"Misterium-buffo" W. Majakowskiego: z zagadnień typologii rosyjskiego dramatu modernistycznego, Publikacje z Lingua Russa

Pobierz "Misterium-buffo" W. Majakowskiego: z zagadnień typologii rosyjskiego dramatu modernistycznego i więcej Publikacje w PDF z Lingua Russa tylko na Docsity! Halina Chałacińska-Wiertelak "Misterium-buffo" W. Majakowskiego : z zagadnień typologii rosyjskiego dramatu modernistycznego Studia Rossica Posnaniensia 11, 3-12 1979 HISTORIA LITERATURY H A L IN A C H A Ł A C IŃ S K A -W IE R T E L A K Poznań M IS TE R I U M-BU FFO W. MAJAKOWSKIEGO. Z ZAGADNIEŃ TYPOLOGII ROSYJSKIEGO DRAMATU MODERNISTYCZNEGO Wczesna dramaturgia radziecka obok kontynuacji realistycznych wzorów poetyki sceny zwracała się także ku innym jej formom, które ,,za pośred­ nictwem skrótu teatralnego umożliwiały odtworzenie treści i sensu przewrotu rewolucyjnego, uchwycenie epiki jego ■wydarzeń” 1. Teza taka została sformuło­ wana przez S. Mikuláška w oparciu o interpretację Misterium-buffo W. Maja­ kowskiego, rozpatrywanego z punktu widzenia przetworzenia dramatyczno- teatralnej podwójności gatunków średniowiecza w dobie wzmożonych poszu­ kiwań ideowo-formalnych rosyjskich teatrologów (Meyerhold, Jewreinow, Tairow, Wachtangow). Końcowy wniosek rozprawy czeskiego badacza o kontynuacji zapropono­ wanych przez Majakowskiego motywów, tematów i problemów, w których socjalno-polityczna motywacja implikuje komediowo-satyryczne formy roz­ wiązań teatralnych, skłania do podjęcia innej interpretacji typologicznej Misterium-buffo. Przesuwałaby ona akcent na wykrycie istotnych związków wewnątrzgatunkowych, stwarzając tym samym bogaty materiał dla badań nad historycznością dramatu na gruncie rosyjskim. Zachodzi zatem konieczność osadzenia problemu w szerszym kontekście historycznoliterackim — między odmianami rosyjskiego dramatu moderni­ stycznego a poszukiwaniami ideowo-stylistycznymi dramaturgii radzieckiej (Babel, Gorki, Leonow). Poddając analizie czynniki konstytutywne tych od­ mian, jak: specyfika konfliktu, czasoprzestrzeń artystyczna, potencjalny estetyczny model teatralny (powstały w wyniku zasymilowania tradycyjnych wzorów dramatyczno-teatralnych) można wyprowadzić wnioski o kierunku ewolucji interesującego nas gatunku. Na obecnym etapie rozważań stawiamy sobie zadanie skromniejsze — chcemy podjąć próbę zrekonstruowania modelu 1 М. М икулясек, Жанровые изменения русской советской драматургии („Мистерия- -буфф” Маяковского). W: Zagadnienia rodzajów literackich, 1973, t. 16, z. 3, s. 5 - 33. 6 H. C h a ł a c i ń s k a - W i e r t e l a k Życia człowieka1. Komp ozy су j no - styl i sty cz д у rozziew, do którego dochodzi w planie praktycznej realizacji, zdaje się być rezultatem intensyfikacji pła­ szczyzny ontologicznej. Bytowa istota świata wyrażona w kreowanym modelu świata przedstawionego jawi się jako chaos zdeformowanych elementów, w którym brak koordynant porządkujących. Ponieważ ów chaos (będący odpo­ wiednikiem Błokowskiego Kosmosu) stanowi centrum światopoglądu utworu, aspekt aksjologiczny oraz kształt estetyczny dramatu są jego pochodnymi. Stąd też sferę wartości cechuje dążenie do utożsamienia się zakresów seman­ tycznych z istoty swej nierównych (werbalne = metafizyczne); utożsamienia, którego struktura gatunku (zasadzająca się na zderzaniu opozycji) nie toleruje. Z punktu widzenia estetyki utworu wypadnie odnotować, iż jego struktura jako całość zorientowana jest ekspresjonistycznie, ale pewne szczegółowe rozwiązania, tłumacząc się zarówno w poetyce ekspresjonizmu, jak i symbolizmu (np. „wibrowanie” tropów: alegoria — symbol i ich najbliższego otoczenia semantycznego), rozmijają się w gruncie rzeczy. Przeciwieństwo Andriejewow- skiej poetyki „rozmijania” stanowi futurystyczna estetyka wstrząsów w Mi- sterium-buffo Majakowskiego. Zderzające się style, pojęcia, kategorie misterium i bufonady, farsy, groteski funkcjonują w strukturze dramatu na zasadzie sprzężenia dwukierunkowego. W sferze estetyki immanentnej (a także w sterowanej przez nią estetyce odbioru) wymieniony dramat osiąga naj­ bardziej dojrzały u Majakowskiego sposób przejawu wartości „konstruktyw­ nego szoku” . Z układu elementów świata przedstawionego i ich wzajemnego zorientowania wynika specyfika ontologii dzieła rozumianej tu jako „futu­ rystyczny Kosmos”, rodzaj harmonii osiągniętej — w przeciwieństwie do postawy akceptującej w symbolistycznym dramacie Błoka — na drodze za­ kwestionowania świata starego przez nowy. Generalną cechą omawianych poetyk jest niezborność, niestosowność. Realizuje się ona kolejno poprzez: podbudowane mitologicznie zmiany wcieleń głównego symbolu w dramacie Andriejewa, zwielokrotnioną teatralizację n Błoka i preferowaną w utworze Majakowskiego „strategię skandalu” . Przewartościowanie byłych jakości idealnych w dramacie symbolistycznym, ekspresjonistyczna krańcowość przejawu wartości ontologicznych w Carze — Głodzie i „futurystyczny szok” Misterium-buffo stanowią te ramy świato­ poglądowe wymienionych utworów, które określiły specyfikę rewolucyjnych zdarzeń w dramatach. Zgodnie z nakazem czasu gatunek dramatu miał odkryć na powrót zaprzepa­ szczoną istotę wielkiej sztuki dramatyczno-teatralnej. Wszystkie odmiany dramatu modernistycznego nawiązały do tradycji jarmarcznej i misteryjnej — z wzajemnego przenikania się poetyk wynikły ważkie konsekwencje dla całej 7 Zob. H . C h a ła c iń s k a - W ie r t e la k , D ram aturgia Leonida A ndriejewa (1906 - 1911). Praca doktorska z zakresu filologii rosyjskiej, UAM Poznań (maszynopis). ,,Misterium-buffo” W. Majakowskiego 7 «truktury gatunkowej interesujących nas odmian dramatu, w szczególności dla omawianego problemu. Generalnie rzecz biorąc strukturę rewolucyjnego buntu można określić jako permanentną i dwudzielną, ale za każdym razem te same cechy znaczyły inaczej w trzech różnych odmianach gatunkowych. Totalna ambiwalencja elementów struktury Cara-Ołodu sprawia, iż rewolucja oznacza tu „czas na progu” , w którym skupiają się i osiągają nie­ rozłączną współzależność wszystkie szeregi świata kreowanego. Umieszczenie wydarzenia historycznie konkretnego (bądź przynajmniej przez takie inspiro­ wanego) w superogólnym modelu dramatu (wypracowanym przez Andriejewa w Życiu człowieka) doprowadziło do swoistego konfliktu w światopoglądzie immanentnym: maksymalnie rozszerzać sferę znaczeń, uniwersalizować je — konkretyzować sens przedstawionego domyślnie wydarzenia. W rezultacie ciążenia tych przeciwstawnych sił rewolucyjny bunt funkcjonuje jako zja­ wisko totalne, ponadczasowe i abstrakcyjne; jego „zmaterializowanie się” nie jest uzależnione od praw realnego bytu. Rytm jego powrotów ma wymiar metafizyczny; nie uznaje określeń typu: „kiedy”, „gdzie” , „jak” . Posiada immanentną zdolność odradzania się, po okresowym wyczerpaniu „odchodzi” , by zgromadzić siły do następnego „wybuchu”. Właściwie tylko owe „wy­ buchy” , „rozkurcze” , jako określony typ dynamiki, mają w omawianym dramacie uzasadnione miejsce. Bunt, wypełniając sobą nie tylko plan fabu­ larny, działa jako wszechogarniająca zasada d e s tru k c ji d y n am iczn e j k o li ście. (Podkreślamy tu, że Andriejewowski dramat nie zna innego rozwoju, procesu, ruch od zawiązania do rozwikłania jest obcy analizowanej formie gatunkowej.) Prawu rozkurczu, dionizyjskiego rozprzężenia jest podporząd­ kowany cały ciąg zdarzeń zorientowanych na mający nastąpić „zryw”, bądź — wskrzeszający wspomnienia z przeszłości przez ów „wybuch” określonej i wyczerpanej. Pauza, stan jako taki oraz proces nie zorientowany na tak określoną ideę rewolucyjnego przewrotu są wykluczone. Nasuwa się tu pewna -analogia między Andrie je wo wską zasadą „destrukcyjnych” powrotów a kon­ cepcją rewolucji w Królu, która to koncepcja jest podporządkowana idei muzyczności. Jako taka wpisuje się w cały system Błokowskiego Kosmosu8. Występująca na pewnych etapach rozwoju struktury dramatu niezborność elementów, chaos roztapiają się w jakieś Metafizycznej Zgodzie, Ładzie. Ale też wszelkie problemy w utworze Błoka funkcjonują poza dobrem i złemę wyczerpują się poprzez kategorię piękna i jej poszerzony kontekst — antypod, brzydoty. Wstrząsy i kruszenie systemu wartości, oprawa jarmarcznej kpiny, które towarzyszą rewolucyjnym wydarzeniom mają miejsce w sferze prak­ tycznej realizacji, a więc w Błokowskiej poetyce symbolistycznej są przejściowe i ulotne. Ich doraźność przezwycięża nienaruszona w swej istocie idea Ładu, 8 Zob. np. R . P r z y b y ls k i , M uzyka rewolucji. „D wunastu” Bloka, „Poezja” 1967, uir 10, s. 18 - 35. 8 H. C h a ł a c i ń s k a - W i e r t e l a k która zawsze zachowa się w tęsknocie, nadziei, marzeniu i jako taka skutecznie obroni się przed atakiem wszelkiej profanacji. Efekt podobny, jakkolwiek odmiennie znaczący, obserwujemy u Maja­ kowskiego. W przeciwieństwie do statyki świata idealnego, trwającego w sferze intencjonalnej, estetyka wstrząsów Misterium-buffo zakłada dynamikę totalną, wywracając na nice wszelkie wartości zastane. U podstaw wszelkich zmian, na które jest zorientowana cała struktura utworu, leży totalna negacja. Bowiem z punktu widzenia nadbudowanej, nad sferą praktycznej realizacji, wartości intencjonalnej (ideał nowej ideologii), nie jest do przyjęcia ani archaicz­ ne w swej istocie i kształcie misterium, ani jednowymiarowa płaska karyka­ tura. Dopiero w wyniku wzajemnego detonowania ujawniają się te atrybuty obu stron zderzenia, które okażą się konstytutywne dla owej wartości in­ tencjonalnej. I tak dynamiczna aktywność bufonady unicestwia balast pojęć przynależnych do misterium, które w immanentnym światopoglądzie dramatu futurystycznego nie mają racji bytu. Z kolei misterium, będące swoistą konty­ nuacją mitu, nawet jako „obecne negatywnie” posiada moc uniwersalizacji sensów9. Poszerza kontekst niedojrzałego organizacyjnie i ideologicznie wiecu, zaś jego nie skrystalizowaną jeszcze wizję przyszłego życia — modelowaną* w skali ograniczonej mentalności zbiorowego bohatera na kształt doraźnej użyteczności społecznej — przesuwa na płaszczyznę ideologii nowej religii, będącej teraz już podtekstem dla wszelkich znaczeń werbalnych. Tak oto fikcja utożsamia się z rzeczywistością. Ale owa tożsamość, wynikła na podłożu doskonałego zespolenia przeciwstawnych elementów ontologii dzieła, jest niezgodna z generalnym założeniem światopoglądu i estetyki normatywnej futuryzmu o wszechwładnej materializacji świata przedstawionego, będącej wyrazem totalnego buntu przeciwko metafizyce, mistyce. Misterium-buffo· stanowi wyraźny przykład pozoru przezwyciężenia „patologicznego stanu napięć” dramatu modernistycznego10. Jakkolwiek bowiem w sposobie realizacji Majakowski — przebierając misterium w groteskowo-farsowy kostium — osiąga postulat wszechwładnej materializacji, to jednak w sferze ideologii materia, rozsadzając własne ramy, zwraca się przeciwko sobie samej i odsłania, ukryty dotychczas, metafizyczno-mistyczny aspekt swej materialnej do- raźnościn . Dramat Majakowskiego prawem odwróconej analogii przywołuje utwór Car-Głód Leonida Andriejewa. Orientacja na przeniknięcie tajemnicy bytu 9 J. A b r a m o w s k a , O funkcjach m itu , „ N u rt” 1975, nr 12, s. 19 - 22. 10 Zob. C. S a m o j lik , D ram at m ieszczański — dram at mieszczaństwa. (Wprowadzenie do modernistycznej teorii dram atu G. Lukacsa). W: O współczesnej kulturze literackiej, W rocław-W arszawa-Kraków-Gdańsk 1973, s. 97 - 127. 11 Analiza relacji m iędzy sferą intencjonalną a realizacją praktyczną m ogłaby stanowić przyczynek do badań nad otw artą strukturą tekstu artystycznego; przy znanej· wysokiej świadomości artystycznej M ajakowskiego problem zyskuje na wadze. „Misterium-buffo” W. Majakowskiego 11 ideologicznej i artystycznej autora swoiście wkalkulowanej w filozofię rosyjskie­ go futuryzmu. Płaszczyzna „realizacji praktycznej” wchłania „intencjonalną” i podporządkowuje sobie bez reszty cały światopogląd immanentny dzieła. Dystans ów adekwatnie do statusu „realności przejawu” , jaki osiąga, funkcjo­ nuje za sprawą totalnej ironii (przypomnijmy, że w dramacie Błoka kpina omija sferę intencjonalną). Wszechogarniająca ironia Majakowskiego detonuje ambiwalencję, którą Król na placu przezwycięża, a która stanowi istotę światopoglądu Cara-Głodu. Ale też niestosowność zachowań postaci Andriejew umieszcza w przeciwnych dramatowi Majakowskiego co do wartości polach semantycznych. Niestosowność ujawnia się tu na podłożu jednoznacznie w utworze zaakceptowanych, wiecznych wartości mitycznych. Stąd wszystko doraźne, przejściowe może co najwyżej wejść w nierówny kontakt z owymi jakościami, nigdy zaś — zdementować je. Natomiast w Misterium-buffo Majakowskiego mit, wyprowadzony z estetyki symbolizmu i ekspresjonizmu, został doprowadzony do stanu totalnej negacji i ostentacyjnie zastąpiony przez antymit. Ten zaś w postaci swej ontologicznej odwrotności funkcjonuje nadal, choć już na innej płaszczyźnie aksjologicznej. Zatem niestosowność niejako naklada się na przygotowany już „grunt” kategorii sprofanowanych i zanegowanych; zwiększa więc swoją „oczyszcza­ jącą” , tu konstytutywną rolę, osiągając status skandalu. Dopiero w tej formie odwraca ustalony (poza tekstem) porządek, ustala nowy system wartości przezwyciężających pierwotną doraźność świata przedstawionego. Dynamika skandalu zakreśla swoistą parabolę — przywołuje dla światopoglądu imrua- nentnego rzeczywistość pozatekstową, z którą ten pierwszy identyfikuje się osiągając status bytu „totalnie rzeczywistego” . Jako taki wypełnia sobą cały Kosmos utworu. Po tym, wbrew założeniu, mistycznym w swej istocie „akcie” ustala się jedyna wieloraka, ale monolityczna pełnia, Kosmos — świat oczyszczony z archaizmów, zbędnych pojęć, balastu uczuć i wizji, ośmieszo­ nych nadziei. Rewolucja określa się jako „religia współczesności” . W historycznym rozwoju reprezentowanego gatunku Misterium-buffo zaj­ muje pozycję graniczną, rozumianą tu jako punkt dojścia dramatu moderni­ stycznego i zarazem punkt wyjścia dla poszukiwań ideowo-artystycznych pisarzy radzieckich. 12 H. C h a ł a c i ń s k a - W i e r t e l a k X. ХАЛАЦИНЬСКА-ВЕРТЕЛЯК МИСТЕРЙЯ-БУФФ В. МАЯКОВСКОГО. К ВОПРОСУ ТИПОЛОГИИ РУССКОЙ МОДЕРНИСТСКОЙ ДРАМЫ Резюме Статья является попыткой воссоздать модель функционирования темы революционного бунта в имманентном мировоззрении русской модернистской драмы. Выбор произведений: Царь-Голод Леонида Андреева, Король на площади Александра Блока и Mucmepuu-буфф Маяковского обусловлен тем идейно-художественным проявле­ нием интересующей нас проблемы, из которого вытекают итоги общего характера — как вообще была возможна тема, исторически и общественно определенная, в драме великих метафизических обобщений. В двух разных жанровых структурах (в экспрессионистской драме Андреева и символи­ стской — Блока) ш:терес>ющая нас тема проявляется похоже. И дея револю ции каждый раз вписывается в жанровую разновидность; одновременно революция, понимаемая как конкретное явление, — „сопротивляется” ей. Многоплоскостная проблема (революции) убедительно раскрыла разногласие между идеей и фактом, разногласие, которого русская модернистская драма так и не преодолела. Соединения идеи и факта, отождествления стремления и реализации достигает только драма Маяковского, возникшая на основе высокого идеологического и художественного сознания автора, сознания своеобразно функционирующего в контексте философии русского футуризма. V. M A IA K O V SK ľS M I S T E R I U М -В U F F O . ON T H E PRO BLEM S OF TYPOLOGY OF R U SSIA N M O D ERN ISTIC DRAM A by HALINA CHAŁACIŃSKA-WIERTELAK S u m m a r y The article is an attem pt at the reconstruction of model of functioning of the them e o f revolutionary protest as written into an im m anent world-view of the R ussian modernistic drama. A t th e basis o f the selection o f works Tsar-H unger by Leonid Andreiev, The king in the square by A lexander Blok and M isterium -buffo by Maiakovski lies th is ideological and artistic form of the problem in w hich we are interested, from w hich the general conclusions m ay be drawn: how th is subject was at all possible, determ ined historically and socially, in the drama o f great, m etaphysically oriented generalizations. In the tw o genre variants (in th e expressionistic drama by Andreiev and sym bolistic by Blok) th e subject in w hich we are interested achieved a similar status. The id e a o f r e v o lu t io n coheres each tim e to the genre variant and at the same tim e “departs” from it as a concrete event. The m ulti-aspect problem o f revolution drastically revealed the discrepancy between idea and fact; th is was the discrepancy which very likely was not finally overcome by th e R ussian m odernistic drama. The connection of idea and fact, identification o f the desire and its realization are achieved only by the drama o f M aiakovski w hich was created on the basis o f the great ideological and artistic consciousness of the author, included specifically w ithin the context o f philosophy o f R ussian futurism .