Pobierz Miron-Wolny-METUS-PYRRHICUS.pdf i więcej Ćwiczenia w PDF z Historia tylko na Docsity!
SAMAI IV (2019)
METUS PYRRHICUS. RZECZYWISTOŚĆ I HISTORIOGRAFIA^1
MIRON WOLNY
ABSTRACT (Metus Pyrrhicus_. Reality and historiography_ ): The main issue of this article is the question of the social impact of the war against Pyrrhus in Rome. The author analyzes the problem of fear of Pyrrhus ( metus Pyrrhicus ). The image of Pyrrhus was created based on Greek literary standards. During Pyrrhus’ invasion of Italy, his heroic image was meant to strengthen the respect of the Greek community. In theory, this was to serve the break-up of the Italian federation in Southern Italy. The author of this work notes that the metus Pyrrhicus had real reason to exist. However, its intensity depended primarily on factors that existed after the war with Pyrrhus. The symbolic fear of the king of Epirus grew with the historical course of the Republic. This fear was subject to transformation related to political needs and in such a form it was described in historiography. In addition, metus Pyrrhicus was politically useful in the face of successive wars led by Rome, especially acts of Roman violence, which they allowed.
Wprowadzenie Początki konstytuowania się państwowości rzymskiej w dobie republiki naznaczone były wojnami mającymi na celu w pierwszej kolejności podporządkowanie sobie Półwyspu Ape- nińskiego, a później utrzymanie pewnego status quo. Przed okresem wielkich zmagań z zamorskimi potęgami, czyli w V, a zwłaszcza IV w. p.n.e., wojna zaczęła wpisywać się w polityczno-społeczny krajobraz Italii^2 , część toczących się wówczas konfliktów miała zaś bardzo burzliwy przebieg. Przykładem takich zjawisk są chociażby wojny samnickie, które przynajmniej na początku nie musiały sprawiać wrażenia konfrontacji, z której Rzym wyjdzie obronną ręką^3. W tym kontekście inwazja Pyrrusa na Italię, czyli podzielona sycylijskim an- traktem wojna, tocząca się w latach 280–275 p.n.e. nie była zjawiskiem zupełnie nowym. Na przestrzeni swoich wcześniejszych dziejów Rzymianie uczestniczyli w konfliktach, które nie zawsze kończyły się dla nich zwycięstwami. Starcie z Pyrrusem odróżniało się od dotychczas prowadzonych konfrontacji tym, że angażowało świat grecki, ogniskując w sobie wymowną symbolikę rywalizacji pomiędzy Rzymem a światem hellenistycznym. W aspekcie interpreta- cji tego wydarzenia oddany został w ręce jednej i drugiej strony potężny instrument w postaci historiografii. Operowanie strachem jako pewnego rodzaju toposem literackim jest elementem historio- grafii, który zyskał szczególną ekspozycję w opisach dziejów rzymskich. Koncepcję tę
(^1) Ukończenie przedłożonego tekstu było możliwe dzięki stażowi badawczemu autora na Freie Universität w Berlinie (29.05.2019–08.06.2019), sfinansowanemu ze środków Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. 2 Oczywiście nie oznacza to, że w swojej najwcześniejszej historii Italia wolna była od konfliktów wewnętrz- nych, zob. Saulnier 1980. 3 Heftner 1997, 19–25.
MIRON WOLNY
w annalistyce rzymskiej z powodzeniem rozpoznał K.E. Petzold^4 , szczególnie w odniesieniu do początków czwartej dekady Ab Urbe condita Liwiusza, gdzie zawarte zostało uświado- mienie niebezpieczeństwa ze strony Filipa V^5. Analiza strachu ( metus ) przed wrogiem ze- wnętrznym, jako czynnika kształtującego rzeczywistość społeczną, wykorzystywana była w badaniach naukowych do tworzenia teoretycznych modeli, wyjaśniających motywy działa- nia Rzymian. W ten sposób starano się uzasadnić przejawy rzymskiej agresywności, których efektem była imperialna machina państwowa^6. Jaką rolę w tym procesie odgrywał strach przed Pyrrusem ( metus Pyrrhicus )? Czy był to rzeczywiście pierwszy, najistotniejszy wróg zewnętrzny, który na stałe zdeterminował kierunek myślenia o wrogach Rzymu? Chociaż w niedoścignionym opus magnum na temat Pyrrusa P. Lévêque lansuje koncepcję, wedle któ- rej rzymskie poczucie zagrożenia było bezpośrednim skutkiem doświadczeń doznanych w Italii ze strony tego przybysza z Epiru^7 , to nie należy wykluczać innych okoliczności, które zaistniały we wcześniejszej i późniejszej polityce międzynarodowej i które przynajmniej w części dotyczyły Rzymu^8. Intencją przedłożonego tekstu jest próba zasygnalizowania problemów, w obrębie których możemy poszukiwać zarówno pewnego rodzaju „protokołu zbieżności” pomiędzy rzeczywi- stością a historiografią, jak i miejsc wskazujących na szczególne dysonanse pomiędzy oby- dwiema sferami. W efekcie może to się przyczynić do określenia rzeczywistego oddziaływa- nia wojny z Pyrrusem na Rzymian. Osiągnięcie efektu badań, który mógłby zostać uznany za zbliżony do satysfakcjonującego, wymaga rozpatrzenia kilku kategorii opisów literackich. Z jednej strony są dane historiograficzne pozwalające na zdefiniowanie zagrożenia ze strony Pyrrusa w momencie rozpoczynającej się wojny, z drugiej zaś są to poszukiwania w tekstach źródłowych tych informacji, które mogą być efektem późniejszych i mocno przesadnych ocen względem niebezpieczeństwa spowodowanego przez Epirotę. Mając na uwadze rozległość i wielowątkowość omawianego zagadnienia, należy zwrócić uwagę na rzymskie doświadcze- nie wojny z „pierwszym” przybyszem spoza Italii oraz rozpoznanie wroga pod kątem jego fizycznych i psychicznych atrybutów, wśród których istotną rolę odgrywa determinacja indu- kowana przez nawiązania do świata heroicznego, których hellenistycznym transmiterem sta- wała się postać Aleksandra Wielkiego. Nie bez znaczenia jest tutaj również osadzenie metus
(^4) Petzold 1940, 78–101. (^5) Walbank 1967. (^6) Harris 1979; Linderski 1984; Rich 1993. (^7) Lévêque 1957, 543. (^8) Gesche 1981.
MIRON WOLNY
pieczny przykład dla innych miast greckich. Idea rozbicia federacji italskiej, która przypusz- czalnie wtedy się narodziła, będzie później wykorzystywana także przez Kartagińczyków^18 , którzy powierzą teatr działań wojennych swojemu dowódcy Hannibalowi^19. Nie ulega wąt- pliwości, że zrozumienie tego zagrożenia możliwe jest jedynie z odpowiedniej perspektywy historycznej. Dla autorów współczesnych, rozpatrujących to decydujące historyczne spotkanie Pyrrusa z Rzymianami, miało ono wymiar symboliczny, przede wszystkim z uwagi na swoiście poj- mowaną „siłę rażenia”. Dietmar Kienast mówił o silnym wrażeniu, które zdeterminowało politykę rzymską jeszcze w II w. p.n.e.^20. Holger Sonnabend zwrócił uwagę na wrażenie oso- bowości Pyrrusa i jego sukcesów, które przekładały się na wzbudzenie strachu w Rzymianach^21. Autorzy ci nie artykułują jednak wyraźnie, która ze sfer rzeczywistości rzymskiej była najbardziej zagrożona^22. Holger Sonnabend podkreśla, że od momentu wyda- rzeń związanych z Pyrrusem w świadomości polityków rzymskich utrwaliła się straszliwa wizja bezpośredniego zagrożenia Italii przez potężne mocarstwa hellenistycznego wschodu. Z tego powodu późniejsza ekspansja na wschód wydaje się działaniem prewencyjnym, podję- tym w obronie własnego zagrożonego bezpieczeństwa^23. W momencie, w którym Pyrrus wkroczył do Italii, świadomość doniosłości tych wydarzeń nie była zapewne tak duża, jak odmalowują to współczesne badania. Skala tego wydarzenia została przypuszczalnie przeceniona we współczesnej literaturze naukowej. Pyrrus przybył do Italii z siłami, które źródła szacują na pokaźną liczbę nieomal 25 tysięcy. Jakkolwiek nie zmienia to faktu, że nie tyle dane liczbowe przesądzały tu o zagrożeniu, co sposób działania Pyrrusa. Plutarch podaje, że najpierw do Tarentu wyruszyła, licząca 3 tysiące ludzi, ekspedy- cja zwiadowcza, której osiągnięciem było zorganizowanie przez Tarentyjczyków transportu dla właściwych sił Epiroty. W zgodzie z tym przekazem skutkiem przeprowadzonej operacji zaokrętowano na statkach tarentyjskich 20 słoni, 3 tysiące jazdy, 20 tysięcy piechoty, a także 2 tysiące łuczników i 500 procarzy^24. Jak znajdujemy u Plutarcha^25 , a także w przekazie Zo- narasa, siłom tym nie było dane w komplecie dotrzeć do Italii z powodu szkwału, który ze-
(^18) Erskine 1993. (^19) Hoyos 2003, 98–101; Le Bohec 2007. (^20) Kienast 1963, 164; por. Werner 1972, 545. (^21) Sonnabend 1989, 320. (^22) Hermon 1989. (^23) Sonnabend 1989, 320: „Einem nicht geringen Teil der Forschung zufolge muss sich seit dem Pyrrhos-erlebnis in den Köpfen der römischen Politiker die Schreckenvision einen direkten Bedrohung Italiens durch die militä- risch potenten Machte aus dem hellenistischen Osten festgesetzt haben“ 24. 25 Plu.^ Pyrrh. 15.1–2; Just.^ Epit. XVIII 1.3. Plu. Pyrrh. 15.2–3.
METUS PYRRHICUS
rwał się podczas wyprawy^26. Jak przekonamy się dalej, historyczność przekazu o tych wyda- rzeniach jest co najmniej kontrowersyjna, a celem zamieszczenia opowieści o morderczym szkwale jest przede wszystkim zwrócenie uwagi na niezłomność Pyrrusa. Symbolicznym i, jak się wydaje, ukrytym pomiędzy frazami tekstów źródłowych jest wskazanie, że Pyrrus rekonstruował swoją armię w Italii niejako od podstaw, ważnym elementem tego procesu było zaś naruszenie podstaw spoistości federacji italskiej^27. W tym, jak się zdaje, kryje się pierwsza przesłanka do definiowania pojęcia metus Pyrrhicus. Nie można wykluczyć ewentualności, w której zanim sami Rzymianie poznali działanie Pyrrusowego miecza, pewnego rodzaju strach przed Pyrrusem ( metus Pyrrhicus ) zaistniał również po stronie Greków. Kiedy przyjrzymy się polityce prowadzonej przez Epirotę w Tarencie, uwidocznią się negatywne rysy pyrrusowego dossier kreujące tyrański portret bezwzględnego wodza, który ogranicza swobodę obywateli tego miasta. Wprowadza zakazy dotyczące spożywania alkoholu oraz oddawania się beztroskim zabawom, a równocześnie wprowadza nakazy dotyczące nauki fechtunku i ćwiczeń sprzyjających gotowości bojowej^28. To samo negatywne doświadczenie dotyczące strony rzymskiej nie wydaje się wymagać zna- czącego komentarza. Jak słusznie podkreśla J. Rich, Rzymianie w starciu z Pyrrusem, podob- nie jak w wojnach z Galami czy z Hannibalem, ponieśli wymierne klęski, z których każda mogła zagrozić dalszemu funkcjonowaniu republiki. Wspomnienia tych niebezpieczeństw, zdaniem uczonego, mogły być wystarczająco realne i chociaż niekoniecznie w tym strachu tkwi klucz do wyjaśnienia fenomenu imperializmu rzymskiego, to jednak nie można nie do- strzegać obawy przed potężnymi sąsiadami jako czynnika kształtującego późniejsze procesy ekspansji^29.
Rozpoznanie wroga – perspektywa rzymska Dzisiejsza rekonstrukcja procesu rozwojowego i obrazu Epiru u progu wyprawy Pyrrusa do Italii wydaje się przedsięwzięciem kunsztownym, w dużej mierze obarczonym perspektywą rzymską, której ukształtowanie wynikało zapewne z większego zainteresowania się Epirem, co było efektem doświadczeń wojennych z Pyrrusem. Wnioskowanie na temat takiej drogi
(^26) Zonar. VIII 2.12. (^27) Takie stanowisko wynika przede wszystkim ze zobiektywizowanej obserwacji dziejów wczesnego Rzymu, dla których ważnym punktem odniesienia jest przede wszystkim opisane przez Liwiusza funkcjonowanie federacji italskiej, także nieco później – 28 w okresie II wojny punickiej, zob. de Ligt 2007; Lomas 2011, 344. 29 Plu.^ Pyrrh. 16.4. Rich 1993, 63: „The Romans were not always successful in their wars and some enemies – the Gauls, Pyrrhus, Hannibal – threatened in very survival of Republic. Memories of those danger were real enough, and in my judgment the fear of powerful neighbors, although not, as used to be supposed, the key to Roman imperialism, must remain an important factor in accounting for it”.
METUS PYRRHICUS
przede wszystkim Dodonę, pełniącą rolę stolicy religijnej Epiru^36 , a poza tym Ambrakię^37 i Passaron^38. Wśród przykładów nowych ośrodków znajdujemy dwa rozpoznane miasta, któ- rych powstanie (albo znaczącą przebudowę) możemy powiązać bezpośrednio z działalnością Pyrrusa. Pierwszym z nich była Beronikida^39 , założona na cześć Bereniki – żony Ptoleme- usza I^40. Położenie miasta niewątpliwie korespondowało z zachodnimi planami Pyrrusa^41. Drugim miastem była Antigoneia^42 , stanowiąca twierdzę zabezpieczającą Epir od północy^43. Pomijając szczegółowe rozwiązania architektoniczne miast, poszczególne ośrodki można wstępnie sklasyfikować, biorąc pod uwagę kryteria logistyczno-militarne, ekonomiczne i polityczno-religijne. Wszystkie razem zapewniały odpowiednie funkcjonowanie państwa, nade wszystko usprawniając wewnętrzną komunikację^44. Nie ma wątpliwości, że zarówno przebudowa starych ośrodków, jak i zakładanie nowych miast przez Pyrrusa musiało przebie- gać w warunkach terytorialnego ustabilizowania kraju^45. Na tej podstawie można twierdzić, że w momencie podejmowania inwazji na Italię Pyrrus stał na czele dobrze zorganizowanego państwa, natomiast Rzymianie niekoniecznie musieli mieć pełną świadomość logistycznego zaplecza Pyrrusa. Sytuacja ta wydaje się znajdować potwierdzenie w późniejszych tekstach źródłowych. Or- ganizowanie Epiru jako państwa leżącego na zapleczu greckiego świata nie musiało być od- notowane od razu przez stronę rzymską. Brak zainteresowania tym państwem, czy wręcz ba- gatelizowanie jego roli, znajduje pewnego rodzaju odzwierciedlenie w relacji Liwiusza. Autor ten, przytaczając w fikcyjnych mowach rzekomą argumentację konsulów agitujących za zde- cydowanymi krokami w wojnie przeciwko Filipowi V, zwraca uwagę, że Pyrrus pochodził z mniejszego niż władztwo macedońskie królestwa: quod Pyrrhus prius ausus ex aliquanto
(^36) Carapanos 1878; Flacelière 1937, 4; Dakaris 1960. Transparentne zabytki Dodony (buleuterion, świątynia, amfiteatr, elementy cyrku) zob. Cabanes 1976, 333–335, planche XIII–XIV. Na temat związków Pyrrusa z 37 Dodoną zob. Marchetti 1992, 54–61. 38 Klotzsch 1911, 176; Cross 1932, 60–61; Lévêque 1957, 228–232. N.G.L. Hammond (1967, 578) przekonywał, że w trakcie panowania Pyrrusa został rozbudowany akropol w Passaronie, zob. Meyer 1979, 542. 39 40 Plu.^ Pyrrh. 6.1; Kienast 1963, 119; Sandberger 1970, 60. 41 Wilcken 1897, 282; Macurdy 1932, 104–106. Cary (1949, 58) słusznie zwrócił uwagę, że ośrodek ten posiadał dobry kontakt ze światem zewnętrznym, który Pyrrus zamierzał podbić, stanowił przeto idealną bazę wypadową przeciwko Italii, por. Garoufalias 1979,
- 42 Badania nad lokalizacją Antigonei mają pokaźne dossier , zob. Hirschfeld 1894, 2404–2405; Hammond 1971; Zachos 43 et al. 2006, 379; Sala, Hysi 2011. N.G.L. Hammond (1967, 579) określił to miasto jako „military stronghold”; por. Tarn 1913, 312. Poza tym miasto to w przyszłości mogło być planowane jako baza wypadowa w kierunku północnym, jako ważny punkt dla ekspansji terytorialnej i rozwoju cywilizacyjnego, niesionego pod sztandarem Epiru, w 44 kierunku północnym. 45 Wolny 2019, 23–27. Lévêque 1957, 183–199.
MIRON WOLNY
minore regno esset^46 , a także podkreśla, że Epir był zawsze jedynie dodatkiem do Macedonii: minima accesio semper Epirus regno Macedoniae fuit et hodie est^47. Jeśli zatem wróg nie wywodził się z Grecji lub Macedonii, to przypuszczalnie nie zyskiwał u Rzymian szczególnej atencji. Zwrócenie uwagi na Macedonię w pracy Liwiusza jest szczególnie charakterystyczne, albowiem kształtowanie się i ugruntowywanie legendy Aleksandra Wielkiego miało swoje odzwierciedlenie w rzeczywistości rzymskiej. Jak wykazała A. Kühnen, istniały już dość wczesne podstawy wizerunkowe, w oparciu o które znamienici politycy rzymscy kreowali swoje postaci z wykorzystaniem podobieństwa do Aleksandra^48. Interesujące jest to, czy w momencie ataku Pyrrusa na Italię Rzymianie zdawali sobie sprawę z sytuacji politycznej Epiru. Podniesiona już powyżej kwestia, że państwo to nie nale- żało do szczególnie zasobnych obszarowo, nie zmienia jednak faktu istnienia politycznych miraży, które definiowały jego znaczenie w systemie państw hellenistycznych. Szczególną rolę dla protekcyjnych względem Pyrrusa działań mógł bowiem odegrać dwór Ptolemeuszy. Wiemy, że po bitwie pod Ipsos (301 p.n.e.) Pyrrus, w efekcie porozumienia ( συμβάσεις ) za- wartego pomiędzy Demetriosem a Ptolemeuszem, znalazł się na dworze w Aleksandrii w charakterze zakładnika^49 , tudzież uciekiniera^50. Abstrahując od formalno-prawnego charak- teru pobytu Pyrrusa na dworze w Aleksandrii, istotne jest, że dzięki tej wizycie Ptolemeusze zyskali znaczącą figurę polityczną^51 , poprzez którą mogli ingerować w wydarzenia rozgrywa- jące się w północno-zachodniej części greckiego świata^52. Pyrrus, przebywając na dworze w Aleksandrii, mógł stać się w pewnym sensie zakładnikiem politycznej idei Ptolemeuszy^53 , w zamian otrzymując pomoc wojskową ( στόλος ) w odzyskaniu władzy nad Epirem^54. W ten sposób mógł on w przyszłości stać się groźnym przeciwnikiem Rzymian^55. Świadomość tych faktów mogła potęgować strach przed Pyrrusem, jednakże nie mamy żadnej pewności, że zdawano sobie jakąkolwiek sprawę z tego, jak potoczą się losy monarchii Ptolemeuszy. Fakt, że kilkadziesiąt lat później Antygon Gonatas będzie z zazdrością popatrywał na Aleksandrię,
(^46) Liv. XXXI 4.6. (^47) Liv. XXXI 7.8. (^48) Kühnen 2008, 53–54. (^49) Plu. Pyrrh. 4.5; Lévêque 1957, 107; Kienast 1963, 116. (^50) Paus. I 11.5: Πύρρος δὲ ἐπιόντων Μακεδόνων ἐς Αἴγυπτον παρὰ Πτολεμαῖον ἀναβαίνει τὸν Λάγου. (^51) Plu. Pyrrh. 4.6. Podczas pobytu na dworze egipskim Pyrrus miał pojąć za żonę Antygonę, córkę Bereniki, żony Ptolemeusza, zob. Nenci 1953, 88: „Sia il matrimonio con Antigone, figliastra di Tolmeo Lago, che quello succesiovo con Lanassa, figlia di Antigone, hanno un carattere ed un valore politico indiscutibile”. Por. Garoufa- lias 1979, 23. 52 53 Kienast 1963, 116. 54 Nenci 1953, 92. Na temat politycznych celów Ptolemeuszy zob. Höbl 2001; Huss 2001. Plu. Pyrrh. 5.1: διεπράξατο χρήματα λαβὼν καὶ δύναμιν ; Paus. I 11.5: καὶ στόλῳ κατήγαγεν Αἰγυπτίων [podkr. M. W.]. 55 Hammond 1988; Kondis 1992; Wolny 2018, 26–31.
MIRON WOLNY
ἀνίτον ) nie opuszcza jej nawet w obliczu rozstrzygających niepowodzeń^61. Portret ten jest zapewne wypadkową propagandowych zabiegów czynionych przez samego Pyrrusa czy jego najbliższe otoczenie – ze wskazaniem na Proksenosa^62 – oraz późniejszej konceptualizacji heroicznej biografii, którą ułożył Plutarch^63 i w której, podobnie jak w biografii Aleksandra, kwestie historyczne nie odgrywały kluczowej roli^64. Pojawia się w związku z tym pytanie, czy Pyrrus, jako zdeterminowany przeciwko Rzymowi, mógł przynajmniej częściowo demon- strować elementy heroicznego wizerunku od razu, tak aby stawały się one użyteczne w momencie jego inwazji na Italię? Czy demonstracja tych elementów mogła wpływać na rzymskie poczucie strachu przed Pyrrusem ( metus Pyrrhicus )? Odpowiedzi na te pytania nie są oczywiste. Wydaje się jednak, że wątpliwości te przynajmniej częściowo może rozwiać próba rozpatrzenia kilku kręgów problematycznych, zawartych w opisach momentu przybycia Epiroty do Italii. Stanowią je przede wszystkim podobieństwa względem Aleksandra Wiel- kiego jako transparentnego wzorca heroicznego, werbalna prezentacja determinacji Pyrrusa w retorycznej rozmowie z Kineasem oraz próba heroicznego wysiłku, której najeźdźca zostaje poddany w drodze do Italii.
a) Pyrrus jako Aleksander Wielki – historyczne podstawy determinacji Jak podaje Justynus, głównym powodem powzięcia postanowienia o wyprawie do Italii była ambicja Pyrrusa. Do szybkiej realizacji tego planu popychały Epirotę przykłady przodków ( in quam reni inclinatum semel animum praecipitem agere coeperant exempla maiorum )^65. Nie chciał on jawić się jako gorszy od swojego stryja Aleksandra Molossyjskiego, z którego po- mocy korzystali mieszkańcy Tarentu w wojnie przeciwko Bruttyjczykom ( ne aut inferior pa- truo suo Alexandro videretus, quo defensore idem Tarentini adversus Bruttios usi fuerant ). Pyrrus nie chciał również, aby wydawało się, że posiada on mniej zapału aniżeli Aleksander Wielki, który podbił Wschód podczas wyprawy wojennej tak odległej od ojczyzny ( aut mino- res animos Magno Alexandro habuisse, qui tam longa a domo militia Orientem subegit )^66. Powyższy przykład obrazuje podobieństwo Pyrrusa do Aleksandra polegające na naślado- waniu czynów Macedończyka. Kreślenie tego standardu heroicznego wymagało również
(^61) Plu. Pyrrh. 26.1. (^62) La Bua 1971. (^63) Flacelière, Chambry, 1971, 17–22. (^64) Mossman 1995, 209–212. (^65) Just. Epit. XVIII 1.2. (^66) Just. Epit. XVIII 1.2.
METUS PYRRHICUS
pewnych zapisów, które, poza zachowaniem na polu bitwy^67 , mogłyby korespondować z fizycznym portretem Epiroty. Plutarch uprzedza swoich czytelników, że władcy helleni- styczni chcieli upodabniać się do Aleksandra. Czynili to poprzez noszenie purpury ( πορφύρα ), pochylenie głowy ( κλίσει τραχήλου ), czy wyniosły ton głosu ( μειζον διαλέγεσθαι ). Plutarch sugeruje tutaj zatem pewnego rodzaju teatralność zachowania, będącego efektem stworzonej mody. Pisze jednak, że wszystkie te atrybuty jedynie Pyrrusa czyniły przykładem niewymu- szonego podobieństwa względem Aleksandra Wielkiego^68. Innym ważnym aspektem podobieństwa pomiędzy Pyrrusem i Aleksandrem było nawiąza- nie do Achillesa^69. Jak wiadomo, Macedończyk był uważany za wcielenie Achillesa^70. Wzo- rzec ten pojawia się w emisjach monetarnych Pyrrusa, co niejako niezależnie potwierdza wa- gę tego problemu^71. Istotą ekspozycji tych podobieństw było zapewne nawiązanie do sytuacji miast greckich w Italii, która mogła jawić się jako sprzyjająca eksponowaniu haseł wolno- ściowych. Jeżeli istotą planu Pyrrusa było rozbicie federacji italskiej, to należało w tym przy- padku odwołać się do transparentnego symbolu tego rodzaju działań. Kreowanie mitu Alek- sandra polegało przecież na ukazywaniu jego kroków politycznych jako działań jednoczących świat grecki^72. Czy Rzymianie byli do końca świadomi zagrożenia polegającego na możliwo- ści zniszczenia ich sposobu organizacji społeczeństwa Italii? Jeśli tak było już u progu wojny z Pyrrusem, to ekspozycja podobieństw Epiroty względem Aleksandra mogła sprzyjać budo- waniu metus Pyrrhicus.
b) Retoryczna prezentacja determinacji Pyrrusa w jego rozmowie z Kineasem Jak informuje Plutarch, plan podboju Italii powzięty przez Pyrrusa był jedynie elementem skła- dowym jego całościowych zamierzeń, albowiem uwieńczeniem przedsięwzięć króla miało być zdobycie Sycylii oraz pokonanie Kartaginy^73. Autor z Cheronei wyjaśnia ten wątek przy pomo- cy retorycznej formuły, włączając w swoje dzieło konwersację przeprowadzoną jakoby pomię- dzy Pyrrusem a jego podkomendnym Kineasem. Ten wykształcony Tesalczyk^74 , przed którym władca wyznaje szczegóły swojego planu, stopniowo odkrywając terytorialne obiekty planowa-
(^67) Plu. Pyrrh. 4.4–5. Plutarch podkreśla również podobną do Aleksandrowej szybkość (τάχοϛ) Pyrrusa i jego siłę fizyczną (βία), por. 68 Plu. Pyrrh. 8.2. 69 Plu.^ Pyrrh. 8.2. 70 Plu.^ Pyrrh. 1.3; Paus.I 12.1; Just.^ Epit.^ XVII 3.1–22. Plu. Alex. 5.8. Poza tym Aleksander wykorzystywał w swojej praktyce nawiązania do szeregu postaci świata bogów 71 i herosów, zob. Kienast 1987; Ameling 1988. 72 Borba Florenzano 1992, 207–223; Carrocio 2011, 411–446. 73 Goukowsky 1978–1981; Gehrke 2011, 59–64. 74 Plu.^ Pyrrh. 14.10. Stähelin 1921, 473; Sandberger 1970, 119.
METUS PYRRHICUS
ny ostatecznie przez beztroskie ucztowanie. Postawę Pyrrusa od stanowiska reprezentowane- go przez Kineasa odróżnia jednak to, że dla króla przyjemność wynikająca z biesiadowania i weselenia się jest rodzajem nagrody za przebyte trudy, dla Kineasa zaś uciechy te mogłyby odbywać się bez tej uprzedniej trudności. W tym sensie hedonistyczny pogląd Kineasa kore- sponduje z epikureizmem. Pyrrus na tym tle wznosi się ponad przyziemność uciech, dążąc do zostawienia po sobie trwałej pamiątki swoich czynów. Tym zamysłem jest zjednoczenie greckiego świata. Co ważne, plan ten w sensie konceptualnym wydaje się korelować z aspiracjami Aleksandra^83. Druga możliwość byłaby rzymską adaptacją greckiego sposobu zobrazowania aspiracji Pyrrusa i w tym sensie mogła być dopasowywana do koncepcji metus Pyrrhicus. Jeżeli dialog wykorzystany przez Plutarcha znany był również annalistyce rzymskiej^84 , to rzeczywiście najbardziej „atrakcyjnym” jego elementem mógł być właśnie wątek niepohamowanej chciwo- ści Pyrrusa, definiowanej przez πλεονεξία. Zauważmy, że niebezpieczni wrogowie Rzymu wyposażani są w tego rodzaju cechy, zwłaszcza gdy stanowią one element inicjalnych ogniw łańcucha przyczynowego, prowadzącego do wyniszczających konfliktów. Przykładem obra- zującym taki schemat jest chociażby zachowanie Hazdrubala przed drugą wojną punicką^85. Otwiera to pewną możliwość do dyskusji nad schematem, w którym Pyrrus, a następnie przedstawiciele rodu Barkidów, później hellenistyczni władcy Filip V czy Antioch III, wresz- cie przywódca antyrzymskiego powstania Spartakus – stają się modelowymi wrogami, którzy odpowiadają za wzbudzanie postawy lęku czy strachu. Efektem uwypuklenia tej rudymentar- nej części wizerunkowej jest uzyskanie postawy ukierunkowanej na przeciwdziałanie, także prewencyjne, albowiem wywołany strach znajduje swoje historyczne uzasadnienie.
c) Pyrrus w obliczu heroicznej próby – literacka wizja drogi do Italii Biorąc pod uwagę greckie standardy narracyjne, ważne było również udowodnienie bohater- stwa postaci, której przypisuje się determinację i siłę. Takie potwierdzenie, zawarte w relacji Plutarcha, waloryzuje heroiczny portret Pyrrusa. Autor z Cheronei podaje, że podczas wy- prawy Pyrrusa do Italii zaszły nieprzewidziane okoliczności pogodowe. Kiedy statki znalazły się pośrodku Morza Jońskiego, nagle zerwał się burzliwy wiatr z północy, niezdarzający się
(^83) Lane Fox 2004. (^84) Mogłaby na to wskazywać swoista apoteoza Rzymu zawarta u Plutarcha (Plu. Pyrrh. 14.6), wynikająca z retorycznej implikacji teoretycznego zwycięstwa Pyrrusa nad Rzymianami (docelowo też Kartagińczykami), efektem której byłby stan pozycjonujący władcę Epiru jako najpotężniejszego i niemającego w całym basenie Morza Śródziemnego rywala. S.C.R. Swain (1995, 250) słusznie zwraca uwagę na retoryczny zabieg, w którym Plutarch pozwala Pyrrusowi w swoim dziele wyrażać pozytywną opinię o Rzymianach, kiedy Epirota podkreśla, że po ich pokonaniu ani Grecy, ani barbarzyńcy nie będą chcieli 85 z nim walczyć. Plb. V 8.1–9; Wolny 2007, 24.
MIRON WOLNY
o tej porze roku: καὶ μέσον ἔχων τὸν Ἰόνιον ἁρπάζεται βορέᾳ ἀνέμῳ παρ᾽ ὥραν ἐκραγέντι^86. Jak wynika z tej relacji, sytuacja stała się bardzo groźna. Bezpośrednie niebezpieczeństwo zagroziło również samemu Pyrrusowi, który uratował się z opresji dzięki własnej przytomności umysłu oraz odwadze żeglarzy i sterników^87. Mimo to jednak z wielkim trudem, pokonując dalsze niebezpieczeństwa, dotarł do lądu. Nawałnica doprowadziła do rozproszenia transportowanych do Italii sił. Płynące w jednej grupie statki na skutek sztormu straciły kontakt ze sobą, gubiąc również kierunek, w którym miały podążać. Skutkiem tego część okrętów miała ominąć Italię i wpłynąć na wody sycylijskie i afrykańskie, a pozostała część z zapadnięciem nocy zatrzymała się przy Przylądku Japygijskim, którego nie zdołano już opłynąć^88. Wysoka, burzliwa fala miała rzucić okręty na niedostępne brzegi i mielizny, uszkadzając je. Bez szwanku wyszedł jednak okręt, na którym podróżował Pyrrus. Plutarch podaje, że statek wytrzymał niebezpieczeństwo dzięki swoim rozmiarom i silnej konstrukcji^89. Podaje również, że nie był to koniec kłopotów Pyrrusa, albowiem niesłabnący wiatr miał zmienić kierunek i natrzeć od strony lądu, w związku z czym zaistniało kolejne niebezpieczeństwo rozbicia okrętu przez fale nawałnicy uderzające w przód jednostki. Plu- tarch podkreśla, że w tej sytuacji najgorszym rozwiązaniem byłoby znowu zdać się na igrasz- kę wichrów wiejących z różnych kierunków, dlatego Pyrrus miał rzucić się do morza, aby dalszą drogę pokonać wpław. Przyjaciele i straż przyboczna chcieli asystować królowi w przebywaniu tej dramatycznej drogi i wraz z nim rzucili się do morza, jednak szalejąca nawałnica spowodowała, że stracili Epirotę z oczu. Dopiero z nastaniem świtu, gdy wiatr się uspokoił, król dotarł do lądu, skrajnie wyczerpany. Autor podkreśla, że Pyrrus jedynie z po- mocą swojej niezłomnej odwagi i mocy ducha opierał się zupełnej katastrofie: τόλμῃ δὲ καὶ ῥώμῃ τῆς ψυχῆς ἀνταίροντα πρὸς τὴν ἀπορίαν^90. Ten wyidealizowany obraz zmagań armii Pyrrusa z żywiołem został zupełnie pominięty w relacji Justynusa. Autor ten poinformował jedynie, że Epirota wylądował wraz ze swoim wojskiem w Tarencie^91. Szczegóły dotarcia do tego portu nie zostały przedstawione, ale z komentowanej relacji wydaje się jednoznacznie wynikać, że podróż odbyła się bez przygód, armia nie została zaś zdekompletowana, w dodatku w innym miejscu aniżeli pierwotnie zało- żono. Relacja Pompejusza Trogusa powtórzona przez Justynusa rzuca zatem cień na wiary- godność informacji zaprezentowanych przez Plutarcha. Jak słusznie zauważył P. Lévêque,
(^86) Plu. Pyrrh. 15.3. (^87) Plu. Pyrrh. 15.4. (^88) Plu. Pyrrh. 15.4–5. (^89) Plu. Pyrrh. 15.6. (^90) Plu. Pyrrh. 15.6–7. (^91) Just. Epit. XVIII 1.2.
MIRON WOLNY
chuje zuchwałość, tego rodzaju postawa bywa zaś piętnowana przez bogów. Wszyscy bohate- rowie wychodzą z tej próby obronną ręką, a motywem przewodnim są ich osobiste zdolności. Leukotea, która ratuje Odyseusza, jest postacią literacką, która przeszła pewną przemianę: porażona przez Herę szałem, wspólnie ze swoim mężem Atamasem została skazana na zagła- dę – jeden z jej synów został żywcem ugotowany, a drugi omyłkowo zabity przez własnego ojca. Ino nie szukała łaski w morskich odmętach, jednak została przemieniona w nereidę. Tym samym stała się kimś innym^97. Mieszkańcy Italii ratujący wyczerpanego Pyrrusa także stają się kimś innym. Udzielają wszakże pomocy przyszłemu najeźdźcy, a więc pozycjonują się po stronie wroga Rzymu. Pyrrus osadzony w greckim modelu literackim zyskuje u Plutarcha symboliczną siłę. Staje się odważnym reprezentantem bohaterskiego etosu, któ- remu jednocześnie sprzyjają bogowie. Jeśli zatem Plutarch oparł swoją opowieść na greckim koncepcie, który znany był również Rzymianom, to mógł on przyczyniać się do kreowania podstaw kulturowej kategorii obawy przed tego rodzaju wrogiem, a tym samym rozwijał ka- tegorię metus Pyrrhicus w oparciu o grecki standard literacki.
Metus Pyrrhicus – metus hostilis Motyw strachu ( metus ), jako odpowiedzi na wydarzenia i kreacje wizerunkowe postaci, wy- korzystywany był zatem do interpretacji wydarzeń historycznych. Badania naukowe, które przeprowadził G. Vassiliades, pozwalają przyjrzeć się sposobowi wyjaśniania czynów Rzy- mian przez pryzmat strachu przed wrogiem zewnętrznym ( metus hostilis ), co stawało się szczególnie łatwym do odczytania w przypadku prac Sallustiusza^98. Dla G. Vassiliadesa, po- dobnie jak dla H. Bellena, szczególną rolę odgrywał tutaj strach przed Kartagińczykami ( me- tus Punicus ). H. Bellen w swojej pracy stwierdza m.in., że ważnym elementem stanowiącym rdzeń siły napędowej rozwoju historycznego rzymskiego imperium w okresie republiki („ge- schichtilicher Potenz der römischen Republik”) był również, skorelowany ze strachem przed Kartagińczykami, strach przed Galami ( metus Gallicus ) zręcznie podsycany i w ten sposób użyteczny, szczególnie z punktu widzenia realizacji politycznych celów^99. Badania te dają pewnego rodzaju asumpt do rozpoznania problematyki strachu w nieco szerszym kontekście. Ioannis D. Evrigenis w swoich badaniach starał się wskazać na socjologiczne uwarunkowania operowania kolektywnym strachem w celu rozpoznania rzeczywistych zmian, które za jego
(^97) Zieliński 1929, 122. (^98) Vassiliades 2013. (^99) Bellen 1985, 21–35, 36–45.
METUS PYRRHICUS
sprawą mogły się dokonać w perspektywie historycznej^100. W odniesieniu do tego problemu kolektywny strach w rzeczywistości był produktem teorii, którą H. Bellen za Polibiuszem określa jako ἔξωθεν φόβος^101. Praktyczne przełożenie tej funkcjonującej teorii wydaje się do- brze zauważalne. Jak podkreśla M. Dubuisson, nie można bowiem nie zauważyć tego, że w okresie III wojny punickiej, zwłaszcza w momencie niszczenia Kartaginy metus Punicus , jawił się jako namacalna siła polityczna^102. Jak podkreśla H. Bellen, istotą problemu jest pró- ba sprawdzenia, w jakim stopniu praktyka mogła być oparciem dla teorii. Na przykładzie me- tus Punicus chodziłoby o poszukiwanie roli tego strachu w rzeczywistości politycznej przed 149 r. p.n.e. Zdaniem H. Bellena metus Punicus niejako wyrodził się z obawy przed Galami ( metus Gallicus ), a zatem można usiłować wykazać, że Rzymianie zyskali doświadczenie określane w politologii jako „Realangst”, co oznacza, że byli narażeni na niebezpieczeństwa związane z istnieniem zagrożeń, na które zareagowali formą strachu określaną w kategoriach S. Kirkegaarda jako „lęk”^103. W tym miejscu rozwija się szeroki wachlarz możliwości dotyczących poszukiwania prze- jawów tego lęku. Zdaniem H. Bellena odpowiedź na pytanie o przejawy tego strachu tkwi w tokach narracji tekstów literackich. Z jednej strony ukrywa się w relacjach dotyczących przedsięwzięć militarnych, które Rzym podejmował wraz z ogłoszeniem stanu wyjątkowego zagrożenia ( tumultus ), z drugiej były to ofiary z ludzi, które składane były w sytuacjach naj- wyższego zagrożenia na Forum Boarium^104. W przypadku strachu przed Pyrrusem ( metus Pyrrhicus ) nie mamy do czynienia ze skalą zjawisk o takim natężeniu, jak w przypadku ital- skich doświadczeń zyskanych przez Rzymian w toku II wojny punickiej. Niemniej jednak metus Pyrrhicus stanowi istotny punkt początkowy na linii rzymskiego lęku przed wrogami zewnętrznymi ( metus hostilis )^105.
Konkluzja Podniesienie znaczenia wojny z Pyrrusem do rangi wydarzenia kształtującego rzymską men- talność imperialną wydaje się tyleż oczywiste, co niejednoznaczne. Współczesna literatura przedmiotu, podchodząca kompleksowo do kwestii związanych z przejawami rzymskiej agre-
(^100) Evrigenis 2010. (^101) Bellen 1985, 5; Zecchini 1995, 219. (^102) Dubuisson 1989, 284–285: „Mais il est loin d’être sûr que ce slogan, y compromis sous la forme du metus Punicus (...) ne soit pas, à cette époque, anachronique ; il pourrait ne deter que du temps des Grecques. On voit mal, d’autre part, qu’un vieux routier de la politique romaine, comme Caton, ait été insensible à un tel argument”. 103 104 Bellen 1985,^ 9. 105 Eckstein 1982. Por. Brizzi 2011.
METUS PYRRHICUS
przeciwnikiem, który chociaż był władcą peryferyjnego kraju, to jednak umocowany był w realiach polityki wczesnego okresu hellenistycznego, w której pozostawał liczącym się graczem. Nie bez znaczenia był również fakt, że Epirota stanął w szranki z uczestnikami walk o schedę po Aleksandrze, co dawało komunikat, że wywodzi się z kręgu, który przynajmniej teoretycznie mógł być groźny. Historia ta zyskiwała na sile, kiedy znane były już Rzymianom straty zadane im przez Pyrrusa w Italii, tym samym metus Pyrrhicus mógł stawać się uży- teczną podbudową do „zapobiegania” nowym zagrożeniom, a poniekąd także i usprawiedliwiania rzymskich aktów agresji, czego transparentnym przykładem jest znisz- czenie przez nich Epiru.
Bibliografia: Ameling W., 1988: Alexander und Achilleus: Ein Bestandsaufnahme , [w:] Zu Alexander der Grosse ( Festschfift G. Wirth zum 60. Geburtstag am 9.12.86) , red. W. Will, J. Heinrichs, Amsterdam, 657–692. Bellen H., 1985: Metus Gallicus – Metus Punicus. Zum Furchtmotiv in der römischen Republik , Stuttgart. Borba Florenzano M.B., 1992: The Coinage of Pyrrus in Sicily: Evidence of a Political Project , [w:] The Age of Pyrrhus: Archaeology, History and Culture in Early Hellenistic Greece and Italy (Proceedings of an International Conference held at Brown University, April 8th– 10 th, 1988) , red. T. Hackens et al ., Louvain-la-Neuve, 207–223. Brizzi G., 2011: Metus Punicus. Studi e ricerche su Annibale e Roma , Bolonia. Bruijnje R., 2103: Pyrrhus van Epirus. Macht en politiek , Gent. Cabanes P., 1976 : L’Épire de la mort de Pyrrhos a la conquête romaine (272–167 av. J. C.) , Paris. Carapanos C., 1878 : Dodone et ses ruines , Paris. Carrocio B., 2011: L’“impatto monetario” di Epiro, Corcira, il Molosso e Pirro in Occidente, tra fatti acclarati e questioni aperte , [w:] Sulla rotta per la Sicilia: L’Epiro, Corcira e l’Occidente , red. G. De Sensi Sestito, M. Intrieri, Venezia, 411–446. Cary M., 1949: The Geographic Background of Greek and Roman History , Oxford. Casson L., 2008: Mediterranean Communications , [w:] The Cambridge Ancient History^2 , VI: The Fourth Century B.C. , red. D.M. Levis et al ., Cambridge, 512–526. Cornell T.J., 1995: The Beginnings of Rome: Italy and Rome from the Bronze Age to Punic Wars (c. 1000–264 BC) , London. Cross G.N., 1932: Epirus: A Study in Greek Constitutional Development , Cambridge.
MIRON WOLNY
Dakaris S. I., 1960: To ieron tis Dodonis , „Archaiologikon Deltion” 16, 4–40. David J.-M., 1997: The Roman Conquest of Italy , Malden. De Ligt L., 2007: Roman Manpower and the Recruitment during the Middle Republic , [w:] A Companion to the Roman Army , red. P. Erdkamp, Malden, 114–131. Dreyer B., 2007: Die römische Nobilitätsherrschaft und Antiochos III. (205 bis 188 v. Chr.) , Hennef. Dubuisson M., 1989 : ‘Delenda est Carthago’: remise en question d’un stéréotype , [w:] Punic Wars [Proceedings of the Conference held in Antwerp from 23th to 26th of November 1988 in Cooperation with the Department of History of the ‘Universiteit Antwerpen’ (U.F.S.I.A.)] , red. H. Devijver, E. Lipiński, Leuven, 279–287. Eckstein A.M., 1982: Human Sacrifice and Fear of Military Disaster in Republican Rome , „AJAH” 7, 69–95. Erskine A., 1993: Hannibal and the Freedom of the Italians , „Hermes” 121.1, 58–62. Evrigenis I.D., 2010: Fear of Enemies and Collective Action , Cambridge. Flacelière R., 1937: Les Aitoliens à Delphes , Paris. Flacelière R., Chambry È., 1971: Vie de Pyrrhos – Notice , [w:] Plutarque, Vies , VI , red. R. Flacelière, È. Chambry, Paris, 1–23. Franke P. R., 1954: Alt-Epirus und das Königtum der Molosser , Kallmünz. Garoufalias P., 1979: Pyrrhus, King of Epirus , London. Gesche W., 1981: Rom. Welteroberer und Weltorganisator , München. Gianelli G. A., 1969: L’intervento di Archidamo e di Alesandro di Molosso in Magna Grecia , „CS” 8, 1–22. Gehrke H.-J., 2011: Alexander der Große – Welterkundung als Welteroberung , „Klio” 93.1, 52 – 65. Goukowsky P., 1978–1981: Essai sur les origines du mythe d’Alexandre (336–270 av. J.-C.) , I–II, Nancy. Gruen E.S., 1984: The Hellenistic World and Coming of Rome , I, Berkeley–Los Angeles– London. Hamburger O., 1927: Untersuchungen über den Pyrrhischen Krieg , Würzburg (Diss.). Hammond N.G.L., 1967: Epirus: The Geography, the Ancient Remains, the History and the Topography of Epirus and Adjacent Areas , Oxford. Hammond N.G.L., 1971: Antigonea in Epirus , „JRS” 61, 112–115. Hammond N.G.L., 1988: Which Ptolemy Gave Troops and Stood as Protector of Pyrrhus’ Kingdom , „Historia” 37.4, 405–413.
