Pobierz METODY AKTYWIZUJĄCE W WYCHOWANIU ... i więcej Publikacje w PDF z Edukacja tylko na Docsity!
ZESZYTY NAUKOWE WSG, t. 36 seria: Edukacja – Rodzina – Społeczeństwo, nr 5 (2020) Ilość znaków: 29129 Agnieszka Danielewicz Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy
METODY AKTYWIZUJĄCE
W WYCHOWANIU PRZEDSZKOLNYM
ACTIVATING METHODS
IN PRESCHOOL EDUCATION
Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie metod aktywizujących wykorzystywanych w na- uczaniu przedszkolnym oraz wskazanie ich głównych zalet. Opracowanie artykułu poprzedziło stu- dium literatury dotyczącej dydaktyki ogólnej i roli nauczyciela w rozwoju aktywności dziecka metod aktywizujących i ich wykorzystania na poziomie edukacji przedszkolnej. W artykule odniesiono się do przeprowadzonych wśród nauczycieli wychowania przedszkolnego z województwa warmińsko- -mazurskiego wyników badań własnych, których celem było poznanie opinii nauczycieli przedszko- li na temat przydatności i stopnia wykorzystania metod aktywizujących w procesie edukacyjnym, a także zalet i częstotliwości ich stosowania w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym. Słowa kluczowe: metody aktywizujące, nauczanie przedszkolne, narzędzia aktywizujące. Abstract: The aim of the article is to present the activating methods used in preschool education and to indicate their main advantages. The preparation of the article was preceded by a literature study on general didactics and the role of a teacher in the development of a child’s activity of activating methods and their use at the pre-school level. The article refers to the results of own research con- ducted among teachers of pre-school education from the Warmian-Masurian Voivodeship, the aim of which was to find out the opinions of kindergarten teachers on the usefulness and degree of use of activating methods in the educational process, as well as the advantages and frequency of their use in working with children in preschool age. Keywords: activating methods, preschool education, activating tools.
Wprowadzenie
Dynamicznie zmieniająca się rzeczywistość wymusza na edukacji potrzebę zmiany metod nauczania. Łączy się to z koniecznością przygotowania do współ- czesnego życia ludzi twórczych, zdolnych nie tylko do przystosowywania się do nowych warunków, ale także przeobrażania rzeczywistości. Konieczne jest łącze-
74 Agnieszka Danielewicz nie metod tradycyjnych z metodami aktywizującymi. W organizowaniu sytuacji edukacyjnych wspomagających rozwój dziecka nauczyciel nie może ograniczyć się do wyboru jednej metody. Nie może też sam tworzyć sytuacji bez udziału dziec- ka, bez wsłuchania się w jego propozycje. Najważniejszymi metodami w praktyce przedszkolnej są metody, które służą prowokowaniu do działania, rozbudzeniu zaciekawienia i zainteresowania dziecka, uruchomieniu spontanicznej i swobod- nej aktywności własnej. Zaprezentowany poniżej stożek Dele’a prezentuje statystyczną efektywność różnych form nauczania, z którego jasno wynika, że najbardziej skuteczne w pro- cesie nauczania są wszelkie czynności, w których uczeń uczestniczy aktywnie. Najmniejszą skuteczność mają zajęcia, w których uczeń jest bierny, a jego rola ogranicza się wyłącznie do słuchania^1. Rys. 1. Piramida zapamiętywania – stożek Dele’a Źródło: https://uczsieskuteczniej.wordpress.com/2010/12/20/piramida-uczenia-sie/ (dostęp z dnia 26.08.2019). Zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy psychologiczno-pedagogicznej materiał nauczania podany w gotowej formie w niewielkim stopniu aktywizuje uczniów i nie sprzyja podnoszeniu efektywności przyswajania wiedzy. W wie- lu opracowaniach naukowych podkreśla się ogromne znaczenie sposobu pracy (^1) P. Ziółkowski, Teoretyczne podstawy kształcenia, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Go- spodarki w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2015, s. 100.
76 Agnieszka Danielewicz Tabela 1. Podział metod pracy z dzieckiem w ramach nauczania zintegrowanego wg A. Klim-Klimaszewskiej Kategorie metod pracy z dzieckiem Przykłady metody czynne (oparte na działaniu)
- metoda samodzielnych doświadczeń
- metoda kierowania własną działalnością dziecka
- metody zadań stawianych dziecku
- metody ćwiczeń metody oglądowe (oparte na obserwacji)
- obserwacja
- pokaz
- przykład osobisty nauczyciela
- udostępnienie sztuki metody słowne (oparte na słowie)
- rozmowy
- opowiadania
- zagadki
- objaśnienia
- instrukcje
- sposoby społecznego porozumienia
- metody żywego słowa Źródło: J. Stańdo, M. Spławska-Murmyło, Metody aktywizujące w edukacji przedszkolnej i wcze- snoszkolnej, ORE, Warszawa 2017, s. 8. O wyborze metody nauczania decyduje wiele czynników, przede wszystkim przygotowanie merytoryczne i metodyczne nauczyciela, jego przekonanie o sku- teczności danej metody, a także jego osobowość. Poza tym do czynników decydu- jących można zaliczyć:
- cel dydaktyczny, który nauczyciel zamierza zrealizować
- materiał nauczania i założenia programowe,
- wielkość klasy i wiek uczniów,
- dostępną przestrzeń,
- posiadaną przez uczniów wiedzę,
- czas^4. (^4) J. Stańdo, M. Spławska-Murmyło, Metody aktywizujące w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkol- nej, ORE, Warszawa 2017, s. 9
METODY AKTYWIZUJĄCE W WYCHOWANIU PRZEDSZKOLNYM 77
Metody aktywizujące to grupa metod bazujących na takich działaniach uczniów i nauczyciela, które umożliwiają aktywne uczenie się, czyli uczenie się przez działanie, przeżywanie, poznawanie i odkrywanie. Metody aktywizujące służą nie tyko do pogłębienia wiedzy ucznia, ale również rozwijają jego kompe- tencje społeczne, m.in.:
- uczą pracy w zespole,
- poprawiają komunikację z innymi,
- rozwijają poczucie wspólnoty,
- uczą liczenia się ze zdaniem innych. Natomiast w zakresie kompetencji osobistych rozwijają:
- kreatywność,
- umiejętność rozwiązywania problemów,
- otwartość,
- umiejętność planowania,
- dążenie do celu,
- odpowiedzialność,
- samodzielność,
- umiejętność podejmowania decyzji. Dzięki metodom aktywizującym proces nauczania staje się dynamiczny, co wiąże się z ograniczeniem bierności ucznia. Metody te będą skuteczne wyłącz- nie wtedy, kiedy cel edukacyjny będzie dla ucznia jasny i zrozumiały. Ważne, aby zagwarantować mu przestrzeń do popełniania błędów, czas na ich omówienie i skorygowanie. Jeśli uczeń jest świadomy, że ma wpływ na planowanie i podej- mowanie decyzji, jego zaangażowanie wzrasta. Istotny element stanowi również docenienie ucznia, wysiłku, jaki włożył w wykonywaną pracę, a nie tylko docenia- nie efektów jego pracy. Metody aktywizujące charakteryzują się dużą różnorodnością, są elastycz- ne, co często pozwala dostosować je do potrzeb uczniów w dowolnym wieku. Jedna metoda będzie bardziej czasochłonna i będzie wymagać od nauczyciela starannego przygotowania i opracowania strategii, inna natomiast będzie moż- liwa do zastosowania „od ręki”. W tabeli nr 2 przedstawiono jeden z podziałów metod aktywizujących i stosowanych w ich ramach technik autorstwa Anny Klimowicz.
METODY AKTYWIZUJĄCE W WYCHOWANIU PRZEDSZKOLNYM 79
analizowania treści, zmniejszenie dystansu pomiędzy szkołą a środo- wiskiem lokalnym, kształtowanie odpowiedzialności i współodpowie- dzialności, rozwijanie osobistych zainteresowań, kształcenie umiejęt- ności samooceny oraz prezentacji wyników pracy. Stacje zadaniowe W zależności od przygotowanych dla uczestników zadań: kształcenie umiejętności czytania ze zrozumie- niem, wyszukiwania informacji, analizowania podanych informacji: kształcenie umiejętności planowania pracy – czasu, kolejności czynności. Łączą różne techniki; powin- ny być tak przygotowane, by rozwijały różne umiejętności. Portfolio Kształtowanie umiejętności wy- szukiwania i gromadzenia odpo- wiednich informacji oraz selekcji materiałów, kształtowanie systema- tyczności oraz umiejętności samo- oceny. Portfolio tematyczne lub słu- żące obserwacji rozwoju osób uczących się (praca indywi- dualna albo grupowa) Wizualizacja Kształtowanie umiejętności wy- dobywania kwintesencji z tekstu, wzbogacenie słownictwa, doskona- lenie umiejętności zapamiętywania, kojarzenia, uczenie właściwego ro- zumienia i umiejętności interpreta- cji terminów i symboli.
- mapa myśli
- mapy skojarzeń
- rysowanie ilustracji i ko- miksów
- sporządzanie plakatów
- układanie rebusów
- wystawa interaktywna Źródło: J. Stańdo, M. Spławska-Murmyło, Metody aktywizujące w edukacji przedszkolnej i wcze- snoszkolnej, ORE, Warszawa 2017, s. 10–11. Metody aktywizujące wpływają na podniesienie sprawności intelektualnych dzieci, wyzwalają u uczniów aktywność, pomysłowość i inwencję twórczą, uczą wzajemnej współpracy, komunikowania się, podejmowania nowych wyzwań i od- powiedzialności za wynik własnej pracy i pracy grupy. Metody te powinny sta- nowić podstawę w procesie kształcenia i wychowania dzięki tak dużej roli, którą odgrywają.
80 Agnieszka Danielewicz
Wykorzystanie metod aktywizujących
na poziomie edukacji przedszkolnej
We współczesnej edukacji przedszkolnej ucznia uznaje się za aktywnego uczestnika i współtwórcę procesu edukacyjnego. Wiele koncepcji pedagogicz- nych odnoszących się dzieci w wieku przedszkolnym jako najważniejsze zadanie uznaje prowadzenie zajęć w sposób sprzyjający działaniu, inspirowaniu, podej- mowaniu zadań i wyzwań. Według C. Langiera za najlepsze metody uznaje się te, które aktywizują wychowanków, motywują ich do pracy, pozytywnie wpływają na ich wiarę w siebie i swoje możliwości oraz umożliwiają praktyczne wykorzystanie zdobytej wiedzy^5. Przygotowanie zajęć z wykorzystaniem metod aktywizujących dla dzieci w wieku przedszkolnym wiąże się z prawidłową organizacją przestrze- ni edukacyjnej, umożlwiającą swobodne działanie oraz zachowanie właściwych relacji społecznych między poszczególnymi uczestnikami zajęć. E. Korczewska podkreśla, że nauczyciel, bazując na szczególnej indywidualności dzieci w wieku przedszkolnym, powinien być osobą otwartą na ich pomysły, odznaczać się dużą wrażliwością na ich oryginalne wypowiedzi i sposób myślenia, umieć ukierun- kować na konsekwentne poszukiwanie rozwiązań^6. Stosowanie metod aktywizu- jących przez nauczycieli w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym ma ogromny wpływ na rozwój młodych ludzi, na ich płynność myślenia, wzbudzenie u nich ciekawości i zdolności analizowania, a także eksperymentowania. Wykorzystywanie metod aktywizujących niesie za sobą nie tylko pozytyw- ny wpływ na rozwój dziecka, ale również sprzyja samodoskonaleniu nauczycieli w sferze rozwiązań metodycznych i pogłębiania wiedzy merytorycznej. Kompe- tentny nauczyciel – to ktoś, kto potrafi pracować bez wskazówek i nadzoru, kto nie traci głowy, gdy zawodzą rutynowe metody, bo potrafi metody nie tylko stosować, lecz także w razie potrzeby samemu je tworzyć^7. Nauczyciel umie w większym stopniu zainteresować uczniów swoimi zajęciami, ponieważ są one różnorodne i interesujące. Odczuwa satysfakcję z pracy, gdyż uczniowie chętnie i aktywnie uczestniczą w prowadzonych przez niego zajęciach. Motywuje tym samym innych nauczycieli do uatrakcyjnienia swoich lekcji o ciekawe metody aktywizacji zajęć, dostrzega również ciekawe perspektywy zawodowe i możliwości rozwoju dla sie- bie. Dla uczniów natomiast korzyścią płynącą z wprowadzenia metod aktywizu- jących jest to, że wykazują oni zainteresowanie lekcją i przedmiotem, są bardziej (^5) C. Langier, Rola nauczyciela w rozwoju aktywności dziecka w młodszym wieku szkolnym, [w:] Tradycja i nowoczesność w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, red. U. Ordon, A. Pękała, Czę- stochowa 2008, s. 179 (^6) E. Korczewska, Na dobry start. Metody aktywizujące w przedszkolu, „Doradca Nauczyciela Przedszkola”, 2012, nr 12, s. 4 (^7) P. Ziółkowski, Teoretyczne…, s. 95.
82 Agnieszka Danielewicz
- bierze udział w planowaniu i podejmowaniu decyzji,
- buduje poczucie własnej wartości,
- odczuwa satysfakcję,
- ma możliwość zrealizowania własnych pomysłów,
- wychowawca na jego emocje odpowiednio reaguje,
- wychowawca dostrzega i docenia jego zaangażowanie, a nie tylko efekt pracy^11. Od wielu lat w wychowaniu przedszkolnym szuka się nowatorskich rozwiązań metodycznych wspomagających rozwój dziecka. Prowadzi się zabawy, ćwicze- nia pobudzające i stymulujące zmysły, aby wyzwolić własną aktywność dziecka. Dzięki niej nauczycielowi łatwiej zrozumieć środowisko wychowawcze dziecka, a dziecko ma poczucie bezpieczeństwa i możliwość odprężenia się. Aktywność własna dziecka ma także wpływ na ograniczenie częstotliwości występowania zachowania agresywnego. W przedszkolach wykorzystuje się metody aktywizu- jące wspomagające lub stymulujące rozwój dziecka. Do najczęściej stosowanych należą:
- zabawy w kręgu, czyli stymulacja integracyjna,
- metody rozwijające świadomość ciała (M. i Ch. Knillów, W. Sherborne),
- zabawy paluszkowe, wierszyki-masażyki,
- kinezjologia edukacyjna Paula Dennisona (gimnastyka mózgu),
- metoda dobrego startu (opracowana przez Martę Bogdanowicz – założe- niem tej metody jest równoczesne rozwijanie funkcji językowych i spo- strzeżeniowych)^12. Nauczyciele wychowania przedszkolnego szukają nowatorskich metod roz- wijających aktywność własną dziecka. Prowadzą zabawy, podczas których dzieci poznają rzeczywistość, wyzwalają zachowania prospołeczne, rozładowują napię- cie emocjonalne i uczą się kreatywności. Dzięki temu z jednej strony zabawy uła- twiają prowadzenie zajęć o charakterze terapeutyczno-wychowawczym z dziećmi wolniej rozwijającymi się, z drugiej – przyczyniają się do rozwijania dziecięcych uzdolnień. W pracy z dziećmi przedszkolnymi stosuje się metody rozwijające ich aktywność. Należą do nich m.in.:
- pedagogika zabawy, która jest metodą zdobywania przez dzieci wiadomo- ści i umiejętności, poznawania rzeczywistości, pozwala także współdziałać z innymi (np. zabawy tematyczne, zabawy konstruktywne, spontaniczne zabawy ruchowe), (^11) J. Stańdo, M. Spławska-Murmyło, op. cit., s. 12. (^12) E. Zielińska, Przegląd metod aktywizujących rozwój dziecka w wieku przedszkolnym, „Bliżej Przedszkola”, 2013, nr 2.137, s. 17.
METODY AKTYWIZUJĄCE W WYCHOWANIU PRZEDSZKOLNYM 83
- muzykoterapia, która opiera się na różnych formach aktywności muzycz- nej (zabawy ze śpiewem, gra na instrumentach),
- metoda A. i M. Kniessów, (twórcza, rytmiczna gimnastyka, polegająca na poszukiwaniu nowych form ruchu),
- metoda Karla Orffa (łączenie muzyki ze słowem i ruchem),
- metoda Rudolfa Labana (będąca gimnastyką twórczą na bazie opowieści według własnej inwencji, fantazji i doświadczenia),
- zabawy grafomotoryczne (malowanie dziesięcioma palcami),
- drama (scenki dramowe, teatrzyki kukiełkowe, chiński teatrzyk cieni, pan- tomima),
- zabawy rytmiczne (odtwarzanie przy pomocy ruchu rytmu piosenki),
- techniki plastyczne^13. Dzieci uczestniczące w zajęciach z wykorzystaniem metod aktywizujących chętnie sięgają w wolnym czasie m.in. po łamigłówki, puzzle, gry zręcznościowe. Dostrzegają potrzebę przejawiania inicjatywy, angażowania się w realizację pro- jektów oraz poszukiwania alternatywnych rozwiązań.
Metody aktywizujące przydatne w procesie edukacyjnym
w przedszkolu – wyniki badań własnych
Głównym celem badania było poznanie opinii nauczycieli przedszkoli na te- mat przydatności i stopnia wykorzystania metod aktywizujących w procesie edu- kacyjnym, a także zalet i częstotliwości ich stosowania w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym. Badaniu zostali poddani nauczyciele wychowania przedszkolne- go z województwa warmińsko-mazurskiego. Zastosowaną metodą była ankieta, natomiast narzędziem badawczym kwestionariusz ankietowy dostępny w for- mie elektronicznej. Łącznie badaniu poddano 200 osób, w tym 145 pracujących w przedszkolach publicznych i 55 w placówkach niepublicznych (Rys. 2). Ponad połowa badanych nauczycieli to osoby w wieku 31–40 lat (52,5%), kolejna grupa to osoby do 30. roku życia (35%) oraz w mniejszym stopniu nauczyciele w wieku 41–50 lat (Rys. 3). (^13) Ibidem, s. 18.
METODY AKTYWIZUJĄCE W WYCHOWANIU PRZEDSZKOLNYM 85
Większość nauczycieli wychowania przedszkolnego (80%) wskazała częste stosowanie metod aktywizujących w pracy z dziećmi, pozostałe 20% deklarowało, że stosuje takie metody sporadycznie. Nikt nie udzielił odpowiedzi o niestosowa- niu tego typu metod. Świadczy to o dostrzeganiu potencjału, jaki niosą za sobą metody aktywizujące w procesie wychowania dziecka (Rys. 5). Rys. 5. Częstotliwość stosowania metod aktywizujących w pracy z dziećmi Źródło: opracowanie własne W pytaniu 5 zapytano ankietowanych, który rodzaj metod aktywizujących wykorzystują najczęściej (Rys. 6). Najczęściej wykorzystywanymi okazały się: gry dydaktyczne (72,5%), metody i techniki integracyjne (65%), burza mózgów (57,5%) oraz dyskusja (52,5%). W mniejszym stopniu była to drama (35%), gry planszowe (32,5%), metoda projektu (27,5%). Tylko jedna z ankietowanych osób wskazała innowacje pedagogiczne, eksperyment jako rodzaj stosowanej metody aktywizującej. Rys. 6. Rodzaj metod aktywizujących wykorzystywany najczęściej Źródło: opracowanie własne
86 Agnieszka Danielewicz W kolejnym pytaniu ankietowani zostali poproszeni o wskazanie najważ- niejszych korzyści wynikających ze stosowania metod aktywizujących w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym (Rys. 7). Nauczyciele jako najistotniejszą zale- tę w przeważającej większości (85%) wskazali uczenie komunikacji, współpracy i współdziałania w grupie oraz aktywizowanie dzieci (67,5%). Jako zalety wska- zywano również:
- rozwijanie wyobraźni i kreatywności (55%),
- kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów (54,5%),
- integracja grupy (50%),
- uatrakcyjnienie zajęć (50%). W dalszej kolejności wskazywano rozwijanie poczucia pewności siebie, popra- wę efektów kształcenia, kształtowanie umiejętności planowania, uczenie dążenia do celu i poprawę relacji między nauczycielem i uczniem. Rys. 7. Zalety wynikające ze stosowania metod aktywizujących w pracy z dziećmi w wieku przed- szkolnym Źródło: opracowanie własne Badani nauczyciele zostali poproszeni o wskazanie metod aktywizujących naj- bardziej lubianych przez dzieci. Wśród najczęściej pojawiających się odpowiedzi można wymienić następujące:
- burza mózgów,
- gry dydaktyczne,
- gry planszowe,
- drama,
- dyskusja,
- metoda projektu,
88 Agnieszka Danielewicz
- Nauczyciele rzadko stosują metody aktywizujące kształcące kompetencje z zakresu dydaktyki, np. matematyczne, językowe. Dominują one w ob- szarze budowania relacji, pracy w zespole, czyli obszarze kształtowania kompetencji społecznych.
- Doskonalenie zawodowe nauczycieli przedszkoli winno być zogniskowa- ne wokół zagadnień związanych z nowatorskimi metodami kształcenia i wychowania dzieci.
Zakończenie
Współczesny nauczyciel z osoby będącej głównie źródłem wiedzy staje się organizatorem i animatorem działań uczniowskich – osobą wspierającą i inspi- rującą ucznia w jego działaniach. To nauczyciel dokonuje doboru materiału edu- kacyjnego oraz metod pracy dydaktyczno-wychowawczej. Pierwsze lata w proce- sie edukacyjnym kształtują podstawy wiedzy oraz charakter człowieka, decydują o stosunku do dalszej nauki. Dziecko, któremu poświęca się czas i które jest trak- towane podmiotowo oraz indywidualnie, staje się aktywne, twórcze, radosne, odważne w myśleniu i działaniu oraz zainteresowane otaczającym je światem. Stosunek nauczyciela do wykonywanej pracy w edukacji przedszkolnej odgrywa ogromne znaczenie w kształtowaniu tych postaw – to jego podejście i jego praca wpłynie na dalszy rozwój tego młodego człowieka. Jak wykazują badania, stosowanie metod aktywizujących w procesie edukacyj- nym w przedszkolu niesie wiele korzyści dla dzieci, ale także dla samego procesu edukacyjnego. Metody te w znacznym stopniu podnoszą efektywność kształcenia, uatrakcyjniają przebieg zajęć, poprawiają skuteczność przekazywania treści, uła- twiają zdobywanie wiadomości i kształtowanie umiejętności. Łączą proces eduka- cyjny z zabawą, co wzbudza motywację do działania i zwiększa jego atrakcyjność
- ponieważ zabawa zawsze utożsamiana jest z czymś przyjemnym i atrakcyjnym. Stanowi również pierwszą, najbardziej naturalną aktywność dziecka, zaspokajają- cą jego potrzeby ruchowe, poznawcze, społeczne, emocjonalne oraz rozwijającą zainteresowania. Rozwój wyobraźni, spostrzegawczości, pamięci, myślenia, języ- ka – to edukacyjne skutki zabawy^14. Podsumowując: metody aktywizujące pozwalają maksymalnie aktywizować dziecko, zapewniając jednocześnie skuteczność nauczania. Zasadne i wskazane jest ich stosowanie już na poziomie edukacji przedszkolnej, która jest tak istotna dla rozwoju dziecka. (^14) P. Ziółkowski, Poradnik dla organizatora, kierownika i wychowawcy placówki wypoczynku dzieci i młodzieży oraz kierownika wycieczki szkolnej, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospo- darki w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2015, s. 35.
METODY AKTYWIZUJĄCE W WYCHOWANIU PRZEDSZKOLNYM 89
Bibliografia Bereźnicki F., Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2011. Korczewska E., Na dobry start. Metody aktywizujące w przedszkolu, „Doradca Nauczyciela Przedszkola”, 2012, nr 12. Langier C., Rola nauczyciela w rozwoju aktywności dziecka w młodszym wieku szkolnym, [w:] Tradycja i nowoczesność w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, red. U. Ordon, A. Pękała, Częstochowa 2008. Ordon U., Wykorzystanie metod aktywizujących przez nauczycieli przedszkoli i klas I–III, [w:] Tradycja i nowoczesność w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, red. U. Ordon, A. Pękała, Częstochowa 2008. Stańdo J., Spławska-Murmyło M., Metody aktywizujące w edukacji przedszkolnej i wcze- snoszkolnej, ORE, Warszawa 2017. Symela K., Skuteczność kształcenia modułowego w Polsce, ITE, Radom 2001. Zielińska E., Przegląd metod aktywizujących rozwój dziecka w wieku przedszkolnym, „Bli- żej Przedszkola” 2013, nr 2.137. Ziółkowski P., Poradnik dla organizatora, kierownika i wychowawcy placówki wypoczynku dzieci i młodzieży oraz kierownika wycieczki szkolnej, Wydawnictwo Uczelniane Wyż- szej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2015. Ziółkowski P., Teoretyczne podstawy kształcenia, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szko- ły Gospodarki w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2015. Ziółkowski P., Uniwersytet dla dzieci, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospo- darki w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2016. Netografia https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/metoda;3940107.html (dostęp: 11.04.2019). https://uczsieskuteczniej.wordpress.com/2010/12/20/piramida-uczenia-sie/ (dostęp: 26.08.2019).
