Pobierz Między jednolitością a elastycznością stosowania prawa i więcej Egzaminy w PDF z Etyka tylko na Docsity!
Między jednolitością a elastycznością
stosowania prawa
Adam Szot Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
„Nie pytam, jakie są prawa, ale jacy są sędziowie” Monteskiusz
Stosowanie prawa jest to proces decyzyjny podejmowany przez kompetentny organ władzy publicznej prowadzący do wydania wiążącej decyzji indywidualno-konkretnej, która w określony sposób kończy postępowanie^1. Z uwagi na fakt, że może on być podejmowany przez podmioty, które wykazują między sobą istotne różnice związane z pozycją ustrojową, celem działania, sposobem dochodzenia do decyzji, w teorii rozróżnia się dwa typy stosowania prawa - sądowy i administracyjny (nazywany niekiedy pozasądowym lub kierowniczym)^2. Paradygmatem procesu stosowania prawa jest typ sądowy^3 , dlatego też w odniesieniu do niego będą prowadzone rozważania w niniejszym artykule. Jednocześnie złożoność badanego zjawiska implikuje konieczność jego kompleksowej analizy w kontekście obu typów. W związku z tym formułowane będą również pewne uwagi dotyczące typu administracyjnego w sytuacjach, gdy będzie on
(^1) L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i te 2 y orzecznictwa, Kraków 2001, s. 15. Proces stosowania prawa jest przedmiotem szerokiej analizy na gruncie polskiej teorii prawa. Szerzej zob./. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988; W Lang,J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1979; S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 1997. (^2) W Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria..., op. cit.\ W Dawidowicz, O stosowaniu prawa przez organy administracji państwowej, ZN WPiA UG 1981, z. 9; L. Leszczyński, Zagadnienia..., op. cit., s. 15-41. (^3) A. Korybski, L. Leszczyński, A. Pieniążek, Wstęp do prawoznawstwa, Lublin 2003, s. 119 - 123.
Między jednolitością a elastycznością stosowania prawa
wykazywał istotne, z punktu widzenia celu pracy, różnice w stosunku do sądowego stosowania prawa^4. Jerzy Wróblewski zauważył, że stosowanie prawa jest procesem, w którym w zasadzie zawsze występują elementy wartościowania^5. Podmiot decyzyjny przed wydaniem decyzji musi przeprowadzić szereg rozumowań - od ustalenia stanu faktycznego danej sprawy, poprzez rozumowania walidacyjne i derywacyjne i subsumcję, do ustalenia konsekwencji prawnych. W ich ramach będzie dokonywał szeregu ocen, których podstawą mogą być obowiązujące normy prawne lub inne źródła, z których może on mniej lub bardziej świadomie korzystać. W związku z tym można stwierdzić, że w procesie stosowania prawa występuje szereg ocen, a stosowanie prawa realizuje rozmaite wartości^6. W zależności od przyjętego kryterium można dokonywać ich różnorodnych typologii i podziałów. Dla przykładu warto wskazać na niektóre wartości procesu stosowania prawa - pewność, legalność, skuteczność, słuszność, sprawiedliwość^7. Celem niniejszego artykułu jest próba określenia wzajemnych relacji między jednolitością a elastycznością stosowania prawa w kontekście wartości pewności i sprawiedliwości. Jednolitość i elastyczność stosowania prawa można określić jako swego rodzaju reguły prowadzenia rozumowań w procesie decyzyjnym. Nie są one wartościami tego procesu^8 , ponieważ same w sobie są aksjologicznie indyferentne. O ile na przykład proces stosowania prawa i samą decyzję można oceniać dodatnio z uwagi na spełnienie wymogu sprawiedliwości, pewności, słuszności czy legalności, o tyle nie można wyprowadzić takiej oceny w stosunku do stwierdzenia o jednolitym lub elastycznym stosowaniu prawa. Ewentualna ich pozytywna ocena zawsze będzie dokonywana przez pryzmat wartości, które dzięki nim zostały osiągnięte. Zawierają one swoiste wskazania, jak należy prowadzić postępowanie i jaką decyzję podjąć, aby czynić zadość określonym wartościom procesu decyzyjnego. W związku z tym nie są one ani wartościami stosowania
(^4) Na potrzeby niniejszej pracy będę posługiwał się pojęciami procesu decyzyjnego oraz pomiotu decyzyjnego jako synonimami procesu stosowania prawa i organu stosującego prawo. 5 , J. Wróblewski , Wartość a decyzja sądowa, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, s. 18. (^6) J. Wróblewski , Wartość..., op. cit., s. 42. (^7) Ibidem.-, L. Leszczyński , Zagadnienia..., op. cit., s. 48-54. (^8) Kwestię tę ujęto odmiennie [w:] L. Leszczyński, Zagadnienia..., op. cit, s. 48-54.
Między jednolitością a elastycznością stosowania prawa
prawnych tego stanu. Podstawą każdego procesu decyzyjnego jest więc określony stan faktyczny^12 , który jest w pewien sposób unikatowy i niejednokrotnie bardzo złożony. Ponadto fakty, z którymi wiąże się konkretna sprawa, są faktami wyróżnionymi przez obowiązujące normy prawne, czyli faktami nazwanymi w języku prawnym^13. Unikatowość stanów faktycznych oraz dynamika zmian rzeczywistości powodują, że prawodawca w momencie tworzenia regulacji prawnych nie jest w stanie przewidzieć wszystkich przyszłych sytuacji. W związku z tym sam też (w założeniu świadomie) tworzy konstrukcje, które przyznają podmiotom stosującym prawo pewien zakres luzu decyzyjnego. Mają one na celu umożliwienie dostosowania treści wydawanych decyzji do zmieniającej się rzeczywistości oraz konkretnego stanu sprawy. Luz decyzyjny może być wynikiem świadomej działalności prawodawcy, który go kreuje jako element polityki tworzenia prawa lub może istnieć niezależnie od jego woli. Do pierwszej grupy (konstrukcji tworzonych w sposób celowy i zamierzony) należą: sposób formułowania przepisów prawnych i konstruowania aktów normatywnych, tworzenie odesłań pozaprawnych oraz korzystanie z konstrukcji uznania administracyjnego^14. Tworząc regulacje prawne, prawodawca może świadomie posługiwać się pojęciami nieostrymi, a przy tym unikać formułowania definicji legalnych. Może też celowo tworzyć odesłania pozaprawne w postaci klauzul generalnych^15 lub zwrotów szacunkowych. Konstrukcja decyzji uznaniowej polega natomiast na przyznaniu organowi administracyjnemu możliwości dokonania wyboru spośród dwóch lub więcej dopuszczalnych przez prawo, a równowartościowych prawnie rozwiązań^16. Natomiast do grupy tzw. naturalnych źródeł luzu decyzyjnego można zaliczyć: społeczny kontekst prawa, właściwości języka prawnego
(^12) Pewne odrębności mogą występować w administracyjnym typie stosowani: prawa w
związku z realizacją norm zadaniowych. L. Leszczyński, Zagadnienia..., op. cit. s. 21-16. (^13) J. Wróblewski , Wartość..., op. cit., s. 130. (^14) L. Leszczyński , Zagadnienia..., op. cit., s. 43. (^15) L. Leszczyński , Tworzenie generalnych klauzul odsyłających, Lublin 2000; L. Lesz czyński, Stosowanie generalnych klauzul odsyłających, Kraków 2001. (^16) J. Zimmermann , Prawo administracyjne, Kraków 2005, s. 364,M. Mincer, Uznani administracyjne, Toruń 1983;/ Orłowski, Uznanie administracyjne w prawie poda kowym, Gdańsk 2005; K. Nowacki, Kontrola decyzji opartych na uznaniu administr; cyjnym, Wrocław 1986. 78
Adam Szot
oraz właściwości samego procesu stosowania prawa. Prawo kształtuje się oraz funkcjonuje w określonej rzeczywistości społecznej. Rzeczywistość ta ulega stałym, dynamicznym zmianom, dlatego też podmioty stosujące prawo stają przed koniecznością zestawienia jej ze statyką regulacji prawnych. Luz wyraża się tu przede wszystkim w rozciągnięciu zakresu zastosowania normy na sytuacje, których prawodawca nie przewidział (nie mógł przewidzieć), oraz w korzystaniu z wartości (ocen) społecznych, które ustalone mogą być głównie na płaszczyźnie refleksji intuicyjnej lub ocen środowiskowych, a także artykułowania własnych preferencji^17. Ponadto w języku prawnym^18 występują wyrażenia nieostre, a także nazwy abstrakcyjne powodujące powstawanie luzu decyzyjnego niezależnie od woli prawodawcy. Ten może starać się je zmniejszać (np. tworząc definicje legalne), ale nigdy nie zlikwiduje ich całkowicie. Źródłem luzu są też właściwości samego procesu decyzyjnego. Dochodzi bowiem w nim, obok rekonstrukcji normy prawnej, do jej redukcji do tych elementów, które staną się podstawą wydawanej decyzji. Brak jest jednak reguł określających, jak należy tego dokonywać^19.
Elastyczność stosowania prawa przejawia się właśnie w korzystaniu z luzów decyzyjnych przy uwzględnieniu specyfiki określonego stanu faktycznego sprawy. Koncentruje się ona na przełamywaniu nieadekwatności pomiędzy tekstem prawnym, posiadającym jakieś wyjściowe znaczenie i powstałym w określonym czasie, a rzeczywistością społeczną, zmienną z natury i uwikłaną aksjologicznie^20. Ma to na celu stworzenie możliwości dostosowania statyki regulacji prawnych do dynamiki życia społecznego. Jest również niezbędne z uwagi na wspomnianą wcześniej złożoność i unikatowość stanów faktycznych, stanowiących podstawę całego procesu. Uzasadnieniem elastyczności stosowania prawa jest powoływanie się na pewne wartości^21 , które mogą być wyrażone w prawie albo wynikać z aksjologii pozaprawnej. Inaczej niż w przypadku jednolitości stosowania prawa, która nie wymaga odwołania się do innych wartości, w przypadku elastyczności jest to konieczne. Chodzi bowiem o wskazanie
(^17) L. Leszczyński , Zagadnienia..., op. cit., s. 42. (^18) B. Wróblewski , Język prawny i prawniczy, Kraków 1948; A. Malinowski, Polski język prawny. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2004; S. Wronkowska, M. Zieliński, Problemy i zasady redagowania tekstów prawnych, Warszawa 1993. (^19) L. Leszczyński , Zagadnienia..., op. cit., s. 42-43. (^20) Ibidem, s. 53. (^21) Ibidem.
Adam Szot
posługiwania się kryteriami pozaprawnymi^26. Trzecim elementem składającym się na pewność stosowania prawa jest przewidywalność użyteczności decyzji, czyli przeświadczenie, że wydana decyzja zostaje zrealizowana. Rozważania na temat wpływu jednolitości i elastyczności na wartość pewności stosowania prawa można odnieść do drugiego z wymienionych elementów, czyli pewności treści decyzji. Zdaniem Wróblewskiego pewność stosowania prawa może istnieć, gdy istnieje jednolitość, jednolitość natomiast wyraża obiektywną pewność stosowania prawa^27. Obiektywna pewność stosowania prawa zostaje zapewniona, gdy w określonych typach spraw podmioty stosujące prawo będą wydawały decyzje tego samego typu^28. Analizując dokładniej poszczególne fazy procesu decyzyjnego, można jednak dojść 3 przekonania, że zapewnienie pewności stosowania prawa nie jest zadaniem łatwym. Wiąże się to ze specyfiką samego procesu oraz rozumowań podejmowanych przez organy i rozważane w kilku aspektach. Po pierwsze jest to pewność wyboru normy prawa materialnego, która będzie stanowiła podstawę normatywną decyzji. Wybór ten jest uwarunkowany nie tylko treścią prawa, lecz także ocenami sądu organu stosującego prawo)^29. Wielość potencjalnych źródeł normalnej podstawy decyzji oraz możliwości zaistnienia między nimi kolizji lub sytuacja wystąpienia luki w prawie, z którymi organ stosujący prawo ma do czynienia w kontekście ustalanego stanu faktycznego, rzutuje na złożoną sytuację, w jakiej się on znajduje. Kolejną prawą jest rekonstrukcja normatywnej podstawy decyzji. Dokonuje jej, organ nie jest związany formalnie obowiązującymi regułami. V związku z tym rozumowania interpretacyjne podlegają jego ocenie i decyzji. Luz ten jest jeszcze większy, gdy przepisy odsyłają do kryteriów pozaprawnych. Wtedy to na organie spoczywa obowiązek ich skonkretyzowania i uwzględnienia w procesie decyzyjnym. Pewność treści decyzji dotyczy też określenia konsekwencji ustalonych aktów. W zależności od sposobu sformułowania tych konsekwencji v normie prawnej organowi pozostawiony jest różny zakres swobody. Gdy norma jednoznacznie formułuje takie konsekwencje, nie pozostawiając wyboru, łatwiej jest o zapewnienie jednolitości (a przez
(^26) Ibidem, s. 49 -50. (^27) J. Wróblewski , Wartość..., op. cit., s. 127. (^28) Wyrok WSA w Poznaniu z 19.11.2008 r., IV SA/Po 420/08, niepubl. (^29) J Wróblewski , Wartość..., op. cit., s. 103-
Między jednolitością a elastycznością stosowania prawa
to pewności). Często jednak można spotkać sytuacje, gdy organowi pozostawiony jest wybór zarówno rodzaju konsekwencji (prawnie określonej), jak również jej wymiaru. Jest to szczególnie widoczne w administracyjnym typie stosowania prawa przy wydawaniu decyzji opartych na uznaniu administracyjnym.
Jak więc widać, luz decyzyjny jest nieunikniony, a sytuacja organu stosującego prawo jest złożona. Istnieją jednak czynniki, które mogą w pewien sposób ograniczać zakres tej swobody. Można do nich zaliczyć działania prawodawcy związane z procesem tworzenia prawa, polegające m.in. na wprowadzaniu definicji legalnych^30 oraz formułowaniu zasad prawa, dopuszczeniu możliwości dokonywania wiążącej wykładni, a także możliwości zastosowania reguł precedensowych^31. Istotną rolę odegrać może sama praktyka prawnicza, a w szczególności najwyższe instancje sądownicze. Podstawowym instrumentem ustalania właściwego zakresu luzu w działaniach praktyki jest wypracowanie przez nią własnych reguł posługiwania się tekstem prawnym, aż do powstania reguły „precedensu”^32. W odniesieniu do administracyjnego typu stosowania prawa luz ten może być ograniczany przez oficjalne, wiążące polecenia (np. organu wyższego stopnia)^33 lub nieoficjalne np. wskazówki, zalecenia. Środki umożliwiające ograniczenie zakresu luzu decyzyjnego sprzyjają jednocześnie większej jednolitości stosowania prawa. W kontekście wartości pewności stosowania prawa jednolitość i elastyczność procesu podejmowania decyzji wydają się, na pierwszy rzut oka, wzajemnie wykluczać. Jeśli bowiem pewność jest nierozerwalnie połączona z jednolitością, to wszelkie przejawy elastyczności występujące w procesie decyzyjnym należy traktować jako ograniczające lub niwelujące tę wartość. Pogląd ten wydaje się uzasadniony w przypadku samowoli i braku kontroli organów stosujących prawo. Wówczas możliwe jest przyjęcie twierdzenia, że w takim przypadku elastyczne stosowanie prawa, które nie jest ograniczone
(^30) S. Wronkowska, M. Zieliński, Problemy i zasady..., op. cit., s. 115-138. (^31) L. Leszczyński, Zagadnienia..., op. cit., s. 47. (^32) Ibidem. (^33) Jako przykład działania organów administracji w celu zapewnienia jednolitość stosowania prawa można wskazać wiążące interpretacje przepisów prawa podatkowegc dokonywane przez ministra właściwego do spraw finansów publicznych na podstawi« przepisów ustawy z 29 8.1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz.U. z 2005 r. Nr 8 poz. 60 ze zm.). Podobnie w tej kwestii wypowiedział się WSA w Poznaniu w wyroki z 25.5.2010 r„ I SA/Po 251/10, niepubl.
Między jednolitością a elastycznością stosowania prawa
należy pokrótce odnieść się do różnych sposobów pojmowania tego drugiego wątku, na których gruncie można prowadzić rozważania dotyczące relacji jednolitości i elastyczności procesów stosowania prawa. Zdaniem J. Wróblewskiego wyróżnić można cztery podstawowe koncepcje decyzji sprawiedliwej^35. W myśl pierwszej, kładącej nacisk na legalizm działania organów, decyzja spełnia postulat sprawiedliwości, gdy jest zgodna z obowiązującymi normami prawny mi. Treść tych norm nie jest jednak brana pod uwagę. Jeśli proces stosowania prawa został przeprowadzony zgodnie z prawem, a rozstrzygnięcie „mieści się” w ramach przez to prawo przewidzianych to decyzja podjęta w takim procesie jest sprawiedliwa. Inne podeście prezentuje druga z koncepcji - nielegalistyczna. Kładzie ona nacisk na zgodność całego postępowania oraz samej decyzji z no; mami prawnymi, akcentując jednocześnie konieczność zgodność tych norm z pewnymi ocenami zewnętrznymi, które pozwolą uznać postępowanie i decyzję za sprawiedliwe. Innymi słowy, w świetle tej koncepcji decyzja będzie sprawiedliwa, jeżeli zostanie oparta na normach prawnych, które można ocenić jako sprawiedliwe. Podejście to zwraca uwagę na konieczność dokonania wartościowań norm stanowiących podstawę decyzji w oparciu o określony system wartości. Kolejna koncepcja (alegalistyczna) przyjmuje natomiast tezę, w myśl której o decyzji sprawiedliwej można mówić niezależnie od jej stosunku do prawa. Zgodność rozstrzygnięcia z obowiązującymi normami jest obojętna. System wartości, który w poprzedniej koncepcji stanowił punkt wyjścia do oceny prawa, tu stanowi kryterium oceny samej decyzji. Istnieje jeszcze koncepcja, w której sprawiedliwość określa się samoistnie, bez odniesienia do żadnych kryteriów^36. Również poglądy filozoficzne na istotę sprawiedliwości stosowania prawa są bardzo zróżnicowane. Tytułem przykładu warto wskazać na niektóre z nich. Podstawą sprawiedliwości w koncepcji Johna Rawlsa jest sprawiedliwość formalna, którą postrzega jako bezstronne i konsekwentne stosowanie praw, niezależnie tego, jakie są ich materialne zasady^37. Zgodnie z jego poglądami
(^35) J. Wróblewski, Wartość..., op. cit., s. 185. (^36) Ibidem, s.185 - (^37) J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, tł. M. Panufnik,J. Pasek, A. Romaniuk, Wars 2009, s. 103-104.
Adam Szot
sprawiedliwość wiąże się z nakazem podobnego traktowania podobnych przypadków. Jednocześnie jednak sam dostrzega, że nakaz ten nie może iść zbyt daleko, ponieważ kryteria podobieństwa wynikają z samych reguł prawnych i zasad ich interpretacji. Jednakże przyjęcie tego obowiązku w istotny sposób ma ograniczać swobodę sędziów (i innych podmiotów sprawujących władzę) i przez to ograniczać ryzyko arbitralności rozstrzygnięć. W koncepcji sprawiedli- wości formalnej. Rawls bardzo dużą wagę przywiązuje do wartości pewności (rozumianej jako pewność treści decyzji) oraz jednolitości stosowania prawa. Dobitnie podkreśla, że nawet gdy prawa są niesprawiedliwe, nierzadko lepiej jest, by były one konsekwentnie stosowane. Dzięki temu jednostki wiedzą, czego mogą się spodziewać, i mogą spróbować odpowiednio się zabezpieczyć, ponieważ „większa niesprawiedliwość dzieje się, jeśli ci, którzy już znaleźli się w gorszej sytuacji, są w dodatku arbitralnie traktowani, podczas gdy reguły mogłyby im dać stopień pewności”^38. Rawls uważa, że tam, gdzie występuje sprawiedliwości formalna, rządy prawa i honorowanie prawowitych oczekiwań, tam również znajdziemy zapewne sprawiedliwość substancjonalną^39.
Zdaniem Davida Lyonsa traktowanie podobnych przypadków w typowy czy jednakowy sposób może być koniecznym warunkiem sprawiedliwości, ale nie jest warunkiem wystarczającym^40. Jak podkreśla, traktowanie podobnych przypadków podobnie wymaga uwzględnienia roli interpretacji prawa w formułowaniu kryteriów określających podobieństwo bądź zróżnicowanie badanych przypadków. Uwzględnienie elementu wykładni, niearbitralnej i podporządkowanej ideałom moralnym, powoduje, że ani z pojęcia prawa, ani z określonej regulacji prawnej nie da się bezpośrednio wyprowadzić jakiejkolwiek idei sprawiedliwości^41. D. Lyons podkreśla, że sprawiedliwość stosowania prawa jest znacznie bardziej złożoną sprawą, niż wskazuje na to standard ścisłego jego przestrzegania^42. Zauważa on, że zasada sprawiedliwości (rozumiana jako takie samo traktowanie podobnych przypadków) wymaga, aby wszystkie przypadki były traktowane w jednakowy czy typowy sposób, nawet jeśli ustanowiony wzorzec jest całkowicie niesprawiedliwy czy sprzeczny z nakazami
(^38) Ibidem, s. 105. (^39) Oniszczuk , Filozofia i teoria prawa, Warszawa 2008, s. 361. (^40) D. Lyons, Etyka i rządy prawa, tł. P. Maciejko, Warszawa 2000, s. 80. (^41) A. Kozak, Granice prawniczej władzy dyskrecjonalnej, Wrocław 2002, s. 100. (^42) D. Lyons, Etyka..., op. cit., s. 8.3.
Adam Szot
Nie oznacza jednak naruszenia zasady legalizmu działania organów. Jeśli bowiem sama norma przyznaje podmiotowi decyzyjnemu określony zakres swobody, to wszelkie działania tego podmiotu mieszczące się w jego ramach są zgodne z obowiązującym prawem. Naruszenie praworządności działania organów decyzyjnych miałoby natomiast miejsce w przypadku sięgnięcia przez organ do pewnych kryteriów pozaprawnych bez upoważnienia zawartego w normie. Ponadto istotą sprawiedliwości formalnej jest sformułowanie zasad i procedur, których przestrzeganie ma zagwarantować podjęcie sprawiedliwej decyzji. Oznacza to, że wypracowanie określonych sposobów posługiwania się przez organy luzami decyzyjnymi i konsekwentne ich przestrzeganie daje gwarancję zapewnienia sprawiedliwości formalnej. Sięganie w procesie stosowania prawa do kryteriów pozaprawnych bez upoważnienia wynikającego z norm prawnych będzie oznaczało, w świetle koncepcji legalistycznej, podjęcie decyzji niesprawiedliwej z uwagi na niezgodność z prawem. Działanie takie może jednak czynić zadość rozumieniu sprawiedliwości w kontekście koncepcji nielegalistycznej i alegalistycznej. Dopuszczają one bowiem (a nawet uznają za konieczne) odwołanie się do pozaprawnych systemów wartości w celu oceny decyzji pod kątem jej zgodności z określonym rozumieniem sprawiedliwości. Kładą w ten sposób większy nacisk na sprawiedliwość materialną. Decyzja stosowania prawa zo- staje oceniona jako sprawiedliwa, jeśli „mieści się w ramach” przyjętej treści zasad i formuł sprawiedliwości. Wydaje się, że większe uelastycznienie procesów decyzyjnych może ułatwić osiągnięcie tak rozumianej sprawiedliwości. Dopuszczona zostaje bowiem możliwość skorygowania kryteriów prawnych, a w skrajnym przypadku nawet ich pominięcia przez podmiot decyzyjny, jeśli będzie to prowadziło do realizacji tych zasad i formuł. Jednocześnie oznacza to, że przed organami stosowania prawa stawiane są cele, do których muszą one dążyć. Ich decyzje muszą być zgodne z ogólnie przyjętą treścią formuł sprawiedliwości. W konsekwencji będzie to miało swoje odzwierciedlenie w jednolitym stosowaniu prawa. Ponadto niektóre z tych formuł mogą implikować konieczność konsekwentnego wydawania decyzji określonego typu w podobnych typach spraw. Dla przykładu można wskazać takie formuły, jak: „każdemu to samo”, „każdemu według tego, co przyznaje mu prawo”^49. Szczególnie druga z nich
(^49) Ch. Perelman, O sprawiedliwości..., op. cit., s. 23-29; S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys..., op. cit., s. 95-97.
Między jednolitością a elastycznością stosowania prawa
przenosi ciężar rozważań na zgodność decyzji z prawem i przestrzeganie obowiązujących norm. Analizując ten problem z innej strony, można stwierdzić, że jednolite stosowanie prawa przyczynia się do zapewnienia sprawiedliwości formalnej. Jednak z uwagi na specyfikę konkretnych stanów faktycznych nie daje ona gwarancji realizacji sprawiedliwości materialnej. Nie musi to oznaczać jej zanegowania. Elastyczne stosowanie prawa może w większym stopniu przyczyniać się do zapewnienia sprawiedliwości materialnej, ale nie musi powodować naruszenia sprawiedliwości formalnej. Osobnym, wartym rozważenia problemem, który wykracza poza ramy niniejszego opracowania, jest kwestia występowania elementów subiektywizmu i arbitralności już na etapie formułowania zasad i formuł sprawiedliwości materialnej, które będą stanowiły następnie punkt wyjścia dla oceny procesów stosowania prawa^50. Podsumowując, jednolitość i elastyczność stosowania prawa mogą pozostawać względem siebie w różnych relacjach. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że są one regułami wzajemnie się wykluczającymi. W wielu przypadkach znajduje to swoje potwierdzenie. Jednak bliższa analiza tych zależności, w szczególności w kontekście określonych wartości procesu stosowania prawa, wskazuje, że nie zawsze ma to miejsce. W szeregu przypadków będą one współwystępowały w procesie decyzyjnym i w zróżnicowany sposób oddziaływały na wartości stosowania prawa. Całkowite i sztywne przestrzeganie jednolitości stosowania prawa może się przyczynić do zapewniania pewności tego procesu, a ponadto, jeśli decyzje zgodne są z obowiązującymi normami, również legalności oraz związanej z nią sprawiedliwości formalnej. Ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do prawa karnego i administracyjnego^51. Może jednak prowadzić do naruszenia sprawiedliwości materialnej i słuszności decyzji. Może również oznaczać naruszenie pewności subiektywnej stosowania prawa. Dopuszczenie natomiast skrajnej elastyczności w procesach decyzyjnych daje szansę na zapewnienie słuszności i sprawiedliwości materialnej oraz pewności subiektywnej. Nie daje jednak gwarancji zapewnienia, choć nie stanowi jednocześnie zaprzeczenia, legalności i sprawiedliwości formalnej. Przyznanie organom możliwości
(^50) Ch. Perelman, O sprawiedliwości..., op. cit., s. 87- (^51) Wyrok WSA w Lublinie z 25.6.2010 r., I SA/Lu 187/10, niepubl.
Między jednolitością a elastycznością stosowania prawa
J. Wróblewski, między tymi dwoma skrajnościami znajduje się sędzia (organ stosujący prawo), który podejmując decyzje zgodnie z prawem, musi dokonywać wartościujących wyborów, których treść jest jedynie częściowo przesądzona przez obowiązujące prawo. Niewątpliwie ujawnia się tu ważne zagadnienie istotnej roli osobowości sędziego w stosowaniu prawa^56.
Tym samym, wyszedłszy od Monteskiusza, powróciliśmy do niego, nie pytając o to, jakie są prawa, ale jacy są sędziowie.
(^56) Ibidem.
