MESJANIZM W FILOZOFII AUGUSTA CIESZKOWSKIEGO ..., Notatki z Historia

Pobierz MESJANIZM W FILOZOFII AUGUSTA CIESZKOWSKIEGO ... i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity!

o l o n i a

P J O U R N A L

nr 8 /

Wiesława Sajdek

Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie

MESJANIZM W FILOZOFII

AUGUSTA CIESZKOWSKIEGO

MESSIANISM IN THE PHILOSOPHY

OF AUGUST CIESZKOWSKI

ABSTRAKT

Artykuł omawia w szkicowym skrócie charakterystyczne cechy mesjanizmu, obec- nego w filozofii Augusta Cieszkowskiego (1814–1894). Najpierw została przyjęta ade- kwatna definicja tego zjawiska, jakim był mesjanizm, który rozumiany bywał na różne

• nawet przeciwstawne – sposoby, np. przez J.M.Hoene-Wrońskiego i Adama Mickiewi- cza. Następnie przedstawiona została koncepcja Cieszkowskiego, jako rodzaj „mesjani- zmu społecznego”, obejmującego ostatecznie społeczność całego świata. W końcu tenże „mesjanizm społeczny” został porównany z „mesjanizmem narodowym” wedle jego ro- zumienia potocznego, a także tego, które mu nadał sam Cieszkowski. Słowa kluczowe : mesjanizm, naród, społeczność światowa, misja Polski.

ABSTRACT The article discusses succinctly the main characteristics of messianism in the philosophy of August Cieszkowski (1814–1894). At first, an adequate definition of the phenomenon called ‘messianism’ is accepted, since the term is understood in different, sometimes contradictory ways, e.g. by J.M. Hoene-Wroński and by A. Mickiewicz. Next Cieszkowski’s conception of ‘social messianism’, ultimately pertaining to the

188 Wiesława Sajdek

whole world community, is presented. Finally, the ‘social messianism’ is compared to the ‘national messianism’, according to the colloquial understanding of the term, as well as it was understood by Cieszkowski himself. Keywords : messianism, nation, world community, mission of Poland

I. POJĘCIE MESJANIZMU

W MYŚLI CIESZKOWSKIEGO NA TLE JEGO

WSPÓŁCZESNYCH DEFINICJI

Odpowiedź na pytanie czym jest mesjanizm, lub też na pytanie, któ- rą z licznych definicji mesjanizmu należy zastosować odnośnie filozofii Augusta Cieszkowskiego, jest fundamentalna dla treści tego artykułu. Pojęcie to winno kojarzyć się przede wszystkim z bardziej fundamental- nym pojęciem Mesjasza, od którego termin „mesjanizm” został ukuty. Źródłowo więc wiąże się on z historią zbawienia, obiecanego Izraelowi przez Boga. Pośrednio zaś, przez analogię, zaczęto przypisywać funk- cje mesjańskie wybranym ludzkim działaniom, włączając w to działania poznawcze, które od początków starożytnej filozofii europejskiej trakto- wane były jako podstawa wyniesienia człowieka ponad inne żywe istoty. Mesjanizm jest z pewnością poglądem łączonym współcześnie z fi- lozofią bądź z ideologią, a najczęściej z takim rodzajem filozofowania, które zawiera ideologiczne treści. Zwykle pojęciu „ideologia” przypisu- je się obecnie te cechy, które rozpoznał jako wyróżniki ideologii Karl Manheim (Ideologie und Utopie 1929) 1. Jest to więc analizowanie treści filozoficznych w perspektywie, jaką wyznacza socjologia wiedzy, która została wszak ufundowana także na określonych założeniach filozo- ficznych. Nie należy o tym zapominać, kiedy czytamy taką oto, szkico- wą charakterystykę mesjanizmu, w „Słowie wstępnym” do wydanego współcześnie tomu, pt. Romantyzmy polskie: (^1) Por. K. Mannheim, Ideologia i utopia, wstęp do wyd. polskiego J. Mizińska, wyd. I, Wydawnictwo Test, Lublin 1992. Wersja polska zawiera rozszerzenia i uzupełnienia pierwotnej wersji książki, uczynione podczas brytyjskiego etapu życia K.Mannheima.

190 Wiesława Sajdek

tem wyjścia rzeczywistości nowej, nazwanej przez mesjanistę „erą celów absolutnych”. Ona, jak również poprzedzające ją dwie inne: era celów względnych oraz przejściowych, tworzą dzieje ludzkości – przedmiot refleksji historiozoficznej. Historia jawiła się Wrońskiemu jako postępowy proces umożli- wiający człowiekowi przechodzenie od „autotezji” (tj. istnienia w świe- cie) do „autogenii” (czyli istnienia w Bogu). Kieruje nim wywiedzione z „prawa stworzenia” i „zastosowane do dziejów”, prawo postępu 4. Mesjanizm obecny w twórczości Adama Mickiewicza łączy się, wręcz przeciwnie, z nieufnością wobec ludzkiego rozumu oraz apoteozą wy- zwalającego czynu i związanego z nim cierpienia. Ów czyn poprzedzać miała wewnętrzna czystość intencji i towarzyszących jej uczuć, a także fundamentalnych dla człowieka intuicji. Mickiewicz uważał, że mesjanizm znamionuje polską literaturę, po- ezję i filozofię. Tam też znajdują się podstawowe wytyczne polskiego mesjanizmu. Są nimi: konieczność ofiary (jako warunek czynu i myśli), chrześcijańskie posłannictwo (konieczność śmierci i odrodzenia), po- wszechność 5.

Można by więc mówić zarówno o mesjanizmie „racjonalistycz- nym”, jak i o mesjanizmie „irracjonalistycznym”, jeśli za taki uznamy mesjanizm Mickiewicza, stosując jednak przy tym podziale pewne uproszczenia. Do nich należy ostre kontrastowanie „myśli” i „czynu”, a także „filozofii”, zwłaszcza filozofii spekulatywnej oraz społeczne- go zaangażowania. Już na wstępie trzeba zapowiedzieć, że mesjanizm obecny w myśli Augusta Cieszkowskiego, związanej z jego opus vitae – wielotomowym komentarzem do „Modlitwy Pańskiej”, zatytułowanym

(^4) L. Wiśniewska-Rutkowska, Dwa mesjanizmy: Józef Maria Hoene-Wroński i Au- gust Cieszkowski, [w:] W. Sajdek (red.), August Cieszkowski (1814–1894) – filozof wielu języków, Częstochowa 2017, s. 37–48. (^5) P. Jaroszyński, [hasło] Mickiewicz Adam Bernard, [w:] Powszechna Encyklope- dia Filozofii, t. VII, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2003, s. 165–172.

Mesjanizm w filozofii Augusta Cieszkowskiego 191

Ojcze nasz, sytuuje się jako szczególna synteza wyżej zaznaczonych jego wersji. Wpisuje się także jako ilustracja, aczkolwiek nie w każdym punk- cie, definicji mesjanizmu, jaką możemy znaleźć w cytowanej już tutaj powyżej Powszechnej Encyklopedii Filozofii:

Mesjanizm (…) – pogląd głoszący nadejście w dziejach ludzkości epoki doskonałego szczęścia, pokoju i sprawiedliwości dzięki pośrednictwu (rozumianemu figuratywnie lub dosłownie) Zbawiciela; mesjanizm, źródłowo religijny, przeniknął do polityki, poezji i filozofii w sensie historiozoficznym, parareligijnym lub nawet antyreligijnym, przypi- sując wybraństwo jednostce, narodowi, państwu, grupie wyznaniowej lub warstwom społecznym, a zmianę, która ma się dokonać na Ziemi, wiążąc nie z długotrwałą ewolucją, lecz najczęściej z radykalną reformą i rewolucją 6.

I znowu trzeba podkreślić, że mesjanizm obecny w filozofii Ciesz- kowskiego nie jest z pewnością ani antyreliginy, ani też nie jest typowy w tym sensie, iż wyklucza rewolucję jako metodę politycznego działania, radykalne reformy łącząc z procesem długotrwałej oraz ciągłej ewolucji. Mimo tych różnic zacytowana definicja mesjanizmu jest bodaj najlepsza spośród możliwych do odnalezienia we współczesnych polskich ency- klopediach i słownikach. 7 Wszechstronną oraz pogłębioną analizę tego pojęcia można znaleźć w książce pod tym tytułem (tj. Mesjanizm), napi- sanej przez ks. Tomasza Jelonka, rozpoczynającej się następująco:

Termin mesjanizm jest z pewnością jednym z częściej używanych ter- minów, który odnosi się przede wszystkim do dziedziny religijnej, ale nie tylko, oznacza pewne idee religijne, ale również i inne, a także róż-

(^6) P. Jaroszyński, [hasło] Mesjanizm, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. VII, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2003, s. 165–172. (^7) Por. druzgocząca analiza analogicznych definicji „mesjanizmu” w Popularnej Encyklopedii Powszechnej (Warszawa 2002, t. 7, s. 396) oraz w Encyklopedii powszech- nej (Warszawa 2007, t. 4, s. 138), przeprowadzona przez ks. Tomasza Jelonka – Mesja- nizm, „Petrus”, Kraków, 2009, s. 5–7.

Mesjanizm w filozofii Augusta Cieszkowskiego 193

ogólnych duchowych stanów, – i czy z komunji indywiduów komunja światów się zrodzi itp. – to są zadania, które dziś proroczo tylko kiełko- wać mogą (…) 9. Cieszkowski bał się „prorokować” szczegółowo na temat przyszło- ści eschatologicznej „naszej planety”, aczkolwiek mocno wierzył w to, że wyzwoleńcze funkcje umysłowych możliwości człowieka, przejawiające się w postępie naukowym oraz coraz lepszej organizacji, doprowadzą świat do „kresu historii”, jako zrealizowanej zapowiedzi Królestwa Bo- żego. Ostatnia era będzie więc epoką szczęśliwości i pokoju, czyli speł- nieniem mesjańskich obietnic samego Boga, który oczekuje od swoich „adoptowanych dzieci” samodzielności w tworzeniu tego nowego świa- ta. Społeczność ludzka miała więc w każdym wymiarze, najpierw indy- widualnym, co już miało nierzadko miejsce w dziejach, a następnie spo- łecznym, zrealizować wspólnie, poprzez wielki, ogólnoświatowy „czyn społeczny”, mesjański ideał o Królestwie Bożym – tu, na ziemi. Miało się to stać jeszcze za życia filozofa, który długo trwał w tym oczekiwaniu – aż do widocznych zmian w polityce, zwłaszcza niemieckiej, zmierza- jącej ku rozwiązaniom siłowym, w duchu militaryzmu. To ostatecznie położyło kres nadziejom polskiego filozofa na ziemski raj.

II. MESJANIZM SPOŁECZNY

JAKO ISTOTNA CECHA PRZYSZŁOŚCIOWEGO

PROJEKTU AUGUSTA CIESZKOWSKIEGO

Jeżeli Augusta Cieszkowskiego określamy jako „mesjanistę”, to ko- nieczne jest doprecyzowanie, o jaki mesjanizm chodzi, bo na tym tle istnieje wiele nieporozumień, co pokazały już niektóre przykłady, poda- ne w powyższym tekście. August Cieszkowski, jako mesjanista, z pew- nością wskazywał na „potrzebę odrodzenia ludzkości”, podobnie jako twórca pojęcia mesjanizmu filozoficznego, Józef Maria Hoene-Wroń-

(^9) A. Cieszkowski, Ojcze nasz, T. 1. Poznań 1922–1923, s. 204.

194 Wiesława Sajdek

ski^10. Mesjanizm Cieszkowskiego ujmował historię w perspektywie eschatologii, jako wstęp do niej, a filozof był przekonany o tym, że Kró- lestwo Boże zostanie urzeczywistnione na ziemi, jako Civitas Dei terre- na. O tyle więc pozostawał w kręgu utopii, że spodziewał się powszech- nego oraz dogłębnego zrozumienia zasad chrześcijańskich oraz równie powszechnego pragnienia zastosowania ich w społecznym życiu, we wszystkich krajach i narodach, na wszystkich poziomach społecznego życia, zwłaszcza, że oczekiwał iż nastąpi to szybko, skoro tylko zostaną wyrównane największe dysproporcje i niesprawiedliwości społeczne. Cieszkowski był w istocie przekonany, że sam doczeka czasów mesjań- skich, o których czytał w prorockich księgach. Powołując się na idealny model mesjanizmu, utworzony przez wy- bitnego znawcę polskiej myśli romantycznej, Andrzeja Walickiego, Lu- cyna Wiśniewska-Rutkowska podkreśla, że Mesjanizm traktowany jest tutaj jako typ świadomości utopijnej, taki jej wariant, gdzie konfliktowe napięcia między ideałem a rzeczywistością zniesione zostają w terrestrializacji Królestwa Bożego^11.

Wydaje się, że tylko niektóre elementy filozofii społecznej Augu- sta Cieszkowskiego pozwalają zastosować do jego myśli te treści, które w swoim „idealnym modelu” mesjanizmu (jako „świadomości utopij- nej”) ujął Andrzej Walicki. Pomijając już to, że w analizie psycholo- gicznej ludzkiego działania bardzo często cele, które usiłujemy przezeń osiągnąć, jawią się jako zdecydowanie bardziej „idealne” w porównaniu (^10) Por. L. Wiśniewska-Rutkowska, „Dwa mesjanizmy: Józef Maria Hoene-Wroń- ski i August Cieszkowski. Ustalenia wstępne”. August Cieszkowski (1914–1894) – filozof wielu języków, red. W. Sajdek, Częstochowa 2017, s. 37. (^11) Por. A. Walicki, „Filozofia a mesjanizm”. Studia z dziejów filozofii i myśli spo- łeczno-religijnej romantyzmu polskiego, Warszawa 1970, za:. L. Wiśniewska-Rutkow- ska, „Dwa mesjanizmy: Józef Maria Hoene-Wroński i August Cieszkowski. Ustalenia wstępne”. August Cieszkowski (1914–1894) – filozof wielu języków, red. W. Sajdek, Czę- stochowa 2017, s. 37.

196 Wiesława Sajdek

go uważał wytrwałą, stanowiącą oparcie dla powolnych reform pracę wszystkich ludzi 14. Doktrynę rewolucyjną wiązał bowiem Cieszkowski ściśle z terro- ryzmem. Natomiast wytrwała praca wszystkich ludzi, jako oparcie dla powolnych reform ( o czym pisze w cytowanym powyżej fragmencie P. Bartula), wydawała się właściwym środkiem osiągnięcia prawdziwie soteriologicznych celów. Aby była możliwa, w całym bogactwie wza- jemnych powiązań i uzależnień, związanych np. z organizacją produk- cji, koniecznym warunkiem stawał się światowy pokój. Wbrew temu, że zwykle piszący o Cieszkowskim widzą w jego prognozach utopię, trzeba podkreślić, że robił je w oparciu o rzetelną oraz wszechstronną analizę ówczesnej kultury umysłowej, jak najszerzej pojętej. To prawda, że za bardzo optymistycznie oceniał ludzką natu- rę, spodziewając się np., że najważniejszymi przyczynami wojen są głód i nędza, a nie np. realizowanie planów o wielkiej władzy oraz towarzy- szących jej, niezmierzonych materialnych bogactwach. Za to wyraźnie widać, w oparciu o analizę jego dorobku, że Cieszkowski nie tylko nie był niebezpiecznym wizjonerem, ani też opowiadaczem bajek, nawet jeśli miałaby to być philosophical fiction, lecz bystrym obserwatorem ży- cia społecznego i politycznego w całej Europie, w XIX wieku. Dobrze oceniał przy tym możliwości ówczesnych nauk i były po temu realne podstawy, żeby spodziewać się, że ich rozwój może rychło doprowadzić do poradzenia sobie nawet z największymi bolączkami i niesprawiedli- wościami ówczesnego świata. Gdyby nie doszło do licznych społecz- nych przewrotów, lokalnych i mniej lokalnych wojen i rewolucji, „koło historii” mogło się i tak potoczyć, jak przewidywał w oparciu o swoje analizy August Cieszkowski, przewidując przyszły kształt Europy i świa- ta. Z pewnością nie można tego wykluczyć, że losy świata i Europy zale- (^14) P. Bartula, Chrześcijański liberalizm Augusta Cieszkowskiego. Filozofia a religia w dziejach filozofii polskie. Inspiracje – krytyka, red. S. Janeczek, A. Starościc, Wydaw- nictwo KUL, Lublin 2014, s. 177–190.

Mesjanizm w filozofii Augusta Cieszkowskiego 197

żały od stanu ówczesnej nauki i techniki, o ile jej osiągnięcia zostałyby dobrze użyte i wykorzystane zgodnie z racjonalnym planem, uczynio- nym przez sprawnych oraz pełnych dobrej woli polityków, którym by to leżało na sercu. Tak rzecz postrzegał polski filozof, którego całe życie upłynęło w wieku „pary i elektryczności”. Urodził się na tyle wcześnie, by jako szesnastolatek sypać szańce podczas Powstania Listopadowego, a umarł w roku 1894, w swoim po- znańskim mieszkaniu, po długim i wypełnionym naukową pracą, a także działalnością parlamentarną i innymi ważnymi aktywnościami społecz- nymi, owocnym życiu. Wystarczy wspomnieć, że latach 1848-1855 oraz 1859–1866 Cieszkowski był posłem do parlamentu pruskiego. W roku 1848 został współzałożycielem Ligi Polskiej. W ciągu niemal całego ży- cia nie tracił nadziei na to, że będzie możliwe odzyskanie przez Polskę niepodległości politycznej poprzez działania legalne. Temu miały służyć także wysiłki powołania do życia uniwersytetu w Poznaniu, co wówczas okazało się niemożliwe. Za to początkiem lat siedemdziesiątych udało się uruchomić szkołę rolniczą, nazwaną „Helena” – od imienia przed- wcześnie zmarłej żony filozofa. Szkoła istniała wprawdzie tylko kilka lat, ale jej absolwenci zostali znakomicie przygotowani w wyznaczonym przez jej program zakresie. Cieszkowski był także współzałożycielem „Biblioteki Warszawskiej”, bardzo ważnego dla polskiej kultury umy- słowej kwartalnika, który był wydawany od początku lat czterdziestych aż do roku 1914. Podtytuł periodyku informował, że jest to „Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi”, a Cieszkowski zamiesz- czał w nim także swoje teksty. Jego wysiłki zmierzające ku ożywieniu polskiego życia umysłowego, a także gospodarczego, uwieńczone nie- rzadko powodzeniem, mimo ogromnych przeszkód, głównie natury politycznej, sprawiają, że można go zasadnie nazywać – za Piotrem Bar- tulą – „mesjanistą pracy organicznej”^15. Nie jest to jednak jedyny aspekt mesjanizmu, jaki można znaleźć w pismach August Cieszkowskiego,

(^15) Por. P. Bartula, „Chrześcijański liberalizm Augusta Cieszkowskiego”, op. cit., s. 182.

Mesjanizm w filozofii Augusta Cieszkowskiego 199

Niezależenie od tego, jak grubymi pociągnięciami pędzla odma- lowuje Andrzej Bocheński w Dziejach głupoty w Polsce swoją karyka- turę mesjanizmu, który w jego ujęciu, przy wszystkich uproszczeniach, najlepiej pasuje do wersji, której hołdował Adam Mickiewicz. August Cieszkowski nie uważał bowiem, że Polska jest „Chrystusem narodów”, upatrując w tej metaforze raczej bluźnierstwa niż patriotycznych treści. Z pewnością więc nie postrzegałby tak rozumianej idei mesjańskiej jako gruntu dla politycznych programów. Tym bardziej, im mocniej miałyby być związane z projektem ogólnoświatowej rewolucji. Pod tym wzglę- dem był więc jak najdalszy od tych, którzy nadzieje iście mesjańskie, dotyczące także odzyskania przez Polskę niepodległości politycznej, wiązali z wojną światową, jak np. Adam Mickiewicz.

Inspirowana symboliką biblijną metafora ukrzyżowanej Polski intere- sowała nie tylko poetów, lecz poetów pociągała najbardziej. Filozofowie wykazywali wobec niej dużo więcej rezerwy. Świadczy o tym chociaż- by stanowisko zajęte przez Cieszkowskiego. Autor Ojcze nasz kwestio- nował figurę Polski jako Chrystusa narodów, nie przypisywał również żadnemu narodowi misji soteriologicznej. Jedynym Mesjaszem oraz re- welatorem prawd najwyższych był dla niego Chrystus. Nie był to zatem mesjanizm narodowy, lecz ogólnoludzki, eksponujący moralną dosko- nałość mieszkańców przyszłego świata^17.

Należałoby więc doprecyzować, czy Cieszkowski był, czy nie był „mesjanistą narodowym”, bo chociaż istnieją w jego tekstach przesłanki ku temu, by go tak określić, to przecież w innym sensie, niż się zwykle to określenie rozumie, jako wyniesienie własnej nacji ponad inne, przez przypisywanie jej nadzwyczajnej roli politycznej, lub religijnej, i, co za tym idzie, nadzwyczajnych przywilejów. Z drugiej zaś strony mesjanizm narodowy może prowadzić do postrzegania swojego narodu w perspek-

(^17) L. Wiśniewska-Rutkowska, Dwa mesjanizmy: Józef Maria Hoene-Wroński i Au- gust Cieszkowski, [w:] W. Sajdek (red.), August Cieszkowski (1814–1894) – filozof wielu języków, Częstochowa 2017, s. 37–48.

200 Wiesława Sajdek

tywie ofiary złożonej za grzechy całego świata. Tego także Cieszkowski nie sugerował, poświęcenie dla innych pojmując raczej jako sensowną pracę, a nie oddanie życia w walce zbrojnej. Jacek Breczko (przy okazji refleksji, snutych na temat katolicyzmu Miłosza) wspomina Tadeusza Krońskiego, filozofa, który w latach pięć- dziesiątych ubiegłego stulecia wypowiadał się także na temat mesjani- zmu polskiego negatywnie: Zarzucał [Kroński] ówczesnemu polskiemu Kościołowi, czy też raczej klerowi (…)[m.in.] sprzyjanie ideologii mesjanistycznej, niezwykle jego zdaniem groźnej, bo prowadzącej do nierozważnych, wręcz samo- bójczych działań 18.

Można tylko się spodziewać, że tak niebezpieczna – zdaniem Kroń- skiego – „ideologia mesjanistyczna” dotyczyła bardzo uproszczonego rozumienia podstaw polskiego mesjanizmu, jako poglądu z gruntu anty- filozoficznego. Niebezpieczny mógł być wtedy, kiedy cierpienia poszcze- gólnych osób, związane z wojnami oraz utratą niepodległości, interpre- towane były w kategoriach politycznych, jako „konieczność dziejowa”. Również wtedy, kiedy polityczne plany zakładały zbiorowe hekatom- by, nieuniknione ofiary, mnożone niekiedy w setki, a nawet w tysiące. A więc wtedy, kiedy w pewnych sytuacjach o wiele za mało liczono się z ludzkim życiem, lekkomyślnie narażanym dla celów niegodnych tego. Za to niebezpieczeństwo nacjonalizmu było obce polskiemu mesja- nizmowi, przynajmniej w jego wydaniu filozoficznym, którego elemen- ty można rozpoznać i wskazać w filozofii Augusta Cieszkowskiego. Jeśli to właśnie Polska ma szczególne zadanie w tworzeniu nowego świata, to jako primus inter pares, w postawie wolnej, społecznej służby, chrze- ścijańskiej z ducha. O tyle więc mesjanizm Cieszkowskiego był mesja- (^18) J. Breczko, Przypływy i odpływy katolicyzmu Miłosza (wymiar osobisty), [w:] Idea i światopogląd. Z badań nad historią filozofii polskiej i jej okolicami, red. T. Her- bich, W. Rymkiewicz, A. Wawrzynowicz; tom dedykowany Profesorowi Stanisławowi Pierogowi, Fundacja Augusta hr. Cieszkowskiego, Warszawa 2018, s. 337–350.

202 Wiesława Sajdek

O jakim więc „ideale mesjańskim” pisał w liście do Mieczysława Kotlarczyka (z dn. 2 XI 1939) bardzo wówczas młody, ale już doświad- czony wojną Karol Wojtyła? Myślę o Polsce ateńskiej – ale od Aten całym ogromem chrystianizmu doskonalszej. I o takiej myśleli wieszczowie, prorocy babilońskiej nie- woli. Naród upadł jak Izrael, bo nie poznał ideału mesjańskiego, ideału swojego, który był już podniesiony jako żagiew – ale nie urzeczywist- niony!^22

Czy był to mesjanizm filozoficzny, czy może raczej mesjanizm mi- styczny? I czy tego rodzaju mesjanizm może być niebezpieczny, jako rodzaj „zbiorowej psychozy”, której tak obawiał się Aleksander Bocheń- ski? Bocheński ostrzegał przed mesjanizmem w kontekście czysto po- litycznym, który zresztą pojmował wąsko, jako konfrontację sił. Cho- dziło mu przy tym, jak można się spodziewać, o „mistyczne” – a w jego mniemaniu po prostu nieracjonalne – uzasadnienia dla konkretnych działań politycznych. Karol Wojtyła już wtedy odnosił się do kontek- stu rzeczywistości ostatecznej, która nie będzie jednak właściwie rozu- miana w całkowitym oderwaniu od dobrze rozumianej polityki, w jej szerokim pojmowaniu klasycznym, jako ogół spraw państwa, służących wszechstronnemu rozwojowi życia indywidualnego i społecznego, bez zapoznawania perspektywy ostatecznej, czyli bez deprecjonowania re- ligii. August Cieszkowski, filozof starszy od nich obu o całe stulecie, widział konieczność przemiany światowej polityki, a zwłaszcza relacji międzynarodowych, w świetle nauki chrześcijańskiej. Dotychczaso- wą politykę konfrontacji miała zastąpić międzynarodowa współpraca (^22) K. Wojtyła, List do Mieczysława Kotlarczyka (z podtytułem: „Do brata Mieczy- sława w Greckim Teatrum”). Spor o mesjanizm. Rozwój idei; seria: „Klasycy polskiej nowoczesności”, wybrał, opracował i wstępem opatrzył A. Wawrzynowicz, Fundacja Augusta hrabiego Cieszkowskiego, Warszawa 2015, s. 489–490.

Mesjanizm w filozofii Augusta Cieszkowskiego 203

oraz pokojowe porozumienie. Mesjanizm postulowany przez Augu- sta Cieszkowskiego łączył się więc z wielką pokojową misją polityczną, prowadzoną środkami dyplomatycznymi. Nie miał więc nic wspólne- go z wysyłaniem kolejnego pokolenia młodych ludzi na rzeź, któremu towarzyszy ideologia „koniecznej ofiary”. Wyzwoleńcze oczekiwania i poczucie misji dotyczyły w filozofii Cieszkowskiego wielkiej wspólnej pracy, doskonale zorganizowanej ludzkości. Nie tyle odgórnie, środka- mi przymusu państwowego, lecz poprzez wolne stowarzyszenia i związ- ki, poprzez wykorzystanie wszystkich zdobyczy nauki i przemysłu, dla dobra wszystkich ludów i ras. Tego rodzaju misję przypisywał Ciesz- kowski Polsce i Polakom. Wydaje się, że w podobnym duchu pojmował „ideę mesjańską” młody Karol Wojtyła. Jego list kończy pozdrowienie: „Pozdrawiam Cię imieniem Piękna, które jest profilem Bożym; sprawą Chrystusową i sprawą Polski”^23.

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA

Cieszkowski A., Ojcze nasz, t. I–III, Poznań 1922–1923.

OPRACOWANIA Bartula Piotr, Chrześcijański liberalizm Augusta Cieszkowskiego, Filozofia a re- ligia w dziejach filozofii polskie. Inspiracje – krytyka, red. S. Janeczek, A. Starościc, Wydawnictwo KUL, Lublin 2014, s. 177–190.

Bocheński A., Dzieje głupoty w Polsce, „Czytelnik”, warszawa 1988, s. 20.

Breczko Jacek, „Przypływy i odpływy katolicyzmu Miłosza (wymiar osobisty)”, Idea i światopogląd. Z badań nad historią filozofii polskiej i jej okolicami, red. T. Herbich, W. Rymkiewicz, A. Wawrzynowicz; tom dedykowany (^23) Tamże, s. 490.