Modernistyczne przejawy dezintegracji psychicznej... Wokół ''Marzyciela'' W.St.Reymonta, Publikacje z Literatura i kultura polska

Pobierz Modernistyczne przejawy dezintegracji psychicznej... Wokół ''Marzyciela'' W.St.Reymonta i więcej Publikacje w PDF z Literatura i kultura polska tylko na Docsity! 161 m o D er n is t yc zn e P r zejaw y D ezin teg r a c ji P s yc h ic zn ej… http://dx.doi.org/10.18778/2299-7458.05.11 Domin ik borowsk i * Modernistyczne przejawy dezintegracji psychicznej… Wokół Marzyciela Władysława Stanisława Reymonta W stronę psychologizmu… O powieści młodopolskiej W epoce Młodej Polski pojawiło się wzmożone zainteresowanie wnętrzem człowieka. Więcej uwagi zaczęto poświęcać stanom emocjonalnym, prze- życiom wewnętrznym i dylematom egzystencjalnym, a przede wszystkim aberracjom w funkcjonowaniu ludzkiej psychiki. Źródeł opisanej tendencji upatrywać można w jednej z cech światopoglądu przełomu XIX i XX wieku, na którą zwraca uwagę Magdalena Popiel w Obliczach wzniosłości1. Jest nią kryzys podmiotu, który przejawiał się między innymi dezintegracją we- wnętrzną. Wskazane trendy znalazły swoje odbicie między innymi w pro- zie, w której wyrazista stała się perspektywa psychologiczna, „przesunięcie punktu ciężkości świata zewnętrznego, świata natury i historii ku rzeczy- wistości psychicznej ze wszystkimi jej tajemnicami, mrokami, dewiacjami i odchyleniami”2. Młodopolscy literaci chętnie zajmowali się problemami osobistymi jednostek, szczególnie tych, które wyróżniają się na tle całego społeczeństwa. Maria Podraza-Kwiatkowska wskazała, że w zakresie po- ruszanej tu problematyki znalazły się: „penetracja wnętrza psychicznego, odkrycie wewnętrznych mechanizmów ludzkiego postępowania, poznanie jednostkowe »ja«, przekazywanie stanów psychicznych, uczuć i nastrojów”3. Szczególne miejsce zajmuje tutaj twórczość prozatorska, pośród której najpopularniejszym gatunkiem była powieść. W jej obrębie wskazać można * Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Wydział Polonistyki, Ośrodek Badań Litera- tury Dziecięcej i Młodzieżowej, e-mail: [email protected] 1 M. Popiel, Oblicza wzniosłości. Estetyka powieści młodopolskiej, Kraków 2003, s. 19. 2 A. Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa 2002, s. 266. 3 M. Podraza-Kwiatkowska, Somnambulicy – dekadenci – herosi. Studia i eseje o literaturze Młodej Polski, Kraków 1985, s. 79. Czytanie Literatury. Łódzkie Studia Literaturoznawcze 5/2016 ISSN 2299-7458 e-ISSN 2449-8386 162 D o m in ik b o r o w s k i oczywiście utwory literackie, które realizowały założenia gatunkowe wy- pracowane w poprzedniej epoce, bowiem wciąż żywe były nurty reali- styczny i naturalistyczny. Na przeciwległym biegunie sytuują się jednak wyraziste próby przełamywania i odrzucania wypracowanych wzorców powieściowych (por. twórczość prozatorska Berenta, Przybyszewskiego, Żeromskiego)4. Przemiany powieści młodopolskiej wiązały się z wprowa- dzeniem nowych technik narracyjnych, które umożliwiły przedstawianie świata jako psychicznej projekcji podmiotu5. Przyczyniło się do tego za- stosowanie w narracji mowy pozornie zależnej, co pozwoliło pokazywać rzeczywistość z perspektywy bohaterów literackich, uwzględniając ich we- wnętrzne przeżycia. Zmiany pojawiły się również w kompozycji powieści, która zrezygnowała z linearności zdarzeń na rzecz swobodnie przywoły- wanych epizodów6. Motywacji takiej konstrukcji utworu upatrywać można w tym, że młodopolscy twórcy dość chętnie skłaniali się ku przyjmowaniu formy wizji czy zapisów snów7. Dość charakterystyczną cechą powieści modernistycznej jest także obecność bohatera prowadzącego, z którym czy- telnik identyfikuje się w trakcie czytania8. Z punktu widzenia tego bohatera przedstawiany jest świat, zdarzenia i inne postacie, co prowadzi do daleko idącej subiektywizacji. Przemiany powieści młodopolskiej stanowią konse- kwencję „przeniesienia zainteresowań prozatorskich z obiektywnej rzeczy- wistości na przeżywający ją podmiot”9. Opisane powyżej tendencje rozwojowe przyczyniły się do zbliżenia powieści młodopolskiej i powieści psychologicznej, dla której centrum za- interesowania stanowi analiza przeżyć wewnętrznych bohatera i motywa- cji jego postępowania10. Jej przykładów szukać można zarówno w rodzimej twórczości, jak i w dziełach zagranicznych. Za jeden z nich uznać można powieść Śmierć Ignacego Dąbrowskiego, której problematyka skupia się wo- kół analizy przeżyć wewnętrznych umierającego młodego człowieka. Zain- teresowanie psychologią widać także w twórczości Stanisława Antoniego Muellera, który w Henryku Flisie przedstawia, jak tytułowy bohater próbuje pogodzić w sobie duszę artysty i filistra11. Dezintegracja psychiczna w Marzycielu Władysława Reymonta Próby zgłębiania tajników ludzkiej psychiki dostrzec można w twórczo- ści polskiego noblisty – Władysława Stanisława Reymonta. Powieściopi- sarz chętnie podejmował problem funkcjonowania sfery psyche, zwracając 4 Taż, Literatura Młodej Polski, Warszawa 1992, s. 176–177. 5 A. Sobolewska, Psychologiczna problematyka w literaturze polskiej XX wieku, psychologizm, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, pod red. A. Brodzkiej, M. Puchalskiej, M. Stemczuk, A. Sobolewskiej i E. Szary-Matywieckiej, Wrocław 1993, s. 886. 6 M. Głowiński, Powieść młodopolska. Studium z poetyki historycznej, Kraków 1997, s. 91. 7 A. Sobolewska, Psychologiczna problematyka…, s. 886. 8 M. Głowiński, Powieść młodopolska…, s. 102. 9 A. Z. Makowiecki, Młoda polska, Warszawa 1987, s. 74. 10 M. Marcjan, Powieść psychologiczna, [w:] Słownik rodzajów i gatunków literackich, pod red. G. Gazdy, Warszawa 2012, s. 842. 11 J. Tomkowski, Młoda Polska, Warszawa 2001, s. 89–91. 165 m o D er n is t yc zn e P r zejaw y D ezin teg r a c ji P s yc h ic zn ej… Marzenia Pełki dotyczyły nie tylko podróży, ale także relacji z kobie- tami. Fascynację budziła w nim księżniczka podróżującą pociągiem, który zatrzymywał się na jego stacji. Jej zachowanie interpretował zgodnie z tym, co sam wcześniej wykreował w wyobraźni. Oto fragment przedstawiający spotkanie obojga bohaterów: Musiała mówić o nim swojej towarzyszce, bo stara dama spojrzała w jego stronę z pobłażliwym uśmiechem, a on powtarzał sobie cichutko, radośnie: – Poznała mnie księżniczka! Poznała! […] Czekałem na ciebie! […] Widział jej postać wyniosłą […] szła nieco pochylona […] i każdym wymijanym oknem spoglądała na niego z uśmiechem. […] – Czy dojedziemy do granicy? – Z pewnością! Tylko z małym opóźnieniem! – Miał głos schryp- nięty od wzruszenia. […] serce tłukło się oszalałe, a nie mógł wyrzec ani jednego słowa20. Całkiem przypadkowa, zdawkowa rozmowa dotycząca opóźnienia pociągu wzbudza w „Marzycielu” poczucie euforii21, które paraliżuje mu mowę. Całą sytuację odbiera przez pryzmat własnych urojeń, co prowadzi do traktowania zwykłej grzeczności kobiety jako oznaki zainteresowania nim. To powoduje, że traci kontrolę nad granicą jawy i fikcji. Powstałe fan- tazje o przychylnym nastawieniu doń księżniczki stają się dla Józefa realną motywacją do dalszych działań. Dworcowy kasjer w ogóle nie dopuszcza do siebie myśli, że jego spostrzeżenia mogą mijać się z prawdą. Buduje na nich kolejne marzenia, których główną bohaterką jest widywana w pociągu kobieta. Wyobraża sobie, jak ratuje ją, wołającą o pomoc, gdy znalazła się w zasypanym śniegiem pociągu. Pojawiające się w jego głowie projekcje są tak silne, że zupełnie nie zwraca uwagi na to, co naprawdę dzieje się wokół niego. Takie zachowanie przypomina trans, z którego bardzo trudno się wyrwać. Być może pozwala on wzmocnić wiarygodność marzeń związa- nych z księżniczką i motywację działań bohatera. Po otrzymaniu informacji o utknięciu pociągu w śnieżnej zaspie od razu decyduje się jechać na miej- sce. Próbuje tam zwrócić na siebie uwagę „swojej” księżniczki, która jednak nie zauważa jego obecności. W takiej sytuacji Józef upija się, aby zapomnieć o przykrości. Trudno mu pogodzić się z zaistniałą rozbieżnością pomiędzy jego imaginacją a rzeczywistością. Jedynym remedium staje się dla niego alkohol, który ułatwia utratę kontaktu z otoczeniem. Warto podkreślić, że odmienny charakter relacji Józefa z innymi kobietami, jak chociażby z Socz- kową, Franią, bufetową. Żadna z nich nie budzi w dworcowym kasjerze zainteresowania, jakim darzy on księżniczkę. Stąd też poznawane kobiety traktowane są przez niego z pogardą, a kontakt z nimi uaktywnia jedynie sferę fantazji bohatera. 20 W. St. Reymont, Marzyciel…, s. 55–56. 21 B. Kocówna, „Marzyciel” Reymonta, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. A. Mic- kiewicza” 1975, r. 10, s. 34. 166 D o m in ik b o r o w s k i Przywołane sytuacje pokazują, że Pełka cierpi na dereizm. Jest to zabu- rzenie związane z dezintegracją psychiczną, które polega na nieuwzględ- nianiu otaczającej rzeczywistości22. Bohater kieruje się bowiem przede wszystkim kreowanymi przez siebie projekcjami rzeczywistości, które po- zostają jakoś zbieżne ze stanem faktycznym. Traci on momentami całkowicie kontakt ze światem realnym i oddaje się swoim urojeniom. W konsekwen- cji wszelkie marzenia stają się dla niego czymś prawdziwym, co stymuluje rozwój następnych fantazji. I w ten sposób pojawia się błędne koło, co pro- wadzi do porażki bohatera, który musi zmierzyć się z rzeczywistością. W zachowaniu Józefa niepokojące jest również niepanowanie nad emo- cjami i nastrojem, czego skutki odczuwają otaczający go ludzie. Nazajutrz po niepowodzeniu związanym z ratowaniem księżniczki z zasypanego śniegiem wagonu kasjer wraca na stanowisko pracy, ale w jego stosunku do klientów pobrzmiewa złość i brak szacunku, co świadczy o silnym pobu- dzeniu emocjonalnym. Pokrzykuje kpiarsko i pogardliwie: „Dokąd? Która klasa? Cicho tam, Żydy! Nie mam drobnych”23, „Łażą po śniegu jak kara- luchy! Po co się to psiarstwo ciągle włóczy! Człowiek przykuty do miejsca jak pies do budy, a pierwszy lepszy parch szwęda się swobodnie, gdzie mu się tylko podoba!”24. W tych wypowiedziach wyraźnie zaznacza się też za- zdrość wobec podróżnych. Oni ciągle gdzieś jeżdżą, a tym samym spełniają skrywane fantazje Józefa, których on sam nie może zaspokoić. To na pewno wpływa na pogorszenie jego stanu emocjonalnego, który został już wcze- śniej rozchwiany. „Marzycielowi” zdarzają się też nagłe napady frustracji, w trakcie któ- rych traci kontrolę nad zachowaniem. Po powrocie z pożegnalnej imprezy u Buczka próbuje zniszczyć wszystkie przedmioty, które ułatwiały mu snu- cie marzeń. Ogarnięty szałem drze mapę, a następnie wrzuca do ognia serię bedekerów. Swoje postępowanie próbuje tłumaczyć chęcią zmiany podejścia do życia, w którym nie będzie fantazjował. Te wyjaśnienia nie wydają się jednak zbyt wiarygodne, gdyż atak złości poprzedza wizyta u kolegi z pracy, który pozyskał pomoc mecenasa w wyjeździe do Paryża, gdzie miał kształ- cić się jako malarz. Pełka od pierwszej chwili, kiedy dowiedział się o szczę- ściu Buczka, nie mógł poskromić swojej zazdrości, choć nie okazywał tego bezpośrednio. Stąd też można przypuszczać, że irracjonalne zachowanie mężczyzny wynikało z faktu, że kolejna z otaczających go osób zrobi to, co stanowiło jego najskrytsze marzenie. Niszczenie dobytku jest wyrazem dez- aprobaty wobec niesprawiedliwości, jakiej doświadcza. Mężczyźnie wyda- wało się, że to rozwiąże wszystkie jego bolączki i uszczęśliwi go. Nieustannie przeżywane frustracje i wciąż powracające marzenia przyczyniły się do tego, że Józef popełnia przestępstwo: kradnie utarg, dzięki czemu może sfinansować wyjazd za granicę. Pełka spodziewał się zaspokoić pragnienia i osiągnąć szczęście. Te założenia nie zrealizowały się, a rozbieżność pomiędzy wyobrażeniem o innych krajach i ich rzeczywi- stym obrazem wywołała poczucie głębokiego dyskomfortu. W Paryżu nie 22 Psychiatria…, s. 286. 23 W. St. Reymont, Marzyciel…, s. 74. 24 Tamże, s. 75. 167 m o D er n is t yc zn e P r zejaw y D ezin teg r a c ji P s yc h ic zn ej… mógł odnaleźć miejsca, w którym poczułby się dobrze. Przebywając w miej- scach ze swoich marzeń, odczuwał przygnębienie i smutek. Zamiast cieszyć się otaczającą go rzeczywistością, zaczynał snuć kolejne fantazje o innych krajach. Temu wszystkiemu towarzyszyło nieustanne przekonanie, że jest poszukiwany przez policję za kradzież pieniędzy. Taka sytuacja wzmagała jeszcze napięcia emocjonalne, które uniemożliwiają mu dostrzeżenie pozy- tywnych aspektów własnej sytuacji. W bohaterze rodzi się poczucie klęski, której nie może w żaden sposób przezwyciężyć. Dlatego popełnia samo- bójstwo na torach kolejowych. Miejsce odebrania sobie życia przez Józefa wydaje się szczególnie istotne, bo Józef traktował kolej jako środek, który pozwoli mu przedostać się do lepszego świata. Śmierć na torach kolejowych podkreśla zatem utratę wiary w pielęgnowane dotąd marzenia, które stano- wiły naczelną motywację w życiu Pełki. Ponadto scena śmierci, w kontek- ście całego utworu, zwraca uwagę na skutki, jakie niesie ze sobą bezmyślne podążanie za fantazjami i irracjonalne spojrzenie na świat25. Analizowane tu zachowania bohatera Reymonta świadczą o proble- mach o charakterze dysforii, czyli nastroju zdominowanego przez nega- tywnie przeżywane wzburzenie26. „Marzyciel” nie ma pełnej kontroli nad własnymi emocjami, co prowadzi do ich większego natężenia. Zazdrość odczuwana w stosunku do innych ludzi wywołuje u Pełki złość, która bar- dzo szybko przeradza się w niekontrolowany atak furii. Poza tym ciągła niemożność realizacji marzeń, a później ich zderzenie z rzeczywistością sprawiają, że Józef doświadcza negatywnych emocji. Taki przeciągający się stan prowadzi do aktu autoagresji, jakim jest samobójstwo. W kreacji tytułowego bohatera szkicu powieściowego Reymonta na uwagę zasługuje też problem dezintegracji psychicznej, którego przejawem jest udawanie kogoś innego. Wskazana dysfunkcja psychiczna może mieć charakter jednopoziomowy lub wielopoziomowy. Dysfunkcja jednopozio- mowa to zaburzenie stabilności tylko jednej sfery psychiki, czego przy- czynę stanowi przeżywany kryzys rozwojowy czy niesprzyjająca sytuacja zewnętrzna. Dezintegracja wielopoziomowa wiąże się z ogólnym nieza- dowoleniem z siebie, poczuciem niższości oraz odczuwaniem wstydu, co sprzyja dążeniu przez jednostkę do określonego ideału osobowości27. Pro- blem może być wywołany przez czynniki społeczno-kulturowe i wpływy otoczenia, które prowadzą do całkowitego przeformowania psychiki28. Łagodne stadium dezintegracji psychicznej wiąże się z przypisywaniem sobie przez Józefa właściwości, których nie posiada. Przechwala się wie- dzą o zagranicznych krajach, kłamiąc co do jej źródeł. Podczas rozmów ni- gdy nie przyznaje się do niewiedzy, udając zorientowanie w temacie, jak chociażby w rozmowie o poezji Tetmajera, której nigdy nie czytał. Służy mu to do kreowania pozytywnego wizerunku siebie, w którym uwypu- kla obycie w świecie czy nieprzeciętną erudycję. Wzmożenie problemów 25 B. Utkowska, Poza powieścią. Małe formy epickie Reymonta, Kraków 2004, s. 52. 26 Psychiatria…, s. 76. 27 K. Dąbrowski, Dezintegracja pozytywna, Warszawa 1979, s. 12–14. 28 A. Kępiński, Psychopatie, posł. A. Cechnicki, Kraków 2002, s. 44. 170 D o m in ik b o r o w s k i Gleba E., Dezintegracja psychiczna – wybrane ujęcia, „Current Problems of Psy- chiatry” 2010, nr 11. Głowiński M., Powieść młodopolska. Studium z poetyki historycznej, Kraków 1997. Hutnikiewicz A., Młoda Polska, Warszawa 2002. Jakubik A., Zaburzenia osobowości, Warszawa 2003. Kępiński A., Psychopatie, posł. A. Cechnicki, Kraków 2002. Kocówna B., „Marzyciel” Reymonta, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza” 1975, r. 10. Makowiecki A. Z., Młoda polska, Warszawa 1987. Marcjan M., Powieść psychologiczna, [w:] Słownik rodzajów i gatunków literac- kich, pod red. G. Gazdy, Warszawa 2012. McWilliams N., Diagnoza psychologiczna, przeł. A. Pałynyczko-Ćwiklińska, Sopot 2008. Occheli W. I., „Marzyciel” Reymonta – z problematyki genezy, „Przegląd Huma- nistyczny” 2000, nr 4. Podraza-Kwiatkowska M., Literatura Młodej Polski, Warszawa 1992. Podraza-Kwiatkowska M., Somnambulicy – dekadenci – herosi. studia i eseje o li- teraturze Młodej Polski, Kraków 1985. Popiel M., Oblicza wzniosłości. Estetyka powieści młodopolskiej, Kraków 2003. Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny, pod red. A. Bilikiewicza, War- szawa 2006. Reymont W. S., Marzyciel, Kraków 2003. Sobolewska A., Psychologiczna problematyka w literaturze polskiej XX wieku, psychologizm, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, pod red. A. Brodz- kiej, M. Puchalskiej, M. Stemczuk, A. Sobolewskiej i E. Szary-Maty- wieckiej, Wrocław 1993. Tomasik W., Ikona nowoczesności. Kolej w literaturze polskiej, Wrocław 2007. Tomkowski J., Młoda Polska, Warszawa 2001. Utkowska B., Poza powieścią. Małe formy literackie Reymonta, Kraków 2004. ST R E SZ C Z E N I E Celem artykułu jest analiza i interpretacja szkicu powieściowego Marzyciel Wła- dysława Stanisława Reymonta. Na początku scharakteryzowany został kontekst społeczno-kulturowy Młodej Polski z uwzględnieniem przemian powieści młodo- polskiej i jej zainteresowań psychologicznych. Następnie krótko omówiona została twórczość Reymonta. W dalszej części następuje dokładna analiza zachowania ty- tułowego bohatera pod kątem obecności w nim przejawów dezintegracji psychicz- nej (dereizm, dysforia, depersonalizacja). Słowa kluczowe Reymont, powieść psychologiczna, dezintegracja psychiczna 171 m o D er n is t yc zn e P r zejaw y D ezin teg r a c ji P s yc h ic zn ej… SUM M A RY Modernistic displays of mental disintegration… On The Dreamer by Władysław Stanisław Reymont The purpose of the article is to analyse and interpret Władysław Stanisław Rey- mont’s novelistic sketch entitled The Dreamer. The article opens with background information on the socio-cultural context of the modernist period of Young Po- land (Młoda Polska), the transformations of its novels and its psychological inte- rests. In the next part, the author offers a short presentation of Reymont’s literary output, which is followed by a detailed analysis of the main protagonist’s behavio- ur with regard to the symptoms of his mental disintegration (dereism, dysphoria, depersonalisation). Keywords Reymont, psychological novel, mental disintegration