Młoda Polska notatki liceum, Notatki z Język polski

Pobierz Młoda Polska notatki liceum i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity!

MŁODA POLSKAŁODA POLSKA

SCHYŁEK WIEKU - WPROWADZENIE DO EPOKI MŁODEJ

POLSKI

Przełom XIX i XX wieku to czas popularności wielu różnych kierunków artystycznych i filozofii, dlatego też trudno o jakiekolwiek syntetyczne ujęcie tego okresu. Już w latach 80. XIX stulecia na łamach prasy zaczęły pojawiać się artykuły, których autorzy polemizowali z programem pozytywistów oraz z pozytywistycznym koncepcją sztuki. Sami pozytywiści zauważyli też, że ich program nie jest realizowany. Na ten czas przypada więc tak zwany przełom antypozytywistyczny. Umownie uznaje się, że początek nowej epokina ziemiach polskich to rok 1891- wystawa polskich impresjonistów w Krakowie Józefa Pankiewicza i Władysława Podkowińskiego lub debiut poetycki Kazimierza Przerwy Tetmajera. Koniec epokiprzypada na rok 1918- koniec I wojny światowej i odzyskanie przez Polskę niepodległości. Ze względu na różnorodność tendencji artystycznych i światopoglądowychtego okresu jest on różnie nazywany w literaturze przedmiotu. Każda z nazw w pewnym stopniu charakteryzuje nową epokę. Do najczęściej używanych należą:  Młoda Polska- nazwa powstała na wzór: Młode Niemcy, Młoda Francja, Młoda Skandynawia, Młode Włochy; sugeruje dojście do głosu młodego pokolenia i jego bunt wobec ideałów epoki poprzedniej (opozycja: młodzi - starzy);  modernizm - nazwa pochodzi od francuskiego słowa moderne (nowoczesny), sygnalizuje pojawienie się nowych kierunków artystycznych, konwencji idei opozycyjnych wobec tych, które preferowało poprzednie pokolenia artystów;  neoromantyzm - w dosłownym tłumaczeniu nowy romantyzm. Nazwa ta wskazuje na przyjęcie duchowego dziedzictwa romantyzmu, szczególnie w poglądach na rolę artysty i sztuki; wynika z przekonania o pokrewieństwie literatury przełomu wieków z literaturą romantyczną. Na przekonania światopoglądowe ludzi tego okresu największy wpływ wywarły trzy filozofie:  Artura Schopenhauera  Fryderyka Nietzschego  Henryka Bergsona ARTUR SCHOPENHAUER był filozofem romantycznym. Stworzył bardzo pesymistyczną wizję świata i życia człowieka. Założył on, że istotą ludzkiej egzystencji jest bezrozumny popęd (wola), który nigdy nie może być zaspokojony. Nieustannie mobilizuje on człowieka do zdobywania czegoś w życiu, do stawiania

rozwój twórczy, przez nikogo niezaplanowany, jego możliwości są nieograniczone i nieprzewidywalne. Dlatego człowiek nie jest w stanie wyłącznie za pomocą intelektu poznawać świata (dzięki poznaniu intelektualnemu posiadamy uporządkowaną, ale powierzchowną wiedzę o świecie, podporządkowaną prawom nauki). Dużo cenniejsze jest poznanie intuicyjne - ono nie wtłacza naszej wiedzy o świecie w żadne schematy, nie podporządkowuje się żadnym normom. Bergson zdegradował rolę rozumu, intelektu, a zrehabilitował intuicję, metafizykę. Wywarł ogromny wpływ na sztukę, wyzwolił ponownie indywidualizm. Jedną z najpopularniejszych postaw światopoglądowych końca XIX wieku (zwłaszcza w środowisku artystów) był DEKADENTYZM. Największy wpływ na ukształtowanie się tej postawy wywarły trzy czynniki: kryzys wartości pozytywistycznych, filozofia Artura Schopenhauera i przekonanie o schyłku cywilizacji. Kryzys wartości - zwłaszcza prawdy i etyki - doprowadził do upadku dotychczasowych autorytetów, obowiązujących norm moralnych, zburzył też zaufanie do nauki, na której oparli swój program pozytywiści. Zawiodły głoszone przez nich hasła, nie udało się im naprawić świata. Jego rozwój, oparty na ewolucji, zmierza ku dramatycznej katastrofie, zagładzie. Człowiek w tym ewolucyjnym procesie rozwoju organizmów żywych jest gatunkiem ostatnim - najdoskonalszym, ale i najmniej odpornym, najbardziej podatnym na chorobę i rezygnację. Życie zatem nie ma sensu, jest pasmem cierpień i zawodów, każde działanie człowieka jest skazane na klęskę (filozofia Artura Schopenhauera). Żadna wiara nie ma sensu, podobnie jak przestrzeganie jakichkolwiek zasad moralnych. Poczucie tragizmu ludzkiej egzystencji rodziło frustrację i apatię. Typową postawę dekadencką cechowały więc: skrajny pesymizm, niechęć do jakiegokolwiek działania, negowanie wszelkich wartości. Dekadenci często prowadzili amoralny tryb życia, odrzucali wszelkiego rodzaju konwenanse, żyli w luźnych związkach, często z dnia na dzień. Od poczucia beznadziei uciekali w alkoholizm i narkomanię. Postawa dekadencka była szczególnie popularna wśród cyganerii artystycznej. Ośrodkiem jej działań na ziemiach polskich był Kraków. Nastroje dekadenckie wyrażał m.in. w swojej twórczości Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Bożyszczem wielu polskich dekadentów był Stanisław Przybyszewski. Dekadentyzm - pomimo cechującej go bierności - był postawą buntu przeciw burżuazyjno-mieszczańskiemu stylowi życia.

U PROGU SZTUKI NOWOCZESNEJ - NOWA KONCEPCJA

SZTUKI; IMPRESJONIZM I SYMBOLIZM

W epoce neoromantyzmu inaczej niż w pozytywizmie postrzegano sztukę i artystę. Nie można sprowadzać Młodej Polski do jakiejkolwiek jednej idei czy głównej tezę programowej, ale jednym z dominujących przekonań dotyczących sztuki było to, że stanowi ona dziedzinę suwerenną i powinna się uwolnić od jakichkolwiek tendencji oraz zobowiązań. Już w latach 80. XIX wieku nastąpił tzw. przełom antypozytywistyczny. Nadzieje, jakie wiązano z programem pozytywistów okazały się złudne; hasła tej epoki nie wytrzymały konfrontacji z rzeczywistością, okazały się mrzonkami. Warstwy bogate nie interesowały się sprawami ludu czy proletariatu, nabrzmiewały konflikty społeczne, pogłębiały się różnice ekonomiczne. Nastąpił zatem również kryzys literatury, która świadomie starała się te hasła propagować i wychowywać społeczeństwo. Tym bardziej, iż wbrew poglądom głoszonym przez pozytywistów upowszechniło się przekonanie, że literatura nie może ukazywać obiektywnego obrazu świata. Odrzucono zatem pozytywistyczne postulaty tendencyjności i zaangażowania społecznego. Zauważono, że literatura podporządkowana ideologii zatraca swoje najistotniejsze cechy - przestaje być sztuką, często rezygnuje z artyzmu na rzecz służby społecznej. Piękno zostało w niej zastąpione użytecznością, dlatego na popularności zyskało hasłosztuki dla sztuki. Prawdziwa sztuka powinna wyrażać piękno i z natury swojej być elitarna. Idee te można odnaleźć w twórczości jednego z ówczesnych pisarzy - Oscara Wilde’a. (“Artysta jest twórcą piękna”; “Artysta może wyrażać wszystko”; “Każda sztuka jest bezużyteczna”; “Artysta jest kapłanem świątyni sztuki”) Kwestionowano też słuszność teorii determinizmu. Dowodzono, że to nie społeczeństwo kształtuje człowieka, ale jednostki wybitne kształtują myślenie społeczne. Podobnie moment dziejowy nie jest determinantem określającym byt jednostki, ale jednostki wybitne tworzą historię. Poglądy te wpłynęły na zupełnie inne postrzeganie artysty. Nie musi on odtwarzać rzeczywistości, może ją kreować. Każdy artysta ma prawo do własnej wizji świata, a zatem każda wizja artystyczna jest subiektywna. Według młodopolan artysta jest jednostką wybitną, indywidualistą, często skłóconym jednak ze społeczeństwem, w którym żyje. Prawdziwa sztuka nie jest rozumiana przez ogół, a przez to nie zawsze znajduje nabywców. Dlatego też jej tworzenie nie daje materialnych podstaw do życia. Sytuacja artysty jest więc dramatyczna - jest on rozdarty między potrzebą tworzenia dzieł wybitnych, a koniecznością życia. W literaturze symbolem artysty stał się ptak z podciętymi skrzydłami. Do ukształtowania się wielu kierunków artystycznych, które zyskały na popularności pod koniec XIX wieku przyczyniły się poglądy epistemologiczne Artura Schopenhauera i Fryderyka Nietzschego. Obydwaj zakładali, że otaczająca

Znaczeń ukrytych może mieć wiele. Dzięki użyciu symbolu poezja może docierać tam, gdzie nie może dotrzeć rozum. Symbol jest znakiem indywidualnym, niekonwencjonalny, wieloznacznym. Może być różnie interpretowany. Symboliści mieli więc kreacjonistyczny stosunek do słowa, traktowali je jako materiał poetycki, który można dowolnie przetwarzać. Nadawali słowom nowe znaczenia, określali nowe relacje między słowem a używali słów tylko ze względu na ich brzmienie. Posługiwali się też neologizmami. Poza tym stosowali:  technikę oniryczną kompozycyjnej)  montaż asocjacyjny luźnym związku logicznym, stanowią odległe skojarzenia)  synestezję (przypisywanie wyrażeń pochodzących z jednego zmysłu innemu zmysłowi, na przykład przekształcenie wrażeń słuchowych na wzrokowe). Według nich literatura nie może mówić wprost o świecie, pewne treści może jedynie sugerować. Chcieli oni przedstawiać stany duszy, docierać do podświadomości człowieka. Przeciwstawiali się też filozofii J.J. Rousseau. Głosili ucieczkę od natury, koniec poezji pastoralnej, naiwnej. Kultura miejska była dla nich artystycznie bardziej atrakcyjna niż surowa, nietknięta przez człowieka natura. Claude Monet, Znaczeń ukrytych może mieć wiele. Dzięki użyciu symbolu poezja może docierać tam, gdzie nie może dotrzeć rozum. Symbol jest znakiem indywidualnym, jonalny, wieloznacznym. Może być różnie interpretowany. Symboliści mieli więc kreacjonistyczny stosunek do słowa, traktowali je jako materiał poetycki, który można dowolnie przetwarzać. Nadawali słowom nowe znaczenia, określali nowe desygnatem, przywracali słowom znaczenia pierwotne, używali słów tylko ze względu na ich brzmienie. Posługiwali się też neologizmami. technikę oniryczną (wykorzystanie snu jako motywu lub zasady montaż asocjacyjny (zestawienie wyrazów, które pozostają w bardzo luźnym związku logicznym, stanowią odległe skojarzenia) (przypisywanie wyrażeń pochodzących z jednego zmysłu innemu zmysłowi, na przykład przekształcenie wrażeń słuchowych na wzrokowe). h literatura nie może mówić wprost o świecie, pewne treści może jedynie

. Chcieli oni przedstawiać stany duszy, docierać do podświadomości człowieka. Przeciwstawiali się też filozofii J.J. Rousseau. Głosili ucieczkę od natury, alnej, naiwnej. Kultura miejska była dla nich artystycznie bardziej atrakcyjna niż surowa, nietknięta przez człowieka natura. Claude Monet, Impresja, wschód słońca Znaczeń ukrytych może mieć wiele. Dzięki użyciu symbolu poezja może docierać tam, gdzie nie może dotrzeć rozum. Symbol jest znakiem indywidualnym, jonalny, wieloznacznym. Może być różnie interpretowany. Symboliści mieli więc kreacjonistyczny stosunek do słowa, traktowali je jako materiał poetycki, który można dowolnie przetwarzać. Nadawali słowom nowe znaczenia, określali nowe desygnatem, przywracali słowom znaczenia pierwotne, używali słów tylko ze względu na ich brzmienie. Posługiwali się też neologizmami. (wykorzystanie snu jako motywu lub zasady (zestawienie wyrazów, które pozostają w bardzo (przypisywanie wyrażeń pochodzących z jednego zmysłu innemu zmysłowi, na przykład przekształcenie wrażeń słuchowych na wzrokowe). h literatura nie może mówić wprost o świecie, pewne treści może jedynie . Chcieli oni przedstawiać stany duszy, docierać do podświadomości człowieka. Przeciwstawiali się też filozofii J.J. Rousseau. Głosili ucieczkę od natury, alnej, naiwnej. Kultura miejska była dla nich artystycznie bardziej

EUROPEJSKIE INSPIRACJE POEZJI MŁODOPOLSKIEJ -

CHARLES BAUDELAIRE, PAUL VERLAINE, ARTHUR

RIMBAUD

Sztuka Europy Zachodniej, w tym literatura, znacznie wyprzedzała osiągnięcia polskie. Tam kształtowały się nowe poglądy filozoficzne, w tym estetyczne, w związku z czym szybciej się rozprzestrzeniały. Nowe tendencje światopoglądowe i estetyczne najwcześniej pojawiły się w poezji francuskiej, której twórców najszybciej dotknął kryzys światopoglądowy. Bunt modernistyczny przejawiał się w ich twórczości w krytycznym podejściu do mieszczańskiego stylu życia, podwójnej moralności, gospodarki kapitalistycznej prowadzącej do pogłębienia się różnic społecznych. Dążyli oni do pełnego wyzwolenia się z niewoli konwenansów, zasad etycznych, reguł życia społecznego i obyczajowego. W sztuce miało temu służyć odejście od tradycyjnych środków wyrazu i realizacja nowych postulatów estetycznych. Twórcy skupiali swoją uwagę na człowieku w wymiarze jednostkowym. Ich zdaniem każdy jest wyjątkowy poprzez indywidualny sposób odbioru otoczenia, sferę uczuciową, wrażliwość estetyczną i sprawność intelektualną. Jednak taka wizja jednostki ludzkiej w konfrontacji z brzydotą, złem świata oraz presją społecznych uwarunkowań i moralnych więzów skazuje człowieka na poczucie osobistej klęski. Dostrzega on zło i ograniczenia, boleśnie odczuwa odrzucenie przez społeczeństwo i czuje się całkowicie bezsilny. Dlatego artyści często pogrążają się w dekadenckim pesymizmie, zapomnienia szukają w alkoholu, narkotykach, często w wyuzdanej erotyce, a także w tworzeniu i kontemplacji sztuki. Do najwybitniejszych poetów francuskich zapowiadających nadchodzące w sztuce zmiany należą: Charles Baudelaire, Paul Verlaine i Jean-Arthur Rimbaud. CHARLES BAUDELAIRE uznawany jest za prekursora poezji symbolicznej. Największy rozgłos przyniósł mu tomik poezji “ Kwiaty zła” (1857). Jego życie było nieustanną prowokacją. Był narkomanem, często tworzył w narkotycznym transie. Żył w luźnym związku, nie akceptował przykładnego, uporządkowanego życia. Świadomie wprowadzał do poezji elementy brzydoty, operował estetyką ostrą, stosował groteskę. Jego twórczość ma charakter turpistyczny. Był jednak mistrzem formy, dbał o kompozycję swoich utworów, o ich warstwę brzmieniową. Ukazywał człowieka od strony jego słabości, zwierzęcości, podłości, grzechu. W ten sposób buntował się przeciwko złu tego świata, pokazywał, że za cenę osiągnięcia czegoś ludzie wyzbywają się własnej godności, człowieczeństwa, sprzedają się. Atakował fałszywą moralność. PAUL VERLAINE zaliczany jest do grona poetów wyklętych. Był sprawcą wielu skandali obyczajowych - najgłośniejszym był bliski związek z poetą Arturem Rimbaudem, z powodu którego zaniedbywał swoją rodzinę. Podobnie jak Baudelaire prowokował stylem życia. Buntował się przeciwko powszechnie akceptowanym konwenansom.

Winem, poezją lub cnotą, jaka wam się podoba”. W wierszy Rimbauda chodzi więc o pewnego rodzaju zatracenie się w czymś, co pozwala na oderwanie się od codzienności. Ważna rolę w utworze odgrywa woda - wyzwala i daje życie, ale jednocześnie może je zniszczyć i odebrać. Osoba mówiąca w utworze często przywołuje obrazy zatopionych wraków. Podmiot liryczny - tytułowy statek właśnie taką inicjację przeżywa: następuje zerwanie z dotychczasowym życiem i obmycie pokładu; statek przestaje pełnić funkcje, do których został powołany. Z biografii Rimbauda wynika, że poeta dramatycznie przeżywał moment wchodzenia w dorosłość, co objawiało się m.in. jego ucieczkami z domu, szukaniem własnej drogi życiowej i artystycznej. W utworze pojawia się z jednej strony chęć wyruszenia w nieznane i podboju świata, z drugiej zaś - tęsknota za dzieciństwem jako czasami prymatu wyobraźni nad rzeczywistością.

POETYKA ,,JĄDRA CIEMNOŚCI” JOSEPHA CONRADA

Joseph Conrad (Józef Konrad Korzeniowski) był pisarzem polskiego pochodzenia. Jego twórczość jednak należy do literatury angielskiej. Większość utworów Conrada związana jest z morzem - jest to uwarunkowane jego doświadczeniami życiowymi. Wcześnie osierocony, od najmłodszych lat marzył o morskich podróżach i pracy marynarza. Jako 17-latek opuścił Kraków, gdzie opiekował się nim jego wuj i wyjechał do Francji. Tam został marynarzem. Pływał głównie po Morzu Śródziemnym. Po kilku latach jednak, już jako pracownik marynarki brytyjskiej, odbywał długie rejsy do Australii, Indii, Syjamu, Konga. Po założeniu rodziny w 1894 roku Conrad korzystając ze spadku po wuju, wycofał się z pracy na morzu, osiadł w południowej części Anglii i całkowicie poświęcił się twórczości literackiej. Jest ona zdominowana przez zasadnicze zagadnienia moralne. Autor pokazuje swoich bohaterów zazwyczaj w ekstremalnych sytuacjach życiowych, stawia ich przed trudnymi, ostatecznymi wyborami, dotkliwie doświadcza i każe zweryfikować wyobrażenia o sobie. Oprócz ,,Jądra Ciemności” rozgłos przyniosła mu powieść ,,Lord Jim”. Na podstawie ,,Jądra Ciemności” powstał film F.Coppoli ,,Czas Apokalipsy BOHATER CONRADOWSKI jest osobą wewnętrznie rozdartą, zagubioną i osamotnioną. Jako jednostka wrażliwa i niezrozumiana przez otoczenie musi toczyć samotny bój z siłami przyrody, bądź wrogim środowiskiem. Wierność ideałom, konsekwencja i upór w postępowaniu często wiodą do zawodu i klęski. Bohater, na którym ciąży odpowiedzialność za swój los lub los uzależnionych od jego zachowań ludzi, musi dokonywać dramatycznych wyborów, ocierając się niejednokrotnie o zdradę własnych ideałów i ponosić konsekwencje swoich decyzji.”.

Opowiadanie Jądro ciemności jest przykładem oryginalnego rozwiązania literackiego w zakresie sposobu prowadzenia narracji oraz konstrukcji przestrzeni i czasu. Głównym narratorem jest jeden z czterech marynarzy znajdujących się na pokładzie żaglowca „Nellie”, zakotwiczonego w przymorzu Tamizy. Jego załoga czekała na odpływ, by wyruszyć w drogę. Jeden z marynarzy, Marlow, aby uprzyjemnić czas oczekiwania, rozpoczął opowieść o swojej wyprawie w głąb Afryki. W ten sposób przejął rolę narratora. Jądro ciemności posiada więc strukturę szkatułkową - jest opowiadaniem w opowiadaniu. Czas akcji opowiadania głównego narratora obejmuje kilka godzin - rozpoczyna się popołudniem, a kończy „późną porą”, gdy nastąpił odpływ i statek mógł ruszyć w drogę. Wszystko dzieje się na pokładzie żaglowca. Narrator wypowiada się w 1os. l. mn. On też dokonuje prezentacji Marlowa. Kiedy Marlow przejmuje rolę narratora, jego opowieść dotyczy zupełnie innego czasu, a jej akcja rozgrywa się w innej przestrzeni. Marlow relacjonuje wydarzenia z przeszłości, w których sam uczestniczył. Mówi w 1 os. l. poj. Jego relacja ma charakter retrospektywny i jest subiektywna. Dzięki temu jednak, że jest on również bohaterem, którego prezentację dokonuje główny narrator, czytelnik może ocenić wiarygodność Marlowa, tak, jak ocenia się każdego z bohaterów utworu epickiego. MARLOW - główny bohater i zarazem narrator opowiadania w opowiadaniu, człowiek morza, marynarz, kapitan statku płynącego w górę rzeki Kongo, marzyciel (wspomnienie z dzieciństwa), posiada dar opowiadania (pozostali marynarze pod wpływem jego opowieści przeoczyli nawet moment odpływu), człowiek oczytany (opowieści o Rzymianach i ich kolonizowaniu Europy), pracowity, wytrwały, cierpliwy, wrażliwy, szlachetny, człowiek honoru, odpowiedzialny, liczący się z innymi. Marlow, choć jest narratorem subiektywnym, jest człowiekiem wiarygodnym, budzącym zaufanie. Właściwy sens Jądra Ciemności tkwi właśnie w jego opowieści. Dotyczy ona jego wyprawy do Afryki, konkretnie do Górnego Konga, gdzie firma, dla której pracował prowadziła interesy. Marlow jest dobrym obserwatorem. W czasie tej wyprawy poznał mieszkańców czarnego kontynentu, przyglądał się także kolonizacji Afryki, której dokonywali cywilizowani Europejczycy. Poznał też wówczas Kurtza- człowieka cieszącego się dużym uznaniem innych, zdobywającego dla swojej firmy wielkie ilości kości słoniowej.

 człowiek postępowy (współpraca z Międzynarodowym Tępienia Dzikich Obyczajów),  chęć cywilizowania mieszkańców Afryki,  pewny siebie i ambitny,  przekonany o wyższości białej rasy,  rządny władzy, a nawet boskiej czci,  sprawny w działaniu,  skutecznie posługujący się manipulacją i demagogiem (u wmawiania komuś swojej słuszności),  bezwzględny, nieznoszący sprzeciwu (świadczą o tym głowy buntowników wbite na płot). Chorobliwe ambicje, przekonanie o własnej wyższości i życie poza granicami cywilizacji uczyniły z Kurtza uosobienie zła, postać diaboliczną. W Afryce odrzucił on wszelkie wartości i zasady. Pod płaszczem humanizmu wykorzystywał naiwnych tubylców dla własnych celów. Pragnął władzy absolutnej, sławy i boskiej czci. Tytuł opowiadanie ma znacz natomiast jądro - źródła. Utwór sugeruje, co może być źródłem zła i pod wpływem czego człowiek może zejść na złą drogę. człowiek postępowy (współpraca z Międzynarodowym Towarzystwem do Tępienia Dzikich Obyczajów), chęć cywilizowania mieszkańców Afryki, pewny siebie i ambitny, przekonany o wyższości białej rasy, rządny władzy, a nawet boskiej czci, sprawny w działaniu, skutecznie posługujący się manipulacją i demagogiem (u wmawiania komuś swojej słuszności), bezwzględny, nieznoszący sprzeciwu (świadczą o tym głowy buntowników robliwe ambicje, przekonanie o własnej wyższości i życie poza uczyniły z Kurtza uosobienie zła, postać diaboliczną. W Afryce odrzucił on wszelkie wartości i zasady. Pod płaszczem humanizmu wykorzystywał naiwnych tubylców dla własnych celów. Pragnął władzy absolutnej, Tytuł opowiadanie ma znaczenie symboliczne - ciemność jest archetypem zła, źródła. Utwór sugeruje, co może być źródłem zła i pod wpływem czego człowiek może zejść na złą drogę. Towarzystwem do skutecznie posługujący się manipulacją i demagogiem (umiejętność bezwzględny, nieznoszący sprzeciwu (świadczą o tym głowy buntowników robliwe ambicje, przekonanie o własnej wyższości i życie poza uczyniły z Kurtza uosobienie zła, postać diaboliczną. W Afryce odrzucił on wszelkie wartości i zasady. Pod płaszczem humanizmu wykorzystywał naiwnych tubylców dla własnych celów. Pragnął władzy absolutnej, ciemność jest archetypem zła, źródła. Utwór sugeruje, co może być źródłem zła i pod wpływem

DEKADENTYZM W TWÓRCZOŚCI KAZIMIERZA PRZERWY-

TETMAJERA

Kazimierz Przerwa-Tetmajer jest uważany za najbardziej typowego poetę epoki. Jego debiut poetycki (1891 r.) według niektórych historyków literatury umownie rozpoczyna okres Młodej Polski. Debiutował on w czasie upadku idei i wartości lansowanych przez pozytywistów i krystalizowania się nowego światopoglądu. Jego utwory wyrażały najbardziej charakterystyczne nastroje dla końca XIX wieku: wielkie rozczarowanie idealnie ideałami pozytywistycznymi, ideową pustkę, kryzys wartości, brak wiary w sens jakiegokolwiek działania (dekadentyzm). Wyrażały więc ducha pokolenia, do którego należał; były też traktowane jako swego rodzaju Credo poetyckie - wyznanie wiary pokolenia przeżywającego wielki kryzys ideowy. Poeta urodził się w Ludźmierzu na Podhalu. Ten region był mu szczególnie bliski. Wielu młodopolan było zafascynowanych Podhalem i Tatrami, dlatego też motywy tatrzańskie często pojawiały się w poezji tej epoki. Na ten czas przypada też wzrost znaczenia Zakopanego. Do największych popularyzatorów tych terenów należał jeden z lekarzy Warszawskich – Tytus Chałubiński - odkrywca leczniczych walorów Zakopanego (swoistego mikroklimatu sprzyjającego leczeniu gruźlicy). Chałubiński zachwycił się nie tylko klimatem Podhala, ale w ogóle Tatrami, mieszkańcami tych terenów w góralskim folklorem. Jako jeden z pierwszych organizował wielodniowe wycieczki w góry z biegiem czasu Zakopane stało się stolicą Podhala - przyciągało ówczesną elitę artystyczną. Motywy tatrzańskie zaczęły pojawiać się w sztuce, zwłaszcza w literaturze i malarstwie. Już w epoce pozytywizmu region ten opiewał w swojej poezji Adam Asnyk. Innym poetą zafascynowanym Tatrami, który osiadł w Zakopanem, był Stanisław Witkiewicz. Kontakt z przyrodą tatrzańską dla wielu młodopolan stał się swoistym antidotum na poczucie beznadziei i bezsensu życia. Przyroda Tatr inspirowała ich, stanowiła źródło nastrojów, opowiedzenia tajemnicy świata, życia i śmierci. Liryka tatrzańska stanowi ważną część dorobku poetyckiego Kazimierza Przerwy-Tetmajera. W poetyckich opisach Tatr często posługuje się on modnymi wówczas konwencjami. Poza tym jest też autorem cyklu nowel Na skalnym Podhalu, opartych na podaniach góralskich, oddających swoisty klimat tego regionu. Język tego zbioru jest stylizowany na gwarę góralską. ,,KONIEC WIEKU XIX” Utwór posiada budowę paralelną - każda strofa oprócz ostatniej jest zbudowana bardzo podobnie. Co drugi wers zaczyna się pytaniem o określoną postawę wobec życia. Podmiot liryczny próbuje na te pytanie odpowiedzieć, ale jego odpowiedzi są również pytaniami (retorycznymi). Tetmajer posługuje się tutaj ironią sokratejską - próbuje wykazać, że przyjęcie jakiejkolwiek z proponowanych postaw życiowych jest pozbawione sensu, a każde działanie podjęte przez człowieka

„Evviva l’arte!” pochodzi z języka włoskiego i oznacza „niech żyje sztuka”. To za- wołanie doskonale oddaje charakter utworu, który stanowi wyraz uwielbienia dla sztuki. Podmiot liryczny jest przekonany o słuszności poświęcenia życia dla poezji. Twórczość artystyczna może być antidotum na wszelkie niepowodzenia i klęski, dlatego sztuka ma dla nich taką wartość. W wierszu jednak wyczuwalny jest pesymi- styczny nastrój, charakterystyczny dla dekadentyzmu. Każdego kto wyróżnia się na tle społeczeństwa, jest wyrzutkiem, pariasem, cierpiącym biedę, czekającym na pewną śmierć. Artyści w utworze zostali jednak ukazani, jako osoby o silnym charakterze i stabilnym systemie wartości. Istnieje powiem między artystami a społeczeństwem, które podmiot nazywa ,,nędznym narodem filistrów” - sugeruje, że ludzie są konsumpcyjnie nastawieni do życia, pozbawieni wyższych potrzeb. Artysta jest więc istotą wewnętrznie rozdartą pomiędzy chęcią tworzenia dzieł wybitnych a koniecznością zarabiania na utrzymanie. Jest zmuszony tworzyć zgodnie z zapotrzebowaniem społecznym. Artystę w wierszu symbolizuje orzeł ze złamanymi skrzydłami - orzeł jako ptak żyjący w przestworzach, który gdy złamał skrzydło, został zmuszony do życia na Ziemi.

POETYKA IMPRESJONIZMU W LIRYCE TATRZAŃSKIEJ

KAZIMIERZA PRZERWY TETMAJERA

,,MELODIA MGIEŁ NOCNYCH (NAD CZARNYM STAWEM

GĄSIENICOWYM)”

Podtytuł wskazuje na konkretne miejsce znajdujące się w Tatrach - okolice Czarnego Stawu Gąsienicowego. Utwór należy więc do tatrzańskiej liryki pejzażowej. Podmiotem lirycznym są mgły. Tetmajer dokonał tutaj personifikacji bardzo ulotnego zjawiska atmosferycznego. Podmiot wypowiada się w 1 os. l.mn. Pejzaż tatrzański jest kreowany w konwencji impresjonistycznej. Poeta ukazuje ulotne piękno chwili. Autor wykorzystuje elementy muzyki i plastyki. Tekst jest silnie zrytmizowany, pojawiają się onomatopeje („szum”). Ważną rolę odgrywają barwy i światło. Dominuje kolorystyka pastelowa. Taki sposób pisania jest typowy dla poezji impresjonizmu i zazwyczaj służy tworzeniu nastroju (w tym wierrszu nastroju melancholijnego). Tytułowe mgły znajdują się w nieustannym ruchu - podnoszą się i opadają. To powoduje, że pejzaż ciągle się zmienia. Tetmajer wykorzystuje również synestezję*. Utwór ten ukazuje urodę natury tatrzańskiej, magiczne piękno Tatr. Celem poety było uchwycenie ulotnej chwili, uświadomienie czytelnikowi o niemożności dotarcia do pełnej obiektywnej wiedzy o świecie. Każdy z nas postrzega rzeczywistość subiektywnie. Podmiot podkreśla zwiewność, delikatność i ulotność chwili.

*Synestezja („równoczesne postrzeganie”) - stan lub zdolność, w której doświadczenia jednego zmysłu (np. wzroku) wywołują również doświadczenia charakterystyczne dla innych zmysłów, na przykład odbieranie niskich dźwięków wywołuje wrażenie miękkości, barwa niebieska odczuwana jest jako chłodna, obraz litery lub cyfry budzi skojarzenia kolorystyczne itp.

EROTYKA W POEZJI MŁODOPOLSKIEJ - LUBIĘ, KIEDY

KOBIETA... KAZIMIERZA PRZERWY-TETMAJERA

,,LUBIĘ, KIEDY KOBIETA …”

Tytuł utworu pochodzi od jego pierwszego wersu. Utwór jest erotykiem. Twórcy młodopolskiej szukali sposobów ucieczki od codzienności; jednym z nich było poszukiwanie intensywnych doznań, które dostarczała erotyka. Utwór jest przykładem liryki bezpośredniej. Podmiotem lirycznym jest mężczyzna, który mówi o tym, jakie podobają mu się kobiety podczas aktu zbliżenia (w centrum zainteresowania jest mężczyzna, a nie kobieta). Tetmajer opisuje te reakcje i zachowania sposób bardzo poetycki, jednak zarazem bardzo chłodny, odległy. Kobieta jest przedstawiona jako zależna od mężczyzny, zdominowana przez niego, uległa. Kobieta kieruje się silnymi emocjami, pożądaniem, własnymi żądzami. Jednocześnie podmiot podkreślaj zawstydzenie, delikatność, subtelność. Wszystko to świadczy o złożoności natury kobiety. Poeta podkreśla w ten sposób konwenans, według którego kobieta nie może przyznać się do odczuwania rozkoszy. Mężczyzna zaś patrzy na kobietę z wyższością i satysfakcją, nie daje się ponieść emocjom. Podmiot dystansuje się od kobiety, nie kocha jej, o czym świadczy słowo ,,lubię” powtarzane na początku każdej strofy oraz tytuł, który wskazuje, podmiotowi liczne mu podobają się tylko pewne zachowania kobiety, a nie ona sama. ,,Lubię” podkreśla brak zaangażowania emocjonalnego podmiotu w akt zbliżenia. Tetmajer skupia się w wierszu na pokazaniu samej erotyki, nie przedstawia prawdziwego uczucia. Poeta pomija aspekt emocjonalny zbliżenia erotycznego. Tetmajer swoim wierszu podkreśla ulotność chwili - aktywuję szybko mija, tak samo szybko przemija również poczucie szczęścia. Utwór jest bardzo nowoczesny biorąc pod uwagę czasy w jakich powstał. Przełamuje stereotypowe podejście do tworzenia erotyków panujące w XIX w.

REALIZM I NATURALIZM W SONETACH Z CHAŁUPY JANA

KASPROWICZA

Jan Kasprowicz choć uważany jest za typowego przedstawiciela liryki młodopolskiej, był osobowością zupełnie odmienną od Tetmajera. Urodził się w biednej rodzinie chłopskiej na Kujawach. Pochodzenie społeczne wywarło ogromny wpływ na jego twórczość. Jako dziecko chłopskiej rodziny musiał pokonać wiele przeszkód, zanim osiągnął pozycję czołowego poety swojego pokolenia oraz status rektora Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Zazwyczaj twórczość Kasprowicza dzieli się na trzy etapy:  I etap stanowi twórczość podejmującą problematykę społeczną. Kasprowicz, który sam zaznał biedy, próbował zwrócić uwagę czytelników na autentyczną sytuację i problemy polskiej wsi, stał się rzecznikiem krzywdzonych, poniżanych i biednych. Bliskie były mu ideały epoki poprzedniej. Krytykował bariery finansowe utrudniające mieszkańcom wsi jakikolwiek awans społeczny. Twórczość ta utrzymana jest w konwencji realistycznej i naturalistycznej (np. cykl sonetów „Z chałupy”).  II etap rozpoczyna się przełomem modernistycznym w twórczości poety. Odchodzi on od problematyki społecznej, rezygnuje z techniki realistycznej i naturalistycznej. Coraz większy wpływ na jego twórczość wywierają kierunki modernistyczne - zwłaszcza impresjonizm i symbolizm. Jednocześnie ze zmianą techniki pisarskiej zmienia się problematyka utworu - pojawia się w nich typowo modernistyczna niechęć poety indywidualisty do tłumu, zagrażającego wartościom duchowym. W jego ówczesnych wierszach pojawia się też fascynacja Tatrami (tomik „Krzak dzikiej róży”). Na ten etap twórczości przypada także kryzys światopoglądowy poety, którego literackim świadectwem są „Hymny”. Szczególne wątpliwości zaczęły budzić w nim wartości religijne i etyczne. „Hymny” rozpoczynają nurt katastroficzny* w literaturze polskiej. Mają one charakter wizyjny i nawiązują do Apokalipsy św. Jana. “Hymny” napisane są w konwencji ekspresjonistycznej.  III etap to próba odbudowy światopoglądu i zburzonej hierarchii wartości. W poezji Kasprowicza pojawiają się wpływy filozofii franciszkańskiej. Szuka on wewnętrznej równowagi w kontakcie z przyrodą, którą zaczyna postrzegać jako znak Boga będącego sprawdzą jej ładu i piękna (tomiki „Ballada o słoneczniku” i Księga ubogich”). *Katastrofizm oparty jest na przekonaniu o nieuchronnie zbliżającym się schyłku cywilizacji europejskiej, o bliskości grożącego światu kataklizmu.

EKSPRESJONIZM to kierunek w sztuce, którego przedstawiciele dążyli do wyrażenia w sposób spotęgowany wewnętrznych przeżyć człowieka, często dramatycznych. Akcentowano problematykę moralną, starano się ukazywać wewnętrzne dylematy i konflikty. Człowieka postrzegano jako istotę wewnętrznie rozdartą, zmuszoną do dokonywania trudnych wyborów w życiu. Nazwa kierunku pochodzi od łac. ekspressio (wyrażenie). Kierunek ten skodyfikowano dopiero w czasie I wojny światowej, jego początki jednak historycy sztuki upatrują właśnie w dziełach okresu modernizmu. Wyrażeniu tych wewnętrznych konfliktów służyły:  hiperbolizacja  stosowanie ostrej kolorystyki, mocnych kontrastów (barwy nie miały tworzyć nastroju, tylko wyrażać emocje)  poetyka krzyku  nagromadzenie symboli. Za prekursora tego kierunku w malarstwie uważa się norweskiego malarza i grafika - Edwarda Muncha. Utwór ma formę sonetu włoskiego - bardzo kunsztowną i wyniosłą. W sonetach dominuje liryka narracyjna lub opisowa. Zazwyczaj dotyczą problematyki społecznej, szczególnie problemów ludności wiejskiej. Obrazują często tragiczne losy dzieci z chłopskich rodzin, które są pozbawione dostępu do edukacji, możliwości zdobycia wykształcenia, a tym samym awansu społecznego. Świat przedstawiony najczęściej kreowany jest w konwencji realistycznej lub naturalistycznej. SONETY ,,Z CHAŁUPY” Sonet I Sonet XXXIX  liryka bezpośrednia  mówi o pobliskiej wsi, podkreśla biedę jej mieszkańców  doświadczenia podmiotu lirycznego pokrywają się z faktami z życia Kasprowicza, można go więc odczytać jako utwór autobiograficzny  liryka pośrednia  przedstawia losy człowiek aze swsi, który pokonując wiele barier podjął studia w stolicy, nieustannie boryka się z problemami finansowymi, musi znosić zimno i głód, ale za wszelką cenę chce skończyć studia, niestety umiera na gruźlicę W obu sonetach pobrzmiewają echa pozytywizmu, zwłaszcza pracy u podstaw. Wszystkie utwory mają charakter sonetu włoskiego. Wybór tak kunsztownej formy wynika z chęci podkreślenia ważności przedstawianych problemów.