Pobierz Przestrzeń w opowiadaniach Schulza: Psychoanaliza i fizyka i więcej Ćwiczenia w PDF z Historia tylko na Docsity!
Mityzacja rzeczywistości w opowiadaniach Brunona
Schulza cz. II – Przestrzeń
Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja mul medialna Audiobook Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: Jerzy Jarzębski, Schulzowskie miejsca i znaki, Gdańsk 2016. Źródło: Bruno Schulz, Genialna epoka, [w:] tegoż, Sanatorium pod klepsydrą. Źródło: Bruno Schulz, Noc lipcowa, [w:] tegoż, Sanatorium pod klepsydrą, Warszawa 1937. Źródło: Bruno Schulz, List otwarty do Stanisława Ignacego Witkiewicza, „Tygodnik Ilustrowany” 1935, nr 17. Źródło: Bruno Schulz, Edzio, [w:] tegoż, Sanatorium pod klepsydrą, Warszawa 1937, s. 225–
Czy Bruno Schulz, tworząc fantastyczną rzeczywistość swoich opowiadań, brał pod uwagę naukowe odkrycia swojej epoki? Co łączy Sklepy cynamonowe z teorią Einsteina?
Teoria względności i fizyka kwantowa zmieniły pogląd na naturę czasu, przestrzeni i materii. Ten nowy sposób myślenia znalazł swoje odbicie także w literaturze i twórczość Schulza może być tego przykładem. Rzeczywistość Sklepów cynamonowych jest zmienna, a jej ciągłe metamorfozy odsłaniają nowe znaczenia. Mityczny sens opowieści realizuje się przecież w czasoprzestrzeni, a sposób jej postrzegania zależy od obserwatora – jest odbiciem stanu emocjonalnego jednostki. Przestrzeń u Schulza ma charakter symboliczny. Tajemnicze labirynty pojawiające się w marzeniach sennych bohaterów wyraźnie nawiązują do teorii psychoanalizy. Dom, jego pietra i zakamarki to metafora ludzkiej psychiki, wraz z obszarami nieświadomości. Dostęp do tych rejonów uzyskać można także poprzez twórczość.
Twoje cele
Poznasz sposób przedstawiania czasu i przestrzeni w prozie Brunona Schulza. Prześledzisz, w jaki sposób w opowiadaniach Schulza dokonuje się mityzacja rzeczywistości.
Vincent van Gogh, Gwiaździsta noc nad Rodanem, 1888 Źródło: domena publiczna.
Mityzacja rzeczywistości w opowiadaniach Brunona
Schulza cz. II – Przestrzeń
Przeczytaj
Miejsce i przestrzeń opowiadań Schulza
Przestrzeń w Sklepach cynamonowych uporządkowana jest wokół rodzinnego domu bohatera, obejmuje całe miasto, niedaleką okolicę oraz pasmo otaczających wzgórz. Wydaje się uporządkowana i tworzy niejako ochronny kokon, w którym mieszka bohater. Zdarzają się w niej jednak miejsca, w których świat odsłania ekscytujące, niedozwolone tajemnice: to ulica Krokodyli z opowiadania o tej samej nazwie, a szczególnie zakamarki magazynu krawieckiego, hadlującego – jak się okazuje – nie tylko konfekcją. Podobnie będzie ze sklepami cynamonowymi ze swoim podejrzanym zapleczem, do których bohater jakoś nie może trafić, choć mniej więcej wie, czego może się tam spodziewać. Nielegalny czas i nielegalna, labiryntowa przestrzeń to dziedziny tego, co w ludzkich pragnieniach ocenzurowane i niejasne, bo odzywa się w nich szyfr, którym przemawia nieświadomość i sfera popędowa. Właśnie w marzeniu sennym i w literaturze radził Freud szukać symboli tego tajemnego języka.
Rola snu i marzeń w opowiadaniach Schulza
Skąd Freud w tym opisie życia w galicyjskim miasteczku? Nie pojawia się nazwany z imienia i nazwiska, ale o jego ukrytej obecności świadczą różne obrazy. Przyjrzyjmy się śpiącej Adeli z opowiadania Edzio ( Sanatorium pod klepsydrą):
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DM51H4f
Nagranie dźwiękowe Bruno Schulz, Edzio.
Bruno Schulz
“^ Edzio
Okładka zbioru opowiadań Brunona Schulza Sklepy cynamonowe. Pierwsze wydanie – Warszawa 1934 Źródło: domena publiczna.
W tym fragmencie obraz psychiki śniącego całkiem dokładnie odpowiada poglądom Freuda: we śnie otwierają się przedziały pomiędzy różnymi sferami owej psychiki, wędrują „posłańcy” z jakimiś wiadomościami, ale te ulegają zniekształceniu (na skutek wewnętrznej cenzury, jakby powiedział Freud). Co więcej, psychika przybiera postać domu, co jest bardzo często rozpoznawanym przez psychoanalizę symbolem.
Czemu te obrazy u Schulza służą? Jego bohaterowie z pewnością żyją w dwu wymiarach: są członkami uporządkowanego społeczeństwa, w którym mają swoje miejsce i jakieś – czasem interesujące, czasem nudne
Adela kładzie się bez światła do łóżka w zmiętą i wytarzaną z poprzedniej nocy pościel i zaledwie przymyka powieki, zaczyna się ta gonitwa po wszystkich piętrach i wszystkich mieszkaniach domu. Tylko dla niewtajemniczonych jest noc letnia wypoczynkiem i zapomnieniem. Zaledwie kończą się czynności dnia i mózg spracowany chciałby usnąć i zapomnieć, zaczyna się ta bezładna krzątanina, ten splątany, ogromny rozgardiasz nocy lipcowej. Wszystkie mieszkania domu, wszystkie pokoje i alkierze pełne są wówczas gwaru, wędrówki, wchodzenia i wychodzenia. We wszystkich oknach stoją lampy stołowe z umbrami, nawet korytarze są jasno oświetlone i drzwi zamykają się i otwierają bez ustanku. Jedna wielka, bezładna, na wpół ironiczna rozmowa plącze się i gałęzi wśród ciągłych nieporozumień przez wszystkie komory tego ula. Na piętrze nie wiedzą dokładnie, o co chodzi tym z parteru, posyłają posłańców z pilnymi instrukcjami. Lecą kurierzy przez wszystkie mieszkania, schodami do góry, schodami na dół, zapominają po drodze instrukcje, odwoływani wciąż z powrotem po nowe zlecenia. I zawsze jest coś do uzupełnienia, zawsze jeszcze sprawa pozostaje nie wyjaśniona i ta cała krzątanina wśród śmiechów i żartów nie doprowadza do rozwiązania. Źródło: Bruno Schulz, Edzio, [w:] tegoż, Sanatorium pod klepsydrą, Warszawa 1937, s. 225–226.
wędrowca pieczary, sklepienia, wnęki i nyże! Jak natrętny gaduła
towarzyszy ona samotnemu wędrowcowi zamykając go w kręgu
swych widziadeł, niezmordowana w wymyślaniu, bredzeniu,
fantazjowaniu – halucynując przed nim gwiezdne dale, białe drogi
mleczne, labirynty nieskończonych koloseów i forów. Powietrze
nocy, ten czarny Proteusz formujący dla zabawy aksamitne
zgęszczenia, pasma jaśminowej woni, kaskady ozonu, nagłe
bezpowietrzne głusze rosnące jak czarne banie w nieskończoność,
potworne winogrona ciemności, wezbrane ciemnym sokiem.
Przepycham się wśród ciasnych framug, pochylam głowę pod te łuki
i sklepienia nisko nawisłe i oto nagle sufit urywa się, z gwiezdnym
westchnieniem otwiera się na chwilę kopuła bezdenna, aby wnet
zaprowadzić mnie znów między ciasne ściany, przejścia i framugi.
W tych zaciszach bez tchu, w tych zatokach ciemności stoją jeszcze
urywki rozmów zostawione przez nocnych wędrowców, fragmenty
napisów na plakatach, zgubione takty śmiechu, pasma szeptów,
których powiew nocy nie rozprószył. Czasem zamyka mnie noc, jakby
w ciasnym pokoju bez wyjścia. Opanowuje mnie senność, nie zdaję
sobie sprawy, czy nogi idą jeszcze, czy też od dawna spoczywam
w tym hotelowym pokoiku nocy. Ale oto czuję aksamitny gorący
pocałunek zgubiony w przestrzeni przez usta pachnące, otwierają się
jakieś żaluzje, przekraczam wysokim krokiem parapet okna i wędruję
dalej pod parabolami gwiazd spadających. Źródło: Bruno Schulz, Noc lipcowa, [w:] tegoż, Sanatorium pod klepsydrą, Warszawa 1937.
Słownik
oniryzm
(gr. óneiros – sen) – tendencja w literaturze, sztukach plastycznych i filmie polegająca na kreowaniu rzeczywistości na wzór snu i nawiązywaniu w budowie utworu do reguł rządzących marzeniem sennym. Bodźcem do bujnego rozwoju literatury o charakterze onirycznym w XX w. było zainteresowanie snem jako narzędziem poznania człowieka. Oniryzm w swej programowej postaci, określanej mianem poetyki snu, posługuje się charakterystycznymi metodami i technikami artystycznymi polegającymi na swobodnej grze skojarzeń czy zapisie przypadkowych zdań lub ciągów zdań
psychoanaliza
(gr. psyche – dusza, analuein – rozwiązywać, rozplatać) – nurt w psychologii dwudziestowiecznej zapoczątkowany przez austriackiego psychiatrę Zygmunta Freuda; główne założenie psychoanalizy głosi, że psychiczne i społeczne funkcjonowanie człowieka jest zdeterminowane przez treści zgromadzone w jego nieświadomości, pozostające poza kontrolą rozumu: wyparte traumy, nagromadzone wskutek przeszłych doświadczeń wzorce reagowania, mechanizmy obronne i kompleksy, a także wrodzone popędy
Jules Dupré, Krajobraz przy świetle księżyca, 1852 Źródło: domena publiczna.
Polecenie 2
Na podstawie treści prezentacji wyjaśnij:
jakie cechy posiada twórczość według B. Schulza;
jakie znaczenie ma twórczość;
kto jest artystą.
Słownik
anagram
(fr. anagramme - zapis wsteczny) - wyraz utworzony w wyniku przestawienia głosek lub sylab innego wyrazu
dyfundować
(łac. diffundo - wylewam, rozlewam) - mieszać się, samorzutnie przenikać
foliały
(łac. folium - liść) - książka drukowana lub rękopiśmienna w dużym formacie, potocznie: wielka, gruba księga
herezjarcha
(łac. haeresiarcha) - twórca i głosiciel herezji, czyli poglądów sprzecznych z dogmatami religii panującej
ironia
(łac. eironeia - przestawianie, pozorowanie) - drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej
pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną
karakon
inaczej: karaluch
panmaskarada
maskarada powszechna, permanentna. Maskarada (wł. mascarata) - zabawa, której uczestnicy występują w przebraniach i maskach; pozorowanie, udawanie czegoś. Przyrostek pan- oznacza całość, ogół, wszystko
statuować
ustanawiać prawo
oglądać go bez ironii, ale ożywia go wciąż żar wielkiego zamierzenia, którym jest wpisanie porządku kosmicznego w porządek małego, prowincjonalnego miasta na
kresach Polski i Europy, a także porządku rządzącego życiem człowieka w ogóle w porządek biografii popadającego w coraz większe finansowe i zdrowotne tarapaty
drobnego kupca bławatnego i jego rodziny.
Prowincjusze tworzą często takie uniwersalne panoramy, które za scenerię mają ich „małe ojczyzny” i które przydają znaczenia temu oto życiu jednostki i temu miejscu na mapie – inaczej musieliby zwątpić w sens i ważność własnej egzystencji. Taka mityzacja
rzeczywistości ma jeszcze inną, nie mniej ważną funkcję: pozwala uwierzyć w niezniszczalność świata – bo świat mityczny powtarza niestrudzenie, aż po kres czasu,
te same historie, tak jak co roku po zimie przychodzi wiosna i odrodzenie życia po – zawsze nieostatecznej – śmierci. Schulz żył w czasach przechodzących przez jego
okolice wielkich światowych wojen. Pierwsza zaznaczyła się w jego życiu zniszczeniem domu przy drohobyckim rynku, miejsca, w którym spędził dzieciństwo i które było
scenerią jego opowiadań. Druga najpierw wygnała go z kolejnego domu, przy ulicy Floriańskiej, gdzie mieszkał wraz z rodziną w okresie dwudziestolecia, potem
przyniosła mu śmierć z ręki gestapowca niecałe sto metrów od miejsca, w którym pięćdziesiąt lat wcześniej się urodził.
W latach swego życia pisarz doświadczył narastającej fali antysemityzmu, która
kulminowała w apokalipsie masowej wojennej zagłady Żydów. Jednocześnie od początku wieku miała miejsce w światowej nauce wielka rewolucja zmieniająca
zupełnie dotychczasową, w miarę stabilną i zdroworozsądkową wizję kosmosu i człowieka. Teoria względności Einsteina oraz fizyka kwantowa, którymi pisarz bardzo
się interesował, przeorały i zmieniły zupełnie poglądy na naturę czasu, przestrzeni i materii. Jednocześnie nowe koncepcje antropologiczne, a szczególnie freudyzm i
psychoanaliza, z psychiki człowieka utożsamianej wcześniej ze świadomością – siedliskiem rozumu – uczyniły teren starcia mrocznych sił tkwiących w nieświadomości, trudnych do rozpoznania i nieracjonalnych.
Te wszystkie podważające spójność wizji świata i człowieka siły budziły w Schulzu na zmianę lęk i fascynację, niemniej sprostać temu wyzwaniu potrafił tylko o tyle, o ile
umiał stworzyć w sobie inną wizję – świata mitycznego, to znaczy przechodzącego wbrew wszystkiemu przez zagrożenia niszczące jego dotychczasowy sens i stabilność.
Schulz nie jest więc – jak sądziło wielu interpretatorów – pisarzem‐piewcą zagłady. Jego literatura jest optymistyczna, bo wbrew wszystkiemu pokonuje śmierć, sławi
wieczny powrót wiosny‐życia‐dzieciństwa i towarzyszącej odrodzeniu twórczej „genialnej epoki”.
Jerzy Jarzębski, Schulzowskie miejsca i znaki, Gdańsk 2016. Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 1
Wymień wydarzenia w życiu Schulza oraz jego fascynacje, które mogły mieć wpływ na rozwój mityzacji rzeczywistości w jego twórczości.
Polecenie 2
Na podstawie analizy profesora Jarzębskiego opisz przejawy prowincjonalności miasta, w którym toczy się akcja opowiadań B. Schulza.
Ćwiczenie 2
Dopasuj porządki świata przedstawionego opowiadań B. Schulza, o których wspomina profesor Jarzębski. Następnie wyjaśnij, jakim celom służy takie kreowanie świata.
Porządek kosmiczny wspisany jest w...
Porządek życia ludzkiego wpisany jest w...
Słownik
Dla nauczyciela
Autor: Maria Gniłka‐Somerlik
Przedmiot: Język polski
Temat: Mityzacja rzeczywistości w opowiadaniach Brunona Schulza cz. II – Przestrzeń
Grupa docelowa:
Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony
Podstawa programowa: Zakres podstawowy Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Kształcenie literackie i kulturowe.
- Czytanie utworów literackich. Uczeń:
- rozpoznaje konwencje literackie i określa ich cechy w utworach (fantastyczną, symboliczną, mimetyczną, realistyczną, naturalistyczną, groteskową);
- rozróżnia gatunki epickie, liryczne, dramatyczne i synkretyczne, w tym: gatunki poznane w szkole podstawowej oraz epos, odę, tragedię antyczną, psalm, kronikę, satyrę, sielankę, balladę, dramat romantyczny, powieść poetycką, a także odmiany powieści i dramatu, wymienia ich podstawowe cechy gatunkowe;
- rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;
- interpretuje treści alegoryczne i symboliczne utworu literackiego;
- rozpoznaje w tekstach literackich: ironię i autoironię, komizm, tragizm, humor, patos; określa ich funkcje w tekście i rozumie wartościujący charakter;
- rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
- przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
- Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
- odczytuje pozaliterackie teksty kultury, stosując kod właściwy w danej dziedzinie sztuki; II. Kształcenie językowe.
- Gramatyka języka polskiego. Uczeń:
- wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;
- Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
- stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców; III. Tworzenie wypowiedzi.
- Mówienie i pisanie. Uczeń:
- buduje wypowiedź w sposób świadomy, ze znajomością jej funkcji językowej, z uwzględnieniem celu i adresata, z zachowaniem zasad retoryki; IV. Samokształcenie.
- porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach; Zakres rozszerzony Lektura obowiązkowa
- Bruno Schulz, wybrane opowiadania z tomu Sklepy cynamonowe;
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji; kompetencje cyfrowe; kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się; kompetencje obywatelskie; kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.
Cele operacyjne. Uczeń:
wyjaśnia związek między prozą Brunona Schulza a psychoanalizą; przedstawia porządek przekształceń porządku czasowego i przestrzennego w prozie B. Schulza; dostrzega wspólne sposoby obrazowania we fragmencie Nocy lipcowej i rysunkach Brunona Schulza; interpretuje prowincjonalność w prozie Brunona Schulza jako materiał do mityzacji rzeczywistości.
Strategie nauczania:
konstruktywizm; konektywizm.
Metody i techniki nauczania:
ćwiczeń przedmiotowych;
Zygmunt Frued, Wstęp do psychoanalizy, tłum. S. Kempnerówna, W. Zaniewicki, Warszawa 2001, s. 73.
Uczniowie w ogólnoklasowej dyskusji zastanawiają się nad różnicami, które zasugerował Freud. Następnie zapoznają się z treścią sekcji „Przeczytaj”. Skupiają swoją uwagę na rozdziale: Rola snu i marzeń w opowiadaniach Schulza, a we fragmencie opowiadania Edzio poszukują różnic, o których dyskutowali uprzednio. Uczniowie zapoznają się także z pierwszym rozdziałem sekcji.
- Praca z multimedium. Uczniowie zapoznają się z treścią „Prezentacji multimedialnej” i następnie poszukują oznak procesu mityzacji rzeczywistości w twórczości Brunona Schulza (zarówno w prozie jak i rysunkach). Zestawiają szkice drohobyczanina z fragmentem opowiadania: Noc lipcowa.
Po zbadaniu przejawów mityzacji rzeczywistości uczniowie rozpoznają cele tego procesu oraz znaczenie prowincjonalności w twórczości Brunona Schulza. Po wysłuchaniu treści zaprezentowanej w sekcji „Audiobook” wykonują przygotowane polecenia.
Faza podsumowująca
W fazie podsumowującej nauczyciel powraca do najważniejszych treści, które pojawiły się w pierwszej części materiału o mityzacji rzeczywistości w prozie B. Schulza. Może ponowić swoje pytanie o celowość zabiegów stosowanych przez pisarza, tym razem w kontekście psychoanalitycznym: Czy to zabieg, który oddala, czy przybliża do prawdziwego świata? Czy jest ucieczką od prawdy o człowieku, czy zbliżaniem się do niej?
W podsumowaniu nauczyciel może zwrócić uwagę, że badacze twórczości B. Schulza traktują często jego twórczość jak swoiste studium psychiki pisarza i jego obsesji (Jerzy Jarzębski, ale także A. Kaszuba‐Dębska poświęciła temu zagadnieniu kilka rozdziałów biografii pisarza).
Praca domowa:
W ramach pracy domowej uczniowie mogą napisać liczącą co najmniej 200 słów recenzję filmu: Sanatorium pod klepsydrą w reżyserii Jerzego Hasa z 1973 roku.
Materiały dodatkowe:
Anna Kaszuba‐Dębska, Bruno. Epoka genialna, Kraków 2020. Mityzacja rzeczywistości. Bruno Schulz 1892‐1942. Wystawa ze zbiorów Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, red. T. Dunin, H. Kosienkowska, Lublin 2002.
Wskazówki metodyczne
Uczniowie mogą wykorzystać wszytkie cztery multimedia z dwuczęściowego materiału o mityzacji rzeczywistości w twórczości B. Schulza do lekcji powtórkowych, ale także do prezentacji na temat kultury popularnej czy psychoanalizy w literaturze.
