MITYCZNY FENIKS W SŁUŻBIE CHRZEŚCIJAŃSTWA, Prezentacje z Historia

Pobierz MITYCZNY FENIKS W SŁUŻBIE CHRZEŚCIJAŃSTWA i więcej Prezentacje w PDF z Historia tylko na Docsity! Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego (2014), nr 34 ANNA GRZYWA Kraków, Akademia Ignatianum MITYCZNY FENIKS W SŁUŻBIE CHRZEŚCIJAŃSTWA — ANALIZA ZAGADNIENIA NA PODSTAWIE WYBRANYCH ŹRÓDEŁ IKONOGRAFICZNYCH Starożytny mit o Feniksie z całą pewnością stanowi jedno z najciekawszych podań świata antycznego. Stał się symbolem oddziaływującym zarówno na wyob- raźnię autorów pogańskich, jak i posługiwano się nim w świecie wczesnochrześci- jańskim, stąd warto, moim zdaniem, przypatrzyć się mu bliżej. W starożytności pi- sali o nim m.in. HERODOT, PLINIUSZ i TACYT1. Pierwsze poważne studia dotyczące tego mitu, poparte odpowiednimi cytatami z literatury starożytnej, wczesnochrześ- cijańskiej, pojawiły się w XIX w.2 Wydaje się zatem, że z punktu widzenia literatu- ry doczekał się wartościowych opracowań3. Stał się przedmiotem zainteresowania wielu badaczy4. Dlatego celem niniejszego opracowania, po krótkim wprowadzeniu w temat, będzie próba analizy motywu Feniksa w ikonografii wczesnochrześcijań- skiej. W związku z tak postawionym zadaniem, należy zadać sobie pytanie, dlaczego chrześcijanie posługiwali się także tym symbolem, skoro wokół było wiele innych, bardziej „neutralnych”. Jak zazwyczaj bywa z tego typu opowiadaniami, także i w tym przypadku ist- nieją różne wersje tego samego mitu. Ukształtowany w Grecji i w Rzymie wchłonął wiele elementów zaczerpniętych z wcześniejszej tradycji Wschodu, w tym orien- talną wizję ptaka – Słońca5. Według podania, na świecie można odnaleźć tylko jeden egzemplarz tego niezwykłego ptaka. Nie ma zgodności co do tego, jak długi 1 HERODOT, Dzieje, tł. S. Hammer, Warszawa 1959, s. 50–51; PLINIUSZ, Historia naturalna (wybór), tł. I. i T. Zawadzcy, Wrocław 1961, s. 140–141; TACYT, Dzieła, t. I, tł. S. Hammer, Warszawa 1957, s. 282. 2 J. SAWICKA, Feniks. Chrześcijańska interpretacja mitu u Laktancjusza, Warszawa 2000, s. 5. 3 Wystarczy wspomnieć w języku polskim: cytowane powyżej SAWICKA, Feniks. Chrześcijańska interpretacja mitu u Laktancjusza oraz H. WÓJTOWICZ, Feniks w literaturze wczesnochrześcijańskiej, VoxP (1984), nr 6–7, s. 376–383. Por. też J. BOGACZ, Recepcja opowiadania o mitycznym ptaku Feniksie w literaturze patrystycznej oraz ikonografii chrześcijańskiej, Poznań 2013 (praca doktorska UAM). 4 J. HUBAUX, M. LEROY, Le mythe du phenix dans les literatures grecque et latine, Paris 1939; H. LECLERCQ, DACL XIV 682–691. 5 SAWICKA, Feniks. Chrześcijańska interpretacja mitu u Laktancjusza, s. 7. 264 ANNA GRZYWA jest okres jego życia — według najczęściej przytaczanej opinii wynosi on 500 lat, powszechnie jednak wiadomo, że ptak ten żyje bardzo długo. Kiedy czuje, że zbli- ża się moment jego śmierci, starannie przygotowuje się do tej chwili. Przemierza dalekie kraje, aby znaleźć się w odosobnionym gaju. Tam wyszukuje sobie naj- wyższą palmę, na której wierzchołku staranie buduje gniazdo. W nim gromadzi olejki i wonności. Wkrótce potem umiera, a w ten sposób gniazdo staje się jego grobem. Według innej wersji ponosi śmierć przez spalenie w płomieniach, pocho- dzących od żaru Słońca. Pozostają po nim tylko prochy, popioły, z których jednak dzięki działaniu sił natury rodzi się nowe życie. Feniks, skoro tylko nabierze sił, powraca do swojej krainy, aby tam przeżyć kolejne 500 lat. W ten sposób ptak ten stał się uniwersalnym symbolem wieczności, odrodzenia, powtórnego życia oraz nieśmiertelności. Mit ten, tak mocno oddziaływujący na wyobraźnię, znalazł swoje odbicie także w literaturze i sztuce rodzącego się chrześcijaństwa. Najstarszym świadectwem wykorzystującym symbol Feniksa w piśmiennictwie chrześcijańskim stanowi frag- ment Listu do Koryntian autorstwa biskupa Rzymu, KLEMENSA, pochodzący z oko- ło 96 r.6 Potem do tej tematyki odwoływali się także m.in TERTULIAN, ORYGENES i AMBROŻY, biskup Mediolanu7. Jednym z najciekawszych przekazów wydaje się być poemat przypisywany LAKTANCJUSZOWI, De ave Phoenice8, pochodzący z po- czątku IV w. Co istotne, powstał on bez odniesienia do symboliki chrześcijańskiej, stąd istnieje pogląd, że został napisany jeszcze przed nawróceniem autora9. W ikonografii wczesnochrześcijańskiej Feniks pojawia się od III w.10 Ukazy- wany jest jako ptak majestatyczny, niekiedy porównywany do gołębicy, czapli bądź przede wszystkim pawia, głównie z powodu podobnej postawy oraz kolorystyki. W odróżnieniu jednak od tego ostatniego, nie posiada aż tak długiego ogona. Z ko- lei na głowie, jako rzecz charakterystyczną, można zanotować czub z piór, nimb i promienie, choć atrybuty te mogą występować osobno. Bardzo często przedsta- wiany jest na palmie lub wśród jej liści, albo też na wysokiej górze, co wskazuje na święte miejsce, gdzie według podania prowadzi życie. Tylko w nielicznych przy- padkach pojawia się wśród płomieni, w momencie śmierci. Inne, choć też niezwy- kle rzadkie, przedstawienie ukazuje w tej samej scenie dwa Feniksy umieszczone względem siebie oraz całej kompozycji symetrycznie. 6 KLEMENS RZYMSKI, List do Koryntian, XXV, w: Pierwsi świadkowie, tł. A. Świderkówna, Kraków 1998. 7 TERTULIAN, De resurrectione mortuorum, 13, 2–4, CChr 2,936; ORYGENES, Przeciw Celsusowi, 17,3, tł. S. Kalinkowski, Warszawa 1986; AMBROŻY, Expositio Psalmi 118, PL 15, 1473. 8 Feniks, tł. M. Brożek, w: M. STAROWIEYSKI (opr.), Muza chrześcijańska. Poezja łacińska starożyt- na i średniowieczna, t. II, Kraków 1992, s. 30–35; M.C. FRITZ PATRICK, Lactantii „De Ave Phoenice”. Introduction, Text, Translation and Commentary, PhD (1933). 9 F. BISCONTI, Aspetti e significativi del simbolo della fenice nella letteratura e nell’arte del Cristia- nessimo primitivo, VeCh 16 (1979), s. 22. 10 M.A. CRIPPA, M. ZIBAWI, L’arte paleocristiana, visione e spazio dalle origini a Bisanzio, Milano 1998, s. 251. MITYCZNY FENIKS W SŁUŻBIE CHRZEŚCIJAŃSTWA — ANALIZA ZAGADNIENIA 267 ikonograficznym jest dokładnym powtórzeniem opisywanej wcześniej. Identyczna jest ilość i rozmieszczenie osób. Jednak figury są tu przedstawione całkowicie fron- talnie i posiadają pewną niezręczność w gestach. Należy jeszcze wspomnieć, że JEAN DANIELU, podając za przykład tę mozaikę, w podobnym typie przedstawień doszukuje się wpływów apokryficznych21, w przeciwieństwie do G. MATTHIAE, dla którego ten temat ikonograficzny narodził się w Rzymie, gdzie odnoszono go symbolicznie do depozytu Prawa, który miał strzec Piotr i jego następcy22. Najważ- niejsze jest jednak, że podobnie jak wcześniej, na palmie obok św. Pawła możemy odszukać postać Feniksa, również z nimbem i promieniami. Ryc. 2. Feniks na palmie z absydy bazyliki św. Kosmy i Damiana w Rzymie; fot. Jim Forest / Flickr Warto wspomnieć także o bazylice św. Cecylii, ulokowanej na rzymskim Za- tybrzu. W absydzie kościoła odnajdujemy mozaikę ufundowaną przez tego samego papieża Paschalisa, w której, choć wskazującej na nieco inny typ przedstawienia, możemy przeanalizować podobne motywy (ryc. 3). Dostrzegamy tam Chrystusa w geście błogosławieństwa, w towarzystwie św. Piotra, Waleriana i Cecylii po prawej stronie, oraz po lewej — św. Pawła, św. Agaty i papieża Paschalisa. Scenę zamykają dwie palmy, na szczycie jednej z nich, niezmiennie w pobliżu św. Pawła, stoi właśnie Feniks. 21 J. DANIELOU, I simboli Cristiani primitivi, Roma 1990, s. 31. 22 G. MATTHIAE, Mosaici Medioevali delle Chiese di Roma, Roma 1967, s. 36. 268 ANNA GRZYWA Bardzo nieliczne przedstawienia ukazują nam Feniksa w trakcie śmierci, wśród płomieni. Jedno z nich możemy odszukać w pochodzącej z IV w. mozaice w Akwi- lei (ryc. 4). Do tzw. kompleksu postteodoriańskiego należy prawdopodobnie płyta mozaikowa odkryta w północnej części kościoła podczas badań przeprowadzanych pod koniec ubiegłego wieku23. Przedstawia ona ptaka w pozycji stojącej, w majes- tatycznej pozie. Feniks ukazany jest z aureolą i promieniami oraz z nogami zanu- rzonymi w szereg czerwonych języków symbolizujących płomienie. Także dekoracja mozaikowa z kopuły baptysterium S. Giovanni in Fonte w Nea- polu przedstawia Feniksa (ryc. 5). To właśnie tam odnajdujemy mitycznego ptaka ukazanego obok liści palmowych. Przedstawiony jest w nimbie, ale bez promieni, w pozycji stojącej, z nogami pośród płomieni. Ryc. 3. Absyda w bazylice św. Cecylii w Rzymie; fot. http://tiny.pl/q84vm Ryc. 4. Feniks z bazyliki w Akwilei; fot. http://tiny.pl/q84vg Ryc. 5. Feniks z kopuły baptysterium w Neapolu; fot. Sailko / Wikimedia 23 G.P. CARRATELLI (red.) Da Aquileia a Venezia. Una mediazione tra l’Europa e l’Oriente dal II secolo a. C. al VI secolo d.C., Millano 1980, s. 228. MITYCZNY FENIKS W SŁUŻBIE CHRZEŚCIJAŃSTWA — ANALIZA ZAGADNIENIA 269 Ryc. 6. Giacomo Grimaldi — widok starej mozaiki w absydzie Bazyliki św. Piotra w Rzymie; fot. http://tiny.pl/q84vp Powstaje pytanie o przyczynę tak rzadkich przedstawień tego typu. Być może w pierwszych wiekach chrześcijaństwa unikano podobnych obrazów z tej samej przyczyny, z jakiej unikano ukazywania męki Chrystusa. W ten sposób akcent sta- wiano na pewność zmartwychwstania, które tym samym staje się ważniejsze od samej śmierci. Fragment mozaiki w starej absydzie Bazyliki św. Piotra wydaje się być jedy- nym pewnym przykładem Feniksów ukazanych względem siebie symetrycznie (ryc. 6). Dzieło to, choć zlecone przez papieża INNOCENTEGO III (1198–1216), podąża być może za schematem antycznym, pochodzącym z bazyliki konstantyń- skiej24, stąd warto o nim wspomnieć. Dekoracja ta, w całości niezwykle symetryczna, przedstawiała w centrum Chrystusa siedzącego na tronie, z prawą ręką uniesioną w geście błogosławieństwa, a w lewej trzymającego księgę. Po Jego dwóch stro- nach ukazano stojących świętych Piotra i Pawła, a scenę zamykały dwie dużych rozmiarów palmy. Jednak Feniks w tym przedstawieniu zajmuje wyjątkowo inne miejsce. Poniżej Chrystusa ukazano Baranka stojącego przed tronem, z krzyżem, 24 A. MUNOZ, Mosaici della vecchia Basilica Vaticana nel museo di Roma (Bolletino dei musei co- munali di Roma 6), Roma 1959, s. 8–13.