nr 3, s. 156–161. (^49) Między polskim mesjanizmem a misjonizmem… , op. cit., s. 30–41. (^50) P. Duncan, Russian Messianism: Third Rome, Revolution, Communism and After , New York–London 2002, s. 7–10. (^51) I. Massaka, Eurazjatyzm: z dziejów rosyjskiego misjonizmu , Wrocław 2001, s. 14–20. (^52) В. Сургуладзе, Грани российского самосознания. Империя, национальное сознание, мессианизм и византизм России , Москва 2010, s. 215. (^53) В. Сторчак, op. cit., s. 7–10.
28 1. Mesjanizm jako zjawisko społeczno-polityczne
nistycznych. Poczucie misji ożywa nie tylko w chwilach potęgi, ale przede wszystkim w momentach kryzysu i poczucia zagrożenia^54.
Z kolei Andrzej Walicki wyjaśnia różnicę między dwoma zjawiskami następująco:
W sensie ścisłym mesjanizmem narodowym jest więc tylko taki rodzaj wiary w narodową misję, który wyposaża dany naród w misję religijno-zbawicielską, a więc mesjaniczną właśnie, porównywalną do misji Chrystusowej. Uwidocznieniu tej różnicy służy roz- różnienie między mesjanizmem a misjonizmem, wprowadzone na początku XX wieku przez Mikołaja Bierdiajewa. Przekonanie, że rozwój ludzkości dokonuje się przez narody, realizujące odrębne zadania dziejowe (misje), jest więc misjonizmem, ale niekoniecznie mesjanizmem (od słowa Mesjasz). Pełnokrwisty mesjanizm jest bowiem koncepcją sote- riologiczną^55 , ściśle połączoną z millenarystyczną ekonomią objawienia, czyli obietnicą zbawienia na ziemi^56.
Storczak tak zaś definiuje tę różnicę: „[…] mesjanizm [to – A.C.] jedna z form religijnej świadomości, [która – A.C.] […] łączy się z ideą Bożego wybraństwa (ros. Богоизбранности ) oraz wyjątkowości i wyższości w stosunku do innych narodów […]. Druga kategoria – »misjonizm« łączy się z imperia- lizmem oraz państwową polityką”^57. Warto podkreślić, że w ujęciu Storczaka oba zjawiska odmiennie oddziałują na politykę. Mesjanizm często wiąże się z syndromem „oblężonej twierdzy” i wzmacnia w polityce zagranicznej tenden- cje izolacjonistyczne. Natomiast misjonizm legitymizuje projekty imperialne, zwłaszcza ekspansję^58. Obserwację tę można znaleźć także u Kerstin R. Bouveng oraz Wachtanga Surguladze^59. Jednakże z dużą ostrożnością należy trakto- wać podobne przypisanie odrębnych funkcji mesjanizmowi i misjonizmowi, gdyż może ono prowadzić do błędnego, uproszczonego rozumowania, że oto odwołania do misji w ramach polityki imperialnej są z definicji misjonizmem, a skłonność w polityce do izolacjonizmu wynika z mesjanizmu. A przecież można sobie wyobrazić imperium, które dokonuje podboju w imię realizacji Bożego planu – w duchu mesjanizmu, a nie misjonizmu, potwierdzającego jedynie wyjątkowość tegoż imperium. I jeszcze jedna uwaga. Chociaż podział misjonizm–mesjanizm jest jednym z najczęściej spotykanych w literaturze, nawet w tym przypadku można znaleźć kombinacje teoretycznie wyklucza- jące się, jak np. pojęcie „misjonizm religijny”^60.
(^54) M. Jedliński, Rosyjskie koncepcje ekskluzywizmu religijno-politycznego i misjonizmu. Od metropo- lity Hilariona (XI wiek) po Aleksandra Dugina (XXI wiek) , „Humaniora” 2014, t. 6, nr 2, s. 40. (^55) W chrześcijaństwie wiara, że Jezus odkupi grzechy świata. (^56) Między polskim mesjanizmem a misjonizmem… , op. cit., s. 30. (^57) В. Сторчак, op. cit., s. 7–8. (^58) Ibidem, s. 112–113. (^59) K.R. Bouveng, op. cit., s. 147; В. Сургуладзе, op. cit., s. 215. (^60) Andrzej de Lazari przypisuje je protojerejowi Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej Joannowi Swiridowowi. A. de Lazari, op. cit., s. 6.
30 1. Mesjanizm jako zjawisko społeczno-polityczne
mesjanistyczne w polityce Francji, Thomas Kselman scharakteryzował misję konserwatywną (monarchistyczno-katolicką), mającą zachować stary ład, oraz republikańską , dążącą do zmian w duchu demokratycznym^66. Z kolei Vatro Murvar w pracy poświęconej mesjanizmowi czasów rewolucji bolszewickiej pisał o religijnym (sekciarskim) oraz rewolucyjnym mesjanizmie^67. Wyliczając podo- bieństwa istniejące między mesjanizmem rosyjskich sekt oraz bolszewików^68 , Murvar dowodził znaczącej roli sekciarskiego mesjanizmu w kształtowaniu rewolucyjnego zapału z pierwszych lat po rewolucji 1917 roku. W rzeczy samej głównym kryterium tej dychotomii jest stosunek idei mesjanistycznych do tra- dycji, co ostatecznie prowadzi do wyróżnienia (nr 6) mesjanizmu reaktywnego oraz progresywnego. Wątek ten podejmuje w swoich badaniach również David G. Rowley, który klasyczne rozróżnienie na mesjanizm „religijny” i „świecki” analizuje pod kątem kontrkulturowości. Jego zdaniem różnicę między tymi dwoma zjawiskami pozwala ustalić odpowiedź na pytanie o to, czy dana idea mesjanistyczna odrzuca istniejący porządek społeczny^69. Rowley, kierując się tak rozumianym kryterium kontrkulturowości, dzieli mesjanizm (autor posłu- guje się pojęciem szerszym, tj. millenaryzmu) na sekularny , czyli ten, który nawet mimo artykulacji radykalnych haseł mieści się w ramach obowiązują- cego porządku społeczno-politycznego, oraz religijny podważający ów ład^70. Jeszcze inaczej można spojrzeć na omawianą kategorię, ukierunkowu- jąc uwagę na podmiot, któremu misja została powierzona, czyli Wybrańca. Andrzej Wawrzynowicz przywołuje klasyfikację zaproponowaną przez Józefa Ujejskiego^71. Polski badacz kultury romantyzmu wyróżnił (nr 7) mesjanizm narodowy , klasowy oraz wyznaniowy. W pierwszym przypadku Wybrańcem jest naród, w drugim – klasa, a w trzecim – wspólnota religijna. Postać Wybrańca legła również u podstaw rozróżnienia (nr 8) mesjanizmu społecznego i politycz- nego. Ten przywołuje np. rosyjski politolog Władimir Pastuchow, który opisuje mesjanizm rosyjskiego społeczeństwa (społeczny) oraz mesjanizm państwa rosyjskiego (polityczny)^72. Ta ostatnia dychotomia jest związana z wyodręb- nianiem mesjanizmu (nr 9) triumfalistycznego oraz cierpiętniczego. Podział ów
(^66) T. Kselman, France: Religion and French Identity: the Origins of the Union Sacrée , w: W. Hutchi- son, H. Lehmann (red.), Many are Chosen… , op. cit., s. 57–81. (^67) V. Murvar, Messianism in Russia: religious and revolutionary , „Journal for the Scientific Study of Religion” 1971, Vol. 10, No. 4, s. 286–287. (^68) Murvar wśród podobieństw wymieniał m.in. eschatologiczne poszukiwanie Prawdy, dogma- tyzm, totalizm, znaczenie ascetyzmu, gloryfikację męczeństwa za sprawę, poczucie wyobcowania wobec wrogiej rzeczywistości, wizję nowego ładu (raju). Ibidem, s. 277–338. (^69) D.G. Rowley, „Redeemer Empire”… , op. cit., s. 1582–1602. (^70) Ibidem, s. 1588. (^71) J. Ujejski, Dzieje polskiego mesjanizmu do powstania listopadowego włącznie , Lwów 1931, s. 7, za: A. Wawrzynowicz, op. cit., s. XI. (^72) В. Пастухов, Крестный поход , „Новая Газета” 2014, nr 35, 2.04, https://www.novay- agazeta.ru/articles/2014/03/25/58915-krestnyy-pohod.
