Pobierz międzynarodowy handel i transfer czynników produkcji w ... i więcej Schematy w PDF z Elektronika tylko na Docsity!
R U C H P R A W N I C Z Y , E K O N O M I C Z N Y I S O C J O L O G I C Z N Y R o k X L I X — z e s z y t 1 — 1907
EUGENIUSZ NAJLEPSZY, RENATA STAWARSKA
MIĘDZYNARODOWY HANDEL I TRANSFER CZYNNIKÓW
PRODUKCJI W UGRUPOWANIACH KRAJÓW EWG I RWPG
I. WSTĘP
Głównym celem niniejszej analizy jest próba oceny porównawczej
tych przemian i tendencji w międzynarodowych powiązaniach handlo
wych, kapitałowych i technologicznych, jakie wystąpiły w ramach EWG
i w skali RWPG z początkiem lat osiemdziesiątych.
Poważnym utrudnieniem badań porównawczych prowadzonych w tej
dziedzinie są duże różnice w rozwoju społeczno-gospodarczym krajów
należących do dwóch przeciwstawnych ugrupowań integracyjnych, za
chodzące w bardzo zróżnicowanym tempie przemiany w strukturze po
wiązań rzeczowych i instytucjonalnych. Do istotnych czynników nie
sprzyjających bezstronnej analizie należą także gwałtowne zmiany po
zycji politycznej i gospodarczej niektórych krajów na arenie międzyna
rodowej i zaostrzające się objawy kryzysowe. Niezależnie od wpływu
odmienności polityczno-ustrojowych, na tempo i strukturę obrotów hand
lowych i przepływu czynników produkcji w skali międzynarodowej
w coraz większym stopniu oddziaływają tendencje i warunki o charak
terze globalnym, a mianowicie:
— rosnące koszty i trudności związane z poszukiwaniem dostępu do
surowców i materiałów podstawowych (paliwa, energia, żywność),
— problemy i koszty związane z ochroną naturalnego środowiska
człowieka wobec możliwości wystąpienia klęsk ekologicznych (ochrona
wód, atmosfery, gleb i lasów),
— przemiany demograficzne w świecie, w strukturze modelu kon
sumpcji społeczeństw krajów europejskich i Trzeciego Świata 1. Wszyst
kie te czynniki muszą sprawiać, że ocena porównawcza kierunków prze
mian i tendencji w sferze powiązań międzynarodowych w skali EWG
i RWPG jest trudna, a ścisła jej kwantyfikacja w praktyce niemożliwa.
Ze względu jednak na polityczną i gospodarczą doniosłość tego zagad
nienia warto i należy podejmować próby badań ilościowych i jakościo-
(^1) Por.: J Kotyński, Struktura handlu międzynarodowego, Warszawa 1979, s. 10.
94 Eugeniusz Najlepszy, Renata Stawarska
wych, nawet w warunkach ograniczonej informacji statystycznej i nie pełnej znajomości wielu realiów procesów gospodarczych w ugrupowa niach integracyjnych EWG i RWPG. Chodzi bowiem głównie o odzwier ciedlenie podstawowych właściwości i trendów przemian strukturalnych w sferze międzynarodowych powiązań handlowych, kapitałowych i tech nologicznych na tle procesów integracji gospodarczej w skali europej skiej. Ich rozpoznanie daje często dobry wgląd w procesy funkcjonowa nia r y n k u międzynarodowego i stwarza w a r u n k i do formułowania ocen dotyczących przyszłości. Podejście takie nie wyczerpuje jednak wielu innych aspektów porów nawczej analizy przemian w rozmiarach i strukturze powiązań rzeczo wych w skali międzynarodowej pod wpływem procesów integracyjnych zachodzących w ramach EWG i RWPG.
- P R Z E K S Z T A Ł C E N I A W R O Z M I A R A C H I S T R U K T U R Z E O B R O T Ó W H A N D L O W Y C H
2.1. WŁAŚCIWOŚCI POWIĄZAŃ HANDLOWYCH KRAJÓW EWG
EWG (10) zajmuje dominującą pozycję w światowych obrotach hand lowych. Jej udział w 1980 r. stanowił 3 3 % światowego eksportu (w t y m 17,6% to eksport wewnątrz ugrupowania) i 34,6% światowego importu (17,6% to import wewnątrz EWG). Udział EWG w światowym handlu a r t y k u ł a m i przemysłowymi w 1980 r. wyniósł 26,5% (dla porównania: USA 16%, Japonia 14%). Artykuły przemysłowe stanowiły w tymże roku 8 4 % eksportu Wspólnoty. Przekształcenia strukturalne i procesy specja lizacyjne w EWG będą więc czynnikiem decydującym o miejscu Wspól noty na r y n k u międzynarodowym. Handel EWG rozpatrywać należy w podziale na obroty wewnątrz i poza EWG. Obroty wewnątrz EWG cechowała od początku istnienia ugrupowania dynamika wyższa niż tempo wzrostu G D P lub handlu ogó łem, co związane było z efektami utworzenia unii celnej. Handel we wnątrz EWG ma szczególne znaczenie dla krajów założycielskich (dłuż szy okres adaptacyjny do w a r u n k ó w konkurencji wspólnego rynku), a zwłaszcza dla krajów małych. Odmienna jest również s t r u k t u r a towa rowa handlu wewnątrz i poza EWG, co zilustrujemy danymi statystycz nymi. O znaczeniu handlu wewnątrz EWG dla poszczególnych państw człon kowskich świadczą dane tabeli 1. Porównanie s t r u k t u r y towarowej (do 1977 r.) wskazuje na podstawo we znaczenie pozycji ,,maszyny i sprzęt t r a n z y t o w y " w obrotach we wnątrz EWG oraz w eksporcie poza EWG. Kolejną pozycją są ,,półpro dukty, podzespoły, elementy do montażu", które stanowią około 2 0 %
96 Eugeniusz Najlepszy, Renata Stawarska
W handlu zewnętrznym EWG 68% eksportu dostarcza 6 gałęzi
gospodarki: przemysł metalowy, przemysł chemiczny, przemysł wyro
bów mechanicznych i elektrycznych, przemysł samochodowy i środków
transportu oraz przetwórstwo artykułów rolnych. Do najpoważniejszych
eksporterów w poszczególnych branżach należą: Belgia — wyroby prze
mysłu metalowego, Holandia — chemikalia i artykuły żywnościowe, RFN
Włochy — wyroby przemysłu metalowego, Francja — przemysł lotniczy
i taboru kolejowego. Głównymi eksporterami wyrobów przemysłu włó
kienniczego i odzieżowego są RFN i Włochy.
Względnie wysokie udziały (w proporcji do ogólnego potencjału) od
notowują Irlandia w eksporcie artykułów żywnościowych oraz Dania
w eksporcie artykułów żywnościowych i produktów przemysłu maszy
nowego 3.
W handlu wewnątrz EWG możemy zaobserwować między innymi na
stępujące prawidłowości :
— specjalizacja RFN i Francji na rynku Wspólnoty skoncentrowana
jest w tych samych gałęziach, jak na rynku międzynarodowym (z wy
jątkiem środków transportu dla Francji),
— rynek Wspólnoty ma dla włoskiego przemysłu włókienniczego,
odzieżowego i obuwniczego znacznie większe znaczenie niż rynek mię
dzynarodowy,
— rośnie znaczenie rynku Wspólnoty dla przemysłu brytyjskiego
(większe udziały niż na rynku międzynarodowym odnotowują przemysły:
odzieżowy i obuwniczy, urządzeń elektrotechnicznego przetwarzania da
nych, maszyn biurowych, rud metali),
— ogólnie do towarów, dla produkcji których rynek Wspólnoty ma
większe znaczenie niż rynek międzynarodowy, zaliczyć można: produk
ty żywnościowe i tytoniowe, wyroby włókiennicze, artykuły gumowe
i plastikowe, artykuły odzieżowe i obuwnicze, papier i wyroby z pa
pieru, maszyny biurowe i dla elektronicznego przetwarzania danych,
meble drewniane, rudy metali. Możemy tu więc wyodrębnić towary,
w których handlu istotną rolę odgrywają koszty transportu, jak i te,
które tracą konkurencyjność na rynku międzynarodowym, a na rynku
Wspólnoty cieszą się ochroną wynikającą zarówno ze wspólnej polityki
handlowej, jak też rolnej i przemysłowej.
2.2. ROZWÓJ I STRUKTURA POWIĄZAŃ HANDLOWYCH MIĘDZY KRAJAMI RWPG
Wyrazem procesów pogłębiania się międzynarodowej specjalizacji
produkcji krajów RWPG jest dalszy rozwój wymiany międzynarodowej
w skali całego ugrupowania. Dla zilustrowania dotychczasowego prze-
(^3) Por.: The Competitiveness of European Community Industry, EEC Commis
sion, Brussels March 1982.
Międzynarodowy handel i transfer czynników produkcji 97
Tabela 3 Dynamika eksportu krajów RWPG w porównaniu z dynamiką eksportu światowego (w cenach bieżących)
Ź r ó d ł o : UNCTAD Trade and Development Raport 1982, New York 1982, s. 72- 76.
T a b e l a 4
Rozmiary i struktura geograficzna obrotów handlu zagranicznego krajów członkowskich RWPG w latach siedemdziesiątych
Ź r ó d ł o : Obliczenia własne według UNCTAD Trade, UNCTAD - Handbook of International Trade and Develop- ment Statistics, New York 1982, s. 75 - 78.
biegu wymiany handlowej krajów RWPG posłużymy się danymi sta
tystycznymi. Ograniczymy się przy tym do przedstawienia ogólnej dyna
miki eksportu omawianej grupy krajów członkowskich w porównaniu
z dynamiką eksportu światowego oraz do oszacowania udziału krajów
RWPG w handlu światowym.
Pomimo istotnych niedostatków danych statystycznych, które nie
odzwierciedlają należycie zmian fizycznych rozmiarów i struktur obro
tów handlowych, można wstępnie zasygnalizować następujące prawid
łowości.
Po p i e r w s z e , przeciętne w całym analizowanym okresie roczne
tempo wzrostu eksportu krajów RWPG (jeśli pominąć duży skok we
7 Ruch Prawniczy 1/
Międzynarodowy handel i transfer czynników produkcji 99
Analizując rozkład natężenia wzajemnej wymiany handlowej krajów
RWPG można stwierdzić, że najbardziej ścisłe powiązania handlowe łą
czą poszczególne kraje członkowskie ze Związkiem Radzieckim. Obroty
handlowe między tymi krajami a ZSRR są przeciętnie sześciokrotnie
bardziej intensywne od pozostałych strumieni handlowych i obecnie sta
nowią aż 72,2% globalnej wymiany handlowej w ramach RWPG^4.
W konsekwencji ogólny układ powiązań handlowych w ramach
RWPG zaczął kształtować się według modelu handlu koncentrycznego
(monocentrycznego); największy wzrost strumieni handlu wystąpił na
linii Związek Radziecki — pozostałe kraje członkowskie. Cechą najbar
dziej charakterystyczną tego modelu handlu jest jednak wyraźny brak
symetrii relatywnego znaczenia tych powiązań w skali całego ugrupo
wania. Gdy udział eksportu krajów członkowskich RWPG do Związku
Radzieckiego w ogólnym eksporcie tych krajów na obszarze rynku
RWPG waha się od 65 do 80%, analogiczny udział eksportu RWPG do
pozostałych krajów (z wyjątkiem ZSRR) jest wielokrotnie mniejszy
i wynosi zaledwie 15%. Dlatego rynek wewnętrzny Związku Radzieckie
go w całości obrotów wzajemnych jest dla krajów RWPG rynkiem pod
stawowym, podczas gdy rynki pozostałych krajów członkowskich odgry
wają rolę pomocniczą (a niekiedy nawet marginesową). Z początkiem lat
osiemdziesiątych nastąpił wprawdzie wzrost udziału eksportu do pozo
stałych krajów RWPG (poza rynkiem ZSRR), ale nie jest na tyle znacz-
ny, aby zmniejszyć dużą różnicę wagi eksportu krajów RWPG do Związ
ku Radzieckiego.
2.3. POWIĄZANIA HANDLOWE MIĘDZY EWG I RWPG
Z punktu widzenia krajów RWPG ważne jest znaczenie handlu mię
dzy blokami dla obu partnerów wymiany, dynamika oraz struktura towa
rowa tej wymiany towarowej. Lata siedemdziesiąte były okresem wyso
kich obrotów, wysokiego tempa ich wzrostu przy jednoczesnej wyraźnej
asymetrii tych obrotów, mierzonej udziałem w całości obrotów (eksportu
i/lub importu) każdego z ugrupowań. Ilustruje to tabela 6. Wspomniana
wyżej asymetria występuje również przy analizie struktury towarowej
obrotów i udziału eksportu i importu poszczególnych grup towarowych
w handlu EWG—RWPG. Wyraźnie wyższe są udziały tych obrotów
w eksporcie i imporcie RWPG.
W całym okresie istnienia obu ugrupowań stopień zaangażowania
państw EWG w międzynarodowym podziale pracy był kilkakrotnie wyż
szy od stopnia zaangażowania krajów RWPG. Udział państw EWG w
(^4) Por.: J. Karpiński, E. Najlepszy, Intensywność i struktura wzajemnych obro tów handlowych europejskich krajów RWPG, Poznań 1986 (maszynopis powielony). 7*
T a b e l a 6 Rozwój handlu wzajemnego krajów członkowskich EWG i RWPG w latach 1970 - 1979
Ź r ó d ł o : J. Misala, Powiązania rzeczowe z zagranicą a rozwój gospodarczy krajów EWG i RWPG w latach 70-tych, w: Stymulatory rozwojowe w procesach integracji krajów EWG RWPG, Łódź 1982, s. 97.
102 Eugeniusz^ Najlepszy,^ Renata^ Stawarska
- FORMY I ZAKRES PRZEPŁYWU KAPITAŁU W UGRUPOWANIACH EWG I RWPG
W zakresie przepływu kapitału w obrębie państw członkowskich i w grupie krajów socjalistycznych uwidaczniają się już od samego początku znaczne różnice. Przede wszystkim występują różnice w kryteriach i przesłankach leżących u podstaw decyzji o międzynarodowym przepły wie kapitałów. W gospodarce krajów socjalistycznych o formach i zakre sie wykorzystania międzynarodowych kapitałów decydują rachunki i kal kulacje szczebli makroekonomicznych. Dlatego w praktyce mogą wystą pić tylko przepływ kapitałów państwowych i międzynarodowych insty tucji finansowych (Międzynarodowy Bank Inwestycyjny, Międzynarodo wy Bank Współpracy Gospodarczej). Ruch kapitałów ma przy t y m głów nie charakter średnio- lub długoterminowy i nie wynika z różnic w efektywności wykorzystania w poszczególnych krajach członkowskich. J a k wiadomo, podstawowym m o t y w e m przepływów kapitałowych na międzynarodowym r y n k u krajów EWG jest ich najbardziej zyskowna lokata. W krajach R W P G natomiast przepływy kapitałowe są w głów n y m stopniu środkiem niesienia pomocy ekonomicznej dla krajów nale żących do tego ugrupowania integracyjnego 5. Dominującą formą przepływu kapitałowego w ramach R W P G jest zaciąganie pożyczek państwowych (kapitał pożyczkowy). Przepływ ka pitału produkcyjnego, który w krajach EWG odgrywa największą rolę, w stosunkach z krajami RWPG występuje w niewielkim zakresie.
3.1. P R Z E P Ł Y W Y K A P I T A Ł O W E A P R O C E S Y I N T E G R A C Y J N E W E W G
Przepływy kapitałowe, głównie w postaci inwestycji bezpośrednich, stanowią istotny czynnik kształtowania s t r u k t u r y gospodarczej ugrupo wania integracyjnego, w uzupełnieniu procesów inwestycyjnych prowa dzonych przez poszczególne państwa członkowskie na podstawie włas nych (wewnętrznych) zasobów kapitałowych. Inwestycje zagraniczne stanowić mogą wynik względnej nadwyżki kapitałowej w kraju eksportującym (przy wysokiej skłonności do oszczęd ności i niskiej skłonności do inwestowania), mogą być efektem różnic w stopach zysku, skutkiem dążenia do penetracji rynku partnera, wyni kiem, konieczności lepszego dostosowania produktu finalnego do indywi dualnych gustów partnera. Inwestor zagraniczny kierować się może w swej motywacji dążeniem do obniżki kosztów transportu (towary m a sowe), możliwością osiągnięcia korzyści skali oraz korzyści wynikających
(^5) Por.: P. Bożyk, M. Guzek, Teoria integracji gospodarczej, Warszawa 1980, s. 326-327.
Międzynarodowy handel i transfer czynników produkcji 103
z dostępu do potencjału naukowo-badawczego p a r t n e r a (zamówienie filii na prace wykonane w miejscowych laboratoriach) czy również dostępu do jego r y n k u kapitałowego. W r a m a c h unii celnej czy wspólnego r y n k u o niedoskonałych w a r u n k a c h konkurencji inwestycje bezpośrednie stano wić mogą i n s t r u m e n t omijania barier pozataryfowych, takich jak od mienne standardy techniczne czy n o r m y ochrony zdrowia bądź polityka zakupów państwowych. Napływ kapitałów spoza unii celnej może być motywowany dążeniem do lokowania eksportu na r y n k u lokalnym z omi nięciem barier celnych i pozataryfowych. Analizę związku przepływów kapitałowych z przebiegiem procesów integracyjnych rozpatrzymy w podziale na przepływy w e w n ą t r z EWG oraz przepływy między EWG a resztą świata. W porównaniu z inwestycjami bezpośrednimi pochodzenia amerykań skiego, inwestycje bezpośrednie krajów EWG na terenie Wspólnoty są zjawiskiem słabiej zbadanym i u d o k u m e n t o w a n y m statystycznie. Wykaz inwestycji bezpośrednich na obszarze Wspólnoty EWG zawiera tabela 8. Jak z niej wynika, największymi eksporterami kapitału na obszarze Wspólnoty są RFN, Holandia i Wielka Brytania. Najbardziej dynamiczny okres inwestycji bezpośrednich krajów EWG na terenie Wspólnoty przy pada na lata 1970-1978, kiedy to absolutna wartość tych inwestycji wzrosła pięciokrotnie, osiągając 8 2 % wartości amerykańskich inwestycji bezpośrednich na terenie EWG (9). Dla porównania w 1970 r. stanowiła ona dla EWG (6) tylko 3 5 % wartości amerykańskich inwestycji bezpo średnich. F i r m y międzynarodowe w skali EWG tworzone są głównie w dzie dzinach zaawansowanych technologicznie, takich jak przemysł hutniczy, produkcja maszyn i urządzeń sterowanych numerycznie, przemysł elek troniczny. W dziedzinach tych firmy międzynarodowe uzyskują zysk nadzwyczajny (z racji wyprzedzenia technologicznego) i skutecznie kon kurują z firmami lokalnymi, k t ó r e często wykupują. Eksport kapitału europejskiego na terenie EWG stanowi więc z jed nej strony nośnik postępu technicznego i technologicznego, przyczynia jąc się do rozwoju procesów specjalizacji (w ramach wewnątrzkoopera- cyjnego podziału pracy i w y m i a n y międzynarodowej). Jest on jedno cześnie odpowiedzią na „wyzwanie amerykańskie" i odpowiednikiem zja wiska umiędzynarodowienia kapitału. F i r m y międzynarodowe wykorzy stują w a r u n k i poszerzonego r y n k u europejskiego, dostosowując się sto sunkowo najszybciej do zmian w strukturze międzynarodowego podziału pracy, dokonujących się w skali globalnej. Z p u n k t u widzenia krajów stanowić one mogą zagrożenie mniejszych firm narodowych, których szanse maleją w konkurencji z wielkim kapitałem. W zakresie transferu kapitału między EWG a resztą świata podstawowe znaczenie odgrywają bezpośrednie inwestycje amerykańskie. Amerykańskie inwestycje bezpo-
Międzynarodowy handel i transfer czynników produkcji 105
średnie zwiększyły się w EWG (6) z 3104 mln dolarów w 1961 r. do 11 774 milionów dolarów w 1970 r. ( + 279%), z czego na inwestycje w przemyśle przypada odpowiednio 1659 mln dolarów i 7177 mln dola rów w tych latach (wzrost o 333%). Wartość tych inwestycji w 1970 r. dwukrotnie przewyższała wartość europejskich (EWG — 6) inwestycji bezpośrednich na terenie Stanów Zjednoczonych. W 1980 r. wartość tych inwestycji w EWG wzrosła do 76 mld dolarów. Filie amerykańskich korporacji międzynarodowych w 1966 r. dawały 2,37% G D P średnio dla całej Wspólnoty, choć w niektórych państwach wskaźnik ten był wyższy (3,4% G D P Belgii i Luksemburga, 4,6% G D P Wielkiej Brytanii). Również z p u n k t u widzenia interesów amerykańskich obszar EWG zyskiwał na znaczeniu, zwiększając udział w ogólnych inwe stycjach zagranicznych USA z 7% w 1958 r. do 15,8% w 1971 r. i 3 6 % w 1980 r. W przekroju gałęziowym okazuje się, że kapitały amerykańskie były lokowane przede wszystkim w gałęziach wzrostu krajów Wspólnoty, w t y m głównie w przemyśle chemicznym, elektronicznym oraz w p r o dukcji środków transportu. W przypadku niektórych towarów firmy amerykańskie stały się mo nopolistami na r y n k u Wspólnoty, kontrolując np. 9 5 % produkcji obwo dów scalonych EWG i 8 0 % produkcji maszyn elektronicznych. P r z y p ł y w kapitału amerykańskiego oznaczał pobudzenie i zaostrzenie konkurencji technologicznej na r y n k u europejskim, a także groźbę podporządkowania niektórych zaawansowanych technologicznie dziedzin kapitałowi amery kańskiemu. Szczegółowe analizy s t r u k t u r y przemysłu EWG w latach sześćdziesiątych wskazują na jej upodobnienie do s t r u k t u r y przemysłu amerykańskiego sprzed dziesięciu, a nawet dwudziestu l a t 6 , co daje prze wagę bardziej doświadczonym firmom amerykańskim na r y n k u EWG. Paradoksem jest, że korporacje amerykańskie wcześniej i w większym stopniu niż firmy Wspólnoty korzystały z dobrodziejstw zintegrowanego wspólnego rynku, przenosząc n a ń doświadczenie produkcyjne, technolo giczne, organizacyjne, marketingowe zza Atlantyku.
3.2. R O L A P R Z E P Ł Y W Ó W K A P I T A Ł O W Y C H W E W S P Ó Ł P R A C Y G O S P O D A R C Z E J K R A J Ó W R W P G
Trzeba na początku zaznaczyć, że pomimo występowania znacznych nawet różnic w s t r u k t u r z e zasobów oraz efektywności ich wykorzysta nia pomiędzy krajami członkowskimi RWPG, w żadnym kraju tego ugru powania nie ma takich nadwyżek kapitału, których zastosowanie wiąza łoby się z koniecznością dokonania transferu w skali międzynarodowej.
(^6) Por : R. Mikessel, Decisive factors in the flow of American direct investment
to Europe, Economia Internazionale, August 1967.
106 Eugeniusz Najlepszy, Renata Stawarska
Aktualnie ruch kapitałów, jaki występuje w skali RWPG, sprowadza się głównie do: a) łagodzenia skutków nierównomiernego wyposażenia poszczególnych krajów członkowskich w zasoby naturalne, b) bardziej równomiernego rozłożenia ciężaru nakładów i ryzyka inwestowania w przemysłach wydobywczych między zainteresowane kraje, c) inicjowania wspólnej budowy potencjału specjalizacyjno-koopera- cyjnego w określonych gałęziach przemysłu przetwórczego. W latach pięćdziesiątych dostawcą kapitałów w przeważającej mierze były takie kraje, jak: ZSRR, NRD, Czechosłowacja. Kraje te udzielały pomocy eko nomicznej na finansowanie rozwoju najbardziej zacofanych gałęzi prze mysłu w innych krajach członkowskich w formie k r e d y t ó w inwestycyj n y c h na łączną kwotę 14,2 mld rubli. Z tego Polsce przyznano 5,4 mld rubli, Bułgarii 2,4 mld rubli i Węgrom — 2,0 mld rubli 7. Udzielone k r e d y t y zagraniczne t y m krajom stanowiły jednak niewielki odsetek ich całkowitych n a k ł a d ó w inwestycyjnych przeznaczonych na rozbudowę bazy materialno-technicznej. Udział kapitałów zagranicznych w realizo w a n y c h w tych krajach inwestycjach wyniósł na przykład w Polsce — 2,8% (w t y m o t r z y m a n y c h z ZSRR — 2%), na Węgrzech — 4,4% (w t y m otrzymanych z ZSRR — 4%), w Rumunii — 7% (w t y m o t r z y m a n y c h z ZSRR — 6%) i tylko w Bułgarii osiągnął poziom aż 32,2% (w t y m z ZSRR — 2 7 % ) 8. Z p u n k t u widzenia ogólnej s t r u k t u r y międzynarodowych lokat kapi tałowych decydujące znaczenie miało finansowanie rozwoju bazy paliwo- wo-surowcowej specjalizacji i kooperacji produkcji w przemysłach prze twórczych. Niewielką rolę odgrywa także przepływ kapitału wywołany tworzeniem wspólnych przedsiębiorstw i międzynarodowych organizacji gospodarczych w formie inwestycji bezpośrednich. Podobnie niewielkie przepływy kapitału związane są z rozwiązywaniem problemów postępu naukowo-technicznego. Również w okresie lat siedemdziesiątych w krajach R W P G nie zaszły bardziej istotne zmiany w strukturze przepływu kapitałów. Dla przy k ł a d u w latach 1976 - 1980 wartość nakładów kapitałowych związanych z przedsiębiorstwami integracyjnymi w r a m a c h R W P G szacuje się na blisko 9 mld rubli transferowych. Zdecydowana większość tych przepły wów odbywała się za pośrednictwem Międzynarodowego Banku Inwe stycyjnego w Moskwie, który skredytował budowę i rekonstrukcję ponad 60 wielkich obiektów inwestycyjnych. Większość kredytów inwestycyj nych udzielanych przez Międzynarodowy Bank Inwestycyjny przezna-
(^7) Por.: J. Biskup, E. Zawadzki, Przepływy czynników produkcji między gospo darkami krajów socjalistycznych, Ekonomista 1983, nr 1, s. 133. (^8) Ibidem, s. 133.
108 Eugeniusz^ Najlepszy,^ Renata^ Stawarska
ności i zobowiązań związanych z uzyskiwaniem i udzielaniem licencji
i patentów. Zamyka się on poważnym deficytem państw EWG:
Tabela 9 Bilans technologiczny (mln dolarów)
Ź r ó d ł o : Why do Some Centuries Innovate More than Others?, Brussels 1984, s. 42.
przy czym saldo to nie ulega poprawie (w przeciwieństwie do salda Ja
ponii).
O pozycji konkurencyjnej EWG w dziedzinach postępochłonnych
świadczą jej udziały w sprzedaży wyrobów tych gałęzi (por. tabela 10).
O słabszej pozycji EWG w dziedzinach zaawansowanych technologicz
nie świadczą też salda w handlu wyrobami tych dziedzin w porównaniu
z saldami konkurentów. Podczas gdy Japonia odnotowuje globalną nad
wyżkę w wysokości 19,5 mld dolarów 11 , będącą sumą nadwyżek w han
dlu ze wszystkimi krajami OECD, a USA — nadwyżkę w wysokości 16,
mld dolarów (przy deficycie w handlu z Japonią w wysokości 3,1 mld
dolarów), państwa EWG odnotowują deficyt w handlu z pozostałymi
państwami OECD ( — 8 mld dolarów), a ich końcowa nadwyżka jest je-
Tabela 10 Udziały firm amerykańskich, europejskich i japońskich w sprzedaży wybranych towarów postępochłonnych
Ź r ó d ł o : Why do Some Countries, s. 42. (^11) Japonia dominuje np. na rynku sprzętu video, z udziałem 80% w zaopatrze
niu rynku zachodnioeuropejskiego.
Międzynarodowy handel i transfer czynników produkcji 109
dynie rezultatem dodatniego bilansu w handlu towarami postępochłon-
nymi z krajami Trzeciego Świata i Europy Wschodniej.
Pobudzanie postępu w dziedzinie innowacji i przepływu technologii
wobec słabszej pozycji konkurencyjnej EWG w stosunku do USA i Ja
ponii wymaga udziału interwencjonizmu państwowego i przebiega
na trzech płaszczyznach:
— polityki w stosunku do korporacji narodowych 12 ,
— polityki w stosunku do korporacji międzynarodowych,
— polityki naukowo-badawczej na szczeblu Wspólnoty.
W stosunku do korporacji rządy państw Wspólnoty stosują instru
menty polityki przemysłowej i polityki handlowej. Wymienić tu można
wszelkie posunięcia forsujące pozycję „liderów narodowych" od instru
mentów finansowych i fiskalnych, poprzez tworzenie „parków techno
logicznych" stymulujących innowacje w wybranych dziedzinach i ułat
wiających ich wdrażanie, politykę zakupów państwowych, aż po wpro
wadzanie barier pozataryfowych chroniących rozwijające się dziedziny
przemysłu (np. odprawy celne japońskiego sprzętu video we Francji).
Korporacje międzynarodowe (głównie amerykańskie) są nośnikiem po
stępu technicznego i technologicznego w większości dziedzin, w których
dokonują inwestycji bezpośrednich na obszarze EWG. Rządy zachodnio
europejskie stwarzając zachęty dla napływu tego kapitału i idącego za
nim transferu technologii, mają często świadomość wyboru mniejszego
zła i częściowej utraty kontroli nad „luką technologiczną" (filie produ
kują głównie towary znajdujące się w fazie „dojrzałości produktu" zgod
nie z teorią cyklu życia produktu Vernona).
Polityka naukowo-badawcza na szczeblu Wspólnot Europejskich da
tuje się od decyzji Rady Ministerialnej Wspólnot z 14 stycznia 1974 r.
w sprawie koordynacji polityk narodowych i definiowania akcji w za
kresie nauki i technologii, leżących we wspólnym interesie. Wspólna
polityka naukowo-badawcza przybiera formy akcji bezpośrednich i akcji
pośrednich.
Akcje bezpośrednie prowadzone są w placówkach Wspólnego Ośrodka
Badawczego (założonego w ramach działalności Euratomu)1 3 znajdują
cych się w czterech państwach Wspólnoty. Są one w 100% finansowane
z budżetu Wspólnot Europejskich i dotyczą kwestii pokojowego wyko-
(^12) Dla przykładu w produkcji obwodów scalonych (Philips) i komputerów (CII-HB) największe firmy europejskie znajdują się dopiero na 10 miejscu wśród konkurentów na świecie, wśród największych producentów robotów nie ma żadnej firmy europejskiej. We wszystkich tych dziedzinach związanych z elektroniką, które odnotowują rozwój w tempie 10 - 30°/o rocznie, największe udziały w eksporcie i zyski odnotowują firmy amerykańskie i japońskie. 1 3 Zgodnie z Traktatem Paryskim o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali wspólne przedsięwzięcia naukowo-badawcze w tych dziedzinach finansowane są ze środków EWWiS.
Międzynarodowy handel i transfer czynników produkcji 111
naukowo-badawczych na finansowanie przedsięwzięć międzynarodowych
(z tego jedną piątą, a więc 2% całości środków, na badania w ramach
Wspólnoty). Świadczy to o ciągle niewielkiej roli wspólnej polityki nau
kowo-badawczej w porównaniu z badaniami prowadzonymi na szczeblu
przedsiębiorstw (narodowych i międzynarodowych). Projekt ESPRIT mo
że świadczyć, że wspólna polityka B + R będzie w przyszłości (w powią
zaniu ze wspólną polityką przemysłową) pełnić rolę strategiczną w kształ
towaniu struktury i konkurencyjności przemysłu EWG.
4.2. ZWOLNIENIE DYNAMIKI PROCESÓW INNOWACYJNYCH W RAMACH RWPG
W ramach współpracy gospodarczej krajów RWPG zasada prefero
wania procesów innowacyjnych i wyrobów technologicznych intensyw
nych jest ważnym kryterium wyboru specjalizacji (międzynarodowej. Od
grywa także poważną rolę przy opracowywaniu założeń polityki nauko
wo-technicznej i przemysłowej każdego kraju, a także oddziaływa na
międzynarodową współpracę naukowo-techniczną w ramach RWPG.
Istnieje zgodne przekonanie, że w najbliższej perspektywie niezbędne
będą znacznie wyższe aniżeli dotąd nakłady przeznaczane na badania
i rozwój (B + R), dla uzyskania pożądanego zakresu rozpowszechnienia
technologicznych innowacji w strategicznych dziedzinach techniki i prze
mysłu. Szybki rozwój postępu technicznego nie jest jednak możliwy
w skali pojedynczego kraju, ponieważ z reguły wymaga nakładów prze
kraczających jego możliwości. Dlatego już na początku lat siedemdzie
siątych Komitet Wykonawczy RWPG opracował organizacyjno-prawne
i ekonomiczne zasady współpracy naukowo-technicznej krajów człon
kowskich, a także zasady bezpośredniej działalności RWPG w tej dzie
dzinie.
W wyniku dążenia rządów krajów RWPG do rozwoju dziedzin nowo
czesnych zapoczątkowany został rozwój nowych gałęzi i branż prze
mysłu związanych głównie z obsługą współczesnego postępu naukowo-
- technicznego. W latach 1970 - 1982 w większości europejskich krajów
RWPG udział stosunkowo najbardziej nowoczesnych dziedzin produkcji,
jak przemysł elektrotechniczny, teletechniczny, precyzyjny, petroche
miczny, obrabiarek numerycznych, automatyki przemysłowej, informaty
ki i robotów oraz manipulatorów przemysłowych zwiększył się z 7,8%
do około 1 1 % całej produkcji przemysłowej.
Pomimo niewątpliwego przyspieszenia rozwoju postępu technicznego
i zwiększenia nakładów na badania naukowe kraje RWPG jednak nie
były w stanie na początku lat osiemdziesiątych utrzymać innowacyjnej
intensywności wdrożeń i upowszechnień technologicznie zaawansowa
nych wyrobów realizowanych w wysoko uprzemysłowionych krajach ka
pitalistycznych. Decydujące znaczenie w tym okresie miał szybki postęp
112 Eugeniusz Najlepszy, Renata Stawarska
techniczny w takich dziedzinach przemysłu, jak mikroelektronika, tech
nika mikroprocesorowa, produkcja i udoskonalanie manipulatorów i ro
botów przemysłowych, biotechnologia, rozwój systemów komputerowych
itp. W rezultacie uzyskanej obecnie znacznej przewagi w opracowaniach
i wdrożeniach produkcji technologicznie intensywnej obserwuje się dal
sze poszerzenie się luki technologicznej między najbardziej rozwiniętymi
krajami kapitalistycznymi a krajami RWPG.
Niewątpliwie ilościowe określenie luki technologicznej napotyka
szereg trudności metodologicznych i statystycznych. Brak jest w szcze
gólności powszechnie uznanych i precyzyjnie określonych mierników luki
technologicznej. Wydaje się jednak, że dla celów porównawczej analizy
należałoby raczej wykorzystywać mierniki pokazujące to, co powstaje
na wyjściu sfery R + B (Rozwój+Badania), a więc przede wszystkim
efekty postępu naukowo-technicznego: wynalazki, nowe technologie, no
we produkty, innowacje organizacyjne itp.
Jednym z najbardziej dogodnych mierników różnych efektów postępu
naukowo-technicznego (z uwagi na dostępność danych statystycznych) są
informacje o patentach, które publikuje Światowa Organizacja Własności
Intelektualnej (WIPO). W wielu opracowaniach i empirycznych bada
niach wskazuje się bardzo silny, bezpośredni związek między liczbą zgła
szanych wynalazków do opatentowania a rozwojem eksportu 17. Patenty
są w szczególności związane z eksportem towarów technologicznie inten
sywnych oraz z eksportem myśli naukowo-technicznej. W krajach człon
kowskich RWPG obserwuje się zróżnicowaną sytuację w dziedzinie pa
tentowania. W latach siedemdziesiątych w większości krajów RWPG
znacznie spadła aktywność patentowa. W 1980 r. łączna liczba patentów
uzyskanych za granicą przez kraje RWPG (z wyjątkiem ZSRR) nie prze
kroczyła poziomu Włoch (5888 patentów).
Mała aktywność patentowa krajów RWPG może być wynikiem od
miennej struktury eksportu tych krajów w porównaniu ze strukturą
eksportu rozwiniętych krajów kapitalistycznych. W krajach socjalistycz
nych niższy jest udział wyrobów technologicznie intensywnych w ekspor
cie wyrobów przemysłowych, natomiast wyższy udział wyrobów trady
cyjnych, które nie wymagają ochrony patentowej. Duża część wynalaz
ków jest także zgłaszana za granicę z myślą o ich samodzielnej sprzedaży,
bez powiązania z rozwojem produkcji eksportowej. Niska jest wciąż także
efektywność sfery R + D , wskutek niedostatecznych zachęt zarówno dla
działalności wynalazczej, jak i wdrażania jej efektów.
Dane z tabeli 11 świadczą o raczej słabych wynikach krajów RWPG
w ekspansji technologicznej na rynku światowym. W rezultacie pomimo
(^17) Por.: J. Maciejewicz, Międzynarodowa wymiana patentowa, Sprawy Między narodowe 1984, nr 2, s. 79; K P a v i t t , R+D, Patenting and Innovating Activites. A Statistical Exploration, Research Policy 1982, nr 11.
