Pobierz Monteskiusza trójpodzia3 władzy, a idea demokracji i więcej Publikacje w PDF z Storia Del Diritto tylko na Docsity!
F L
Monteskiusza trójpodzia³ w³adzy, a idea demokracji
Teoria podzia³u w³adzy stanowi dzisiaj jedn¹ z naczelnych zasad ustrojowych prawie wszystkich pañstw demokratycznych, co znajduje wyraz w jej proklamacji w najwa¿niejszym akcie normatywnym, jakim jest konstytucja . Od przesz³o 200 lat zajmuje sta³e miejsce w prawnym i politologicznym dyskursie naukowym. Odcisnê³a wielkie piêtno na rozwoju nowoczesnego konstytucjonalizmu stanowi¹c przyczynek do niekoñcz¹cych siê prób usprawnienia funkcjonowania ustrojowej machiny pañstwowej. Doczeka³a siê ogromnej iloœci opracowañ i rozlicznych interpretacji. Towarzysz¹cy jej ferment intelektualny doprowadzi³ równie¿ do sporego zamieszania terminologicznego i licznych nieœcis³oœci doktrynalnych. Pod pojêciem w³adzy podzielonej wystêpuj¹ niejednokrotnie ró¿ne sprzeczne ze sob¹ koncepcje, które z interesuj¹c¹ nas zasad¹ nie maj¹ wiele wspólnego. Okreœlana bywa nawet jako jedno z najbardziej wieloznacznych pojêæ konstytucjo- nalizmu. Do dominuj¹cych sposobów postrzegania koncepcji podzia³u w³adzy zalicza siê m.in. ideê separacji w³adzy, podzia³u funkcji lub podzia³u pracy. Zdaniem Ryszarda M. Ma³ajnego „istota regu³y rozdzia³u sprowadza siê nie tyle do podzia³u w³adzy, ile prawnych sfer dzia³ania pañstwa”. W doktrynie formu³uje siê szereg definicji omawianego fenomenu. Niektórzy autorzy okreœlaj¹ podzia³ w³adzy jako przedmiotowe wyodrêbnienie w³adzy ustawodawczej, wykonawczej oraz s¹downiczej i przydzielenie ka¿dej z nich odpowiedniego organu/organów
,^ &'
5 * .^ & ) 116^ )
#7 7 ^ ^ ^ ^ !^ ^ ^ ^ ^ . /% *0^ & 1 ^ 6
^ 68
dzia³aj¹cych w ramach swoich kompetencji, co ma zapobiegaæ koncentracji w³adzy w rêkach jednego podmiotu. Mo¿na spotkaæ siê równie¿ z zakresowo szerszym ujêciem zak³adaj¹cym, ¿e koncepcja podzia³u w³adzy zawiera w sobie równie¿ pojêcie niezawis³oœci sêdziowskiej, rolê mass-mediów wyra¿aj¹cych opi- niê publiczn¹ (czwarta w³adza), siln¹ parlamentarn¹ opozycjê i praktykowany pluralizm zorganizowanych grup interesu. Ponadto, w doktrynie wyró¿nia siê niekiedy obok zasady podzia³u w³adzy zasadê równowa¿enia w³adz. W niniejszej pracy proponuje siê natomiast przyjrzeæ koncepcji rozdzia³u w³adzy pañstwowej w kontekœcie niezwykle istotnego spostrze¿enia Marka Sobolewskiego, wedle którego zjawisko podzia³u w³adzy nale¿y rozpatrywaæ na dwóch p³aszczyznach: prawnej (formalnej) i politycznej (faktyczna równowaga miedzy organami). Nale¿y zastanowiæ siê, w jakim stopniu formalne rozdzielenie kompetencji miêdzy organy ustawodawcze, wykonawcze i s¹downicze przek³ada siê na faktyczne zagwarantowanie równowagi ustrojowej i rzeczywistej niezale¿- noœci poszczególnych organów. Czy taki zabieg ustrojowy jest wystarczaj¹cym mechanizmem chroni¹cym przed przerostem w³adzy pañstwowej? Niejedno- krotnie w praktyce ¿ycia politycznego dochodzi do sytuacji, w której najwa¿niej- sze urzêdy pañstwa obsadzaj¹ przedstawiciele wiêkszoœci wygrywaj¹cej wybory. Wywo³uje to niekiedy s³uszne obawy o to, czy stanowisko mniejszoœci zostanie wtedy uszanowane. Trzeba zbadaæ, jak¹ rolê odgrywa w takich sytuacjach trójpo- dzia³ w³adzy, jak wywi¹zuje siê ze swoich zadañ i funkcji. Druga grupa poruszanych zagadnieñ koncentrowaæ siê bêdzie wokó³ pyta- nia, jak fenomen rozdzielonej w³adzy ma siê do zasady mówi¹cej, ¿e to wiêkszoœæ w pañstwie demokratycznym nadaje kierunek prowadzonej polityce. Z jednej bowiem strony, zwyciêska wiêkszoœæ ma prawo obsadziæ g³ówne urzêdy w pañ- stwie, z drugiej jednak powoduje to niekiedy, i¿ mechanizmy zwi¹zane z po- dzia³em w³adzy (np. prawo weta, parlamentarna kontrola rz¹du) pozostaj¹ niewykorzystane. Od podzia³u w³adzy wymaga siê wzajemnego hamowania i powœci¹gania naczelnych organów. Z kolei z zasady suwerennoœci ludu wynika postulat wykonania, w jak najszerszym stopniu, woli wiêkszoœci spo³eczeñstwa i aby tego dokonaæ oczekuje siê raczej u³atwieñ, a nie komplikacji ze strony pañ- stwowych struktur organizacyjnych. Jak w takim wypadku rozumieæ podzia³ w³adzy? Co na ten temat maj¹ do powiedzenia myœliciele, których nazwiska w najbardziej oczywisty sposób ³¹cz¹ siê z tematyk¹ rozdzia³u w³adzy oraz ide¹ suwerennoœci ludu? Czy w ich dzie³ach mo¿na odnaleŸæ rozwi¹zanie widocznych wspó³czeœnie problemów? Ramy niniejszej pracy zmuszaj¹ do œcis³ego wytyczenia obszarów badañ; do- konanie ca³oœciowego przegl¹du stanowisk formu³owanych w œwiecie idei na
"
^ 1
- .^ ^ 6 2)< ^ ^ ^ )
towania wolnoœci przez odpowiedni¹ organizacjê ustroju by³ ju¿ wczeœniej znany w œwiecie idei, pojawi³ siê ju¿ choæby w rozwa¿aniach ustrojowych Johna Locke’a, lecz dopiero na kartach O duchu praw zajmuje pozycjê pierwszoplanow¹ . W rozumieniu Monteskiusza, wolnoœæ ta „mo¿e polegaæ jedynie na tem, aby móc czyniæ to, czego siê powinno chcieæ” i jest rozumiana jako „prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalaj¹” , co rodzi „ów spokój ducha po- chodz¹cy z przeœwiadczenia o w³asnem bezpieczeñstwie” ^. Autor^ O duchu praw nie podaje substancjalnie mocnej definicji wolnoœci. Odró¿nia jedynie „wolnoœæ naturaln¹” charakterystyczn¹ dla pañstw dzikich od opartej na prawie „wolnoœci politycznej”. Nie poszukuje treœci wolnoœci w odwiecznym prawie natury, lecz upatruje jej konkretyzacji w bie¿¹cej dzia³alnoœci ustawodawczej. Aby prawo nie m¹ci³o „spokoju ducha” obywatela Monteskiusz proponuje ustrój, którego pro- duktem ma byæ ustawodawstwo nie gwa³c¹ce wolnoœci jednostki. Pragnie j¹ chro- niæ na sposób „mechaniczny”, a nie przez odwo³anie siê do stoj¹cych ponad wszelk¹ w³adz¹ „praw jednostki” . Francuski myœliciel rozpoczyna swoje rozwa¿ania ustrojowe od konstatacji istnienia w ka¿dym pañstwie trzech rodzajów w³adzy: ustawodawczej, wykonaw- czej oraz s¹downiczej. Proponuje, aby legislatywa by³a oparta na dwuizbowym parlamencie z³o¿onym z izby wy¿szej, sk³adaj¹cej siê z arystokracji, zamo¿nych mieszczan i wy¿szych dygnitarzy pañstwa oraz z izby ni¿szej skupiaj¹cej depu- towanych wybranych przez cz³onków pozosta³ych warstw spo³ecznych, z wyj¹tkiem „tych, którzy znajduj¹ siê tak nisko, ¿e mo¿na przyj¹æ i¿ nie maj¹ w³asnej woli”. W³adza wykonawcza winna byæ powierzona monarsze, a sêdzio- wie maj¹ pochodziæ z wyboru i urzêdowaæ jedynie na czas rozstrzygania sporów, przy czym s¹downictwo ma mieæ charakter stanowy. Przemyœlenia barona de Montesquieu koncentruj¹ siê g³ównie na uprawnie- niach i wzajemnych relacjach organów w³adzy ustawodawczej i wykonawczej.
"
^ 1
^
: (^ ^ "^ ' + , - !^ .5 ^ .^ & 136^ 12 ^ 6
^ &^ ^ ^ 1^ 36< : (^ ^ ^ 1'
7 > A0 : / ( / 0
/ " B/0" ( & % , & " 0
0 C 7 0 0 4 /
% D 0 0 7 > B $ /%0 ,
0 " % 0 % 4C& 0 4 5
, ( ( % 0 (/0 0 0C
Mimo, i¿ formalnie na równi z nimi stawia w³adzê s¹downicz¹, to z faktycznego punktu widzenia ta ostatnia odgrywa dla niego drugoplanow¹ rolê . Okreœla j¹ jako w³adzê „niewidzialn¹” i „¿adn¹”, a sêdziowie, jego zdaniem, maj¹ byæ jedy- nie „ustami ustawy”. Jednak¿e pomimo relatywnie skromnego potencja³u poli- tycznego judykatury nie mo¿na zapominaæ, ¿e rozstrzyganie sporów jest, obok stanowienia i wykonywania prawa, jedn¹ z g³ównych funkcji pañstwa i jako zwi¹zane ze statusem jednostki zosta³o uznane za godne wyodrêbnienia. Wprowa- dzenie „w³adzy s¹dowej” odczytuje siê równie¿ jako postulat reformy ówczesnego francuskiego s¹downictwa, którego stan Monteskiusz uwa¿a³ za krytyczny. Relacje pomiêdzy poszczególnymi segmentami w³adzy opieraj¹ siê na ich wzajemnym hamowaniu i równowadze. Prawo inicjatywy ustawodawczej przys³u- guje ka¿dej izbie parlamentu, z zastrze¿eniem, ¿e jest wy³¹czone w stosunku do gremium szlacheckiego w przypadku najistotniejszych projektów legislacyjnych, np. zwi¹zanych z ustalaniem podatków. Obydwie izby parlamentarne ograni- czaj¹ siê wzajemnie przez obopóln¹ „moc przeszkadzania” (tzn. prawo weta), na- tomiast ca³a legislatywa jest krêpowana przez królewskie prawo weta, a dzia³ania rz¹du mog¹ byæ kontrolowane przez parlament. Osoba monarchy jest nietykalna, a on sam nieodpowiedzialny politycznie, ani konstytucyjnie przed parlamentem, jednak¿e cz³onkowie rz¹du ju¿ tak¹ odpowiedzialnoœæ ponosz¹. Legislatywa po- siada ponadto kompetencjê do ustanawiania sta³ej armii oraz ustalania coroczne- go bud¿etu. Czêœæ szlachecka cia³a ustawodawczego wyposa¿ona jest równie¿ w pewne uprawnienia jurysdykcyjne. Jest s¹dem dla szlachty, przys³uguje jej prawo ³ago- dzenia wyroków s¹dowych (prawo ³aski) oraz kompetencja do s¹dzenia zbrodni pogwa³cenia „publicznych praw ludu” (oskar¿ycielem jest wtedy izba ludowa). Szczególny akcent po³o¿ony jest na zakazie pe³nienia funkcji poszczególnych w³adz przez reprezentantów innych. Dla Monteskiusza nie do zaakceptowania jest mo¿liwoœæ wykonywania prawa przez osoby pochodz¹ce z parlamentu; skut- kowa³oby to tyrani¹ i pogrzebaniem misternie chronionego bezpieczeñstwa wol- nego obywatela. Francuski myœliciel pisze wprost, ¿e „gdyby nie by³o monarchy, i gdyby w³adzê wykonawcz¹ powierzono pewnej iloœci osób powo³anych z cia³a prawodawczego, nie by³oby wolnoœci” , czyli cel, który trójpodzia³ w³adzy ma urzeczywistniæ, nie zosta³by osi¹gniêty. Co wiêcej, Monteskiusz nie dopuszcza równie¿ tego typu zale¿noœci persona- lnych miêdzy jakimikolwiek naczelnymi organami pañstwa, a nie tylko miêdzy parlamentem a rz¹dem. Myœl tê mo¿na odnaleŸæ we fragmencie O duchu praw ,
#7 7 * .% " B /
^ ^ ^ ^ 16 ^ ^ )
- @ 3 " E FG " $ % 2
4 5^ ^ 18^
7 >^ ^ ))< ; *0(^ ^ ^
praw poœwiêcony pañstwu weneckiemu jest kluczowy dla zrozumienia stanowi- ska Monteskiusza w tej kwestii, a jego niedocenianie w egzegezie nie pozwala w pe³ni poznaæ pogl¹dów barona. Problematyka powy¿sza wi¹¿e siê w istotny sposób z zagadnieniem suweren- noœci. Mimo, i¿ Monteskiusz jej nie porusza, to nie jest prawdopodobne, aby by³a dla niego kwesti¹ obojêtn¹. Gdzie w takim razie znajduje siê suwerennoœæ? Wy- daje siê, ¿e jest wpleciona w schemat trójpodzia³u. Jest to suwerennoœæ dzielona miêdzy królem, a ludem, gdy¿ inaczej nie da siê uzasadniæ pozycji monarchy w ca³ym modelu. Nie mo¿na przecie¿ przyj¹æ, ¿e król jest wykonawc¹ woli ludu- -suwerena, poniewa¿ Monteskiusz nie odwo³uje siê do teorii umowy spo³ecznej, z której mog³aby wynikn¹æ taka ewentualnoœæ. Jak trafnie wskazuje Andrzej N. Wróblewski koncepcja Monteskiusza by³a, co prawda, wymierzona w suwe- rennoœæ monarchy, ale „bez implikacji co do ustanowienia suwerennoœci narodu”; chodzi³o o równowagê si³ miêdzy tymi podmiotami, aby zdolnoœæ „przeszkadza- nia” mog³a siê urzeczywistniæ. W pe³ni zrozumia³a staje siê teraz istota krytyki ustroju Wenecji. Podzia³ w³adzy nie poci¹gaj¹cy za sob¹ rozdzia³u suwerennoœci nie jest w stanie zagwarantowaæ nale¿ytego wzajemnego powœci¹gania i równo- wa¿enia naczelnych organów pañstwa. Do takich wniosków prowadzi równie¿ ca³oœciowy obraz jego koncepcji ustrojowej. Z kart O duchu praw wy³ania siê bowiem schemat trójpodzia³u w³adzy, w którym ka¿dej z wyodrêbnionych w³adz przyporz¹dkowany jest odrêbny sk³ad osobowy wy³aniany w niezale¿ny sposób. Ka¿dy z naczelnych organów pañstwa czerpie legitymizacjê z innego Ÿród³a. Dziedziczny monarcha wyprowadza swoj¹ w³adzê z si³y tradycji maj¹cej korzenie we wczesnoœredniowiecznym post- rzeganiu w³adzy królewskiej. Na wybór cz³onków rz¹du nie ma wp³ywu w³adza ustawodawcza. Parlament to demokratyczna reprezentacja ludu oraz cz³onkowie warstw uprzywilejowanych wy³aniani w odrêbny sposób. Miêdzy naczelnymi organami pañstwa nie wystêpuj¹ ¿adne relacje personalne, dziêki czemu ka¿dy z nich jest bytem w pe³ni autonomicznym, a granica miêdzy nimi sta³¹. Reasumuj¹c, koncepcja Monteskiusza wyp³ywa z XVIII-wiecznego ³adu spo³ecznego, jest prób¹ budowy wolnoœciowego ustroju w ówczesnych warun- kach spo³eczno-politycznych. Francuski myœliciel nie tworzy abstrakcyjnego systemu, lecz formu³uje odpowiedŸ na ówczesne intelektualne dylematy nie szer- muj¹c jednoczeœnie rewolucyjn¹ retoryk¹. Widzi szansê na urzeczywistnienie wolnoœci w ustroju harmonizuj¹cym zró¿nicowane ze swej istoty interesy stano- we. Mechanizm ten, aby móc zaistnieæ, musi oprzeæ siê na stanowym porz¹dku spo³ecznym. Ponadto, aby wyt³umaczyæ pozycjê monarchy w ca³ym systemie na-
-D "( 3 " .5 . & 1 81
( * = . 5 + 5 16211< 4 N"
le¿y odwo³aæ siê do konstrukcji dualnej suwerennoœci; suwerennoœci podzielonej miêdzy ludem, a królem, dziêki której na równych prawach mog¹ oni stan¹æ naprzeciw siebie. Jak wiadomo, takie rozumienie w³adzy, jak równie¿ instytucje stanów, nie odpowiadaj¹ wspó³czesnym realiom politycznym i spo³ecznym.
Z ide¹ rozdzia³u w³adzy pañstwowej nie zgodzi³ siê ju¿ w XVIII wieku wielki apologeta idei suwerennoœci ludu, wy¿ej przywo³any, szwajcarski myœliciel Jean Jacques Rousseau. Na kartach Umowy spo³ecznej daje on gwa³towny odpór teorii podzia³u w³adzy uznaj¹c za niedopuszczalne równouprawnienie egzekutywy z legislatyw¹, a powsta³y w jej wyniku konstrukt ustrojowy nazywa wprost „istot¹ urojon¹”. Rousseau kategorycznie odrzuca mechanizm podzielonej w³adzy jako skuteczn¹ gwarancjê wolnoœci jednostki. Przeciwstawia jej system demokracji bezpoœredniej opartej na odpowiednio skonstruowanej procedurze ustawodawczej, w ramach której na równych prawach bior¹ udzia³ wszyscy obywatele. Pozwoli to na uzyskanie „woli powszechnej” przek³adaj¹cej siê na ustawodawstwo reali- zuj¹ce interes ca³ej spo³ecznoœci. Bezwzglêdne przyjêcie zasady równoœci za punkt wyjœcia stanowi bramê do wolnoœci. Uczynienie obywatela wspó³twórc¹ prawa ma byæ gwarancj¹ jego praw i wolnoœci . Mechanizm demokracji bezpoœredniej z Umowy spo³ecznej oraz teoria pod- zia³u w³adzy w rzeczywistoœci s¹ m. in. gwarancjami wolnoœci. W gruncie rzeczy s¹ odpowiedziami na to samo pytanie, lecz odpowiedziami zupe³nie ró¿nymi. Ró¿nica polega przede wszystkim na tym, ¿e Szwajcar wychodzi w swoich roz- wa¿aniach z za³o¿eñ egalitarnych, podczas gdy autor O duchu praw dyferencjacjê i hierarchizacjê spo³eczn¹ uznaje za rzecz naturaln¹ i po¿¹dan¹ oraz poœrednio wyposa¿a monarchê w czêœæ suwerennoœci. Najwa¿niejsz¹ dla dalszych dociekañ jest kwestia podstawy w³adzy pañstwo- wej, jej Ÿród³o, gdy¿ to w³aœnie w tej materii ciœnienie miêdzy obiema zasadami jest szczególnie wysokie. Zarysowuj¹cy siê problem le¿y w fakcie, ¿e w demokra- cji suwerenem, czyli Ÿród³em w³adzy, mo¿e byæ tylko ogó³ obywateli. U Montes- kiusza natomiast w³adza pochodzi z trzech niezale¿nych od siebie oœrodków: króla, elit oraz ludu, czego Rousseau, jako egalitarysta, zaakceptowaæ nie mo¿e i dlatego w³aœnie atak z jego strony na koncepcjê trójpodzia³u w³adzy jest tak silny. Wy³ania siê w tym miejscu kwestia kluczowa dla zrozumienia myœli Mon- teskiusza. Trójpodzia³ w³adzy nie ma polegaæ jedynie na kompetencyjnym roz- dzieleniu funkcji pañstwa miêdzy poszczególnymi jego organami, lecz na rozbiciu samego fundamentu w³adzy, jego j¹dra pierwotnego w stosunku do struktury ustrojowej. Innymi s³owy, nie chodzi o podzia³ w³adzy pochodz¹cej z jednego Ÿród³a, lecz o podzia³ samego Ÿród³a, którego to podzia³u odbiciem ma byæ dopiero organizacja ustroju. W schemacie Monteskiusza trzy si³y polityczne
"
7 A0 > > 1 + < J 0 .
Nale¿y zatem zastanowiæ siê, jak prezentuje siê widoczna na kartach wspó³czesnych konstytucji pañstw demokratycznych koegzystencja tych dwóch zasad ustrojowych. W jaki sposób tkwi¹ca miêdzy nimi aporia zostaje roz³adowa- na? W kontekœcie niniejszej pracy w szczególnoœci trzeba odpowiedzieæ na pyta- nie, czy synteza zasady suwerennoœci ludu z zasad¹ podzia³u w³adzy dokonuje siê bez straty dla tej ostatniej.
Powstaje pytanie o mo¿liwoœæ przeniesienia koncepcji Monteskiusza na grunt pañstwa demokratycznego. W jakim stopniu, pod rz¹dami demokracji, prawo weta mo¿e byæ zasadnie postrzegane jako hamulec dla dzia³añ parlamentu, w przypadku gdy niejednokrotnie zarówno organy legislatywy i egzekutywy zdominowane s¹ przez przedstawicieli tej samej opcji politycznej? Ponadto, czy mo¿na wtedy mówiæ o politycznej kontroli dzia³añ rz¹du? Dalsze rozwa¿ania nale¿y przeprowadziæ osobno dla ustroju opartego na konstrukcji dualnej egzekutywy (system parlamentarno-gabinetowy i pó³prezy- dencki) oraz dla re¿imu charakteryzuj¹cego siê jednolit¹ w³adz¹ wykonawcz¹ (system prezydencki). Na potrzeby wywodów w niniejszym punkcie przyjmuje siê rozumieæ pod pojêciem „systemu prezydenckiego” ustrój Stanów Zjednoczo- nych, jako najbardziej reprezentatywny; analogicznie potraktowany bêdzie ustrój V Republiki Francuskiej w odniesieniu do „systemu pó³prezydenckiego”, natomiast dla „systemu parlamentarno-gabinetowego” za klasyczny uznaje siê re¿im III Republiki Francuskiej. Traktowane s¹ one jedynie jako modele wzorco- we, a wynik³e z ich analizy wnioski z powodzeniem mog¹ znaleŸæ zastosowanie, po uwzglêdnieniu poszczególnych odrêbnoœci ustrojowych, w ocenie mniej typo- wych, czy mieszanych wariantów danych systemów. Poni¿sze uwagi bêd¹ mia³y ramowy charakter i koncentrowaæ siê bêd¹ jedynie na kwestiach najistotniejszych z punktu widzenia omawianej materii. Ich zadaniem nie jest szczegó³owa analiza konstytucyjnoprawna, lecz próba uchwycenia pewnych generalnych relacji i za³o¿eñ. W klasycznym systemie parlamentarno-gabinetowym szefem rz¹du (premie- rem) zostaje osoba wybrana przez zwyciêskie ugrupowanie (koalicjê) parlamen- tarne. W³adza prezydenta z regu³y nie jest znaczna i ogranicza siê czêsto do czynnoœci o charakterze reprezentacyjnym. W wiêkszej czêœci swoich dzia³añ g³owa pañstwa musi uzyskaæ kontrasygnatê szefa rzêdu. O zale¿noœci prezydenta od w³adzy ustawodawczej w najwiêkszym stopniu przes¹dza jednak procedura jego wyboru przez Zgromadzenie Narodowe. Ciê¿ko wtedy mówiæ o mo¿liwoœci równowa¿enia i powstrzymywania w³adzy ustawodawczej przez g³owê pañstwa. Wspó³czesne konstytucje niekiedy w ró¿nym stopniu modyfikuj¹ ten klasy- czny model obdarzaj¹c prezydenta szerszym zakresem uprawnieñ, co najczêœciej idzie w parze z ustanowieniem instytucji powszechnych i bezpoœrednich wybo- rów prezydenckich. Wyposa¿a siê czasami prezydenta w silne prawo weta, do którego prze³amania wymagane jest uzyskanie kwalifikowanej wiêkszoœci w or- ganie prawodawczym. Generalnie mo¿na stwierdziæ, ¿e w im rozleglejszy zakres
"
kompetencji prezydent bêdzie wyposa¿ony, w tym wiêkszym stopniu montes- kiuszowska równowaga w³adz na linii legislatywa – egzekutywa ma szansê siê urzeczywistniæ; tym bardziej mo¿na mówiæ o powœci¹ganiu legislatywy przez w³adzê wykonawcz¹. Mocno jednak nale¿y podkreœliæ, ¿e jest to jedynie stan potencjalny; wykrystalizuje siê wówczas, gdy prezydent i wiêkszoœæ rz¹dz¹ca reprezentuj¹ ró¿ne opcje polityczne. W przeciwnym wypadku dochodzi do faktycznego zespolenia w³adzy ustawodawczej z wykonawcz¹, prezydenckie prawo weta to w zasadzie „martwa” litera prawa, a polityczna kontrola dzia³añ egzekutywy ma w du¿ej mierze charakter fasadowy. Najwy¿sza w³adza w pañ- stwie zdominowana jest wówczas przez przedstawicieli jednej opcji politycznej. W przypadku modelu prezydenckiego powy¿sze przemyœlenia, w zasadzie, zachowuj¹ aktualnoœæ. Co prawda, na jego gruncie nigdy nie dojdzie do sytuacji, w której niejako automatycznie z chwil¹ uformowania wiêkszoœci parlamentarnej obsadzany jest trzon egzekutywy, co jest charakterystyczne dla tych wariantów modelu parlamentarno – gabinetowego, w których w³adza g³owy pañstwa jest marginalna (np. Niemcy). W systemie prezydenckim podzia³ w³adz ustawodaw- czej i wykonawczej jest równie¿ pewn¹ mo¿liwoœci¹, której zaistnienie determi- nowane jest wol¹ wyborców. Mo¿na stwierdziæ, ¿e instytucja silnego prezydenta wybieranego w wyborach powszechnych stwarza jedynie potencjaln¹ mo¿liwoœæ zaistnienia monteskiuszowskiego mechanizmu. Niew¹tpliwie ustrojowa kon- strukcja znana z amerykañskiej konstytucji w wiêkszym stopniu ni¿ model republi- ki parlamentarnej urzeczywistnia monteskiuszowski podzia³ w³adzy, jednak¿e ciê¿ko mówiæ tutaj o przek³adaniu siê jej na oczekiwane przez Monteskiusza rela- cje miêdzy legislatyw¹ a egzekutyw¹. Przygl¹daj¹c siê wewnêtrznej organizacji parlamentu mo¿na stwierdziæ, w tym wypadku niezale¿nie od modelu ukszta³towania egzekutywy, i¿ jedynie w pañstwach federalnych, gdzie izba wy¿sza stanowi reprezentacjê krajów zwi¹zkowych, wystêpuje pewien naturalny antagonizm miêdzy izbami parla- mentu. Mo¿na wtedy odnaleŸæ monteskiuszowsk¹ „moc przeszkadzania”, dzia³alnoœæ legislacyjna izby ni¿szej mo¿e napotkaæ pewn¹ realn¹ przeszkodê. Jednak¿e, czy rozwi¹zanie powy¿sze realizuje w rzeczywistoœci monteskiuszow- ski cel ochrony wolnoœci? Czy w politycznej grze interesów miêdzy d¹¿eniami fe- deracji, a poszczególnymi jej czêœciami, jest szansa na debatê o statusie jednostki? W¹tpliwoœci przy próbie oceny legislatywy pañstwa federalnego potêguje fakt, ¿e Monteskiusz, w ogóle, nie rozwa¿a specyfiki ustroju pañstwa zwi¹zkowego. Wydaje siê, ¿e konstrukcja federalnej izby wy¿szej nie oddaje charakteru monte- skiuszowskiego parlamentu, który ma byæ przeciwstawieniem interesów elity i ludu, a nie aren¹ sporu w³adzy centralnej i lokalnej. Ponadto, u Montesquieu dwuizbowy parlament stanowi za ca³y porz¹dek normatywny w danym pañ- stwie, a nie jedynie za materiê zastrze¿on¹ do uregulowania na poziomie federacji. Wypada zatem stwierdziæ, ¿e model parlamentu pañstw federacyjnych mimo, ¿e konstrukcyjnie doœæ wierny za³o¿eniom autora O duchu praw , w rzeczywistoœci daje wyraz zupe³nie innemu zamys³owi i d¹¿eniom.
czas, ¿e lud jako suweren sprawuje swoj¹ w³adzê w sposób podzielony i w równym stopniu legitymizuje wszystkie trzy w³adze. Suwerenny lud jest fun- damentem ustroju, na którym wznosi siê trzyczêœciowy aparat pañstwa. Skutkuje to jednak, ¿e trójpodzia³ w³adzy staje siê abstrakcyjnym i teoretycznym zagadnie- niem z zakresu „metafizyki politycznej”, którego wyrazem jest kantowska kon- strukcja trójjedynej suwerennoœci, a nie przemyœlenia autora O duchu praw . Królewiecki filozof – wychodz¹c z za³o¿enia, ¿e cz³owiek, jako jednostka auto- nomiczna, mo¿e podlegaæ tylko takiemu prawu, jakie sam sobie nada – stworzy³ koncepcjê pañstwa, w którym zjednoczona wola ludu stanowi w³adzê najwy¿sz¹. Tylko wtedy bowiem mo¿na twierdziæ, ¿e ¿adna norma prawna nie jest obywate- lowi narzucana wbrew niemu. Immanuel Kant dokonuje syntezy zasady suwe- rennoœci ludu z modelem podzia³u w³adzy i odnoœnie do tak postrzeganego trójpodzia³u w³adzy pisze, ¿e „ka¿de pañstwo zawiera trzy w³adze, tzn. zjedno- czon¹ wolê wszystkich w trojakiej osobie ( trias politica )” oraz ¿e „trzy w³adze w pañstwie (...) s¹ tylko trzema stosunkami zjednoczonej woli ludu”. Jak widaæ, w tym schemacie nie ma miejsca na równowa¿¹cy w³adzê ludu wp³yw elit i mo- narchy. Koncepcja autora trzech Krytyk du¿o trafniej oddaje specyfikê podzia³u w³adzy we wspó³czesnych pañstwach demokratycznych ni¿ model Monteskiu- sza. Podkreœliæ jednak nale¿y, ¿e w kantowskim systemie zjednoczona wola ludu, niezale¿nie od tego, kto j¹ wykonuje, nie znajduje ¿adnego oœrodka zdolnego jej siê przeciwstawiæ. Jak zauwa¿a Wojciech Buchner „Kant nie potrafi³ ostatecznie zaproponowaæ takiego modelu podzia³u w³adz, z którego wynika³yby skuteczne gwarancje dla tak przezeñ wychwalanych praw cz³owieka”. Zasada suweren- noœci ludu ma nadrzêdne znaczenie. Konstrukcja trójpodzia³u nie jest dla woli wiêkszoœci ograniczeniem, poniewa¿ jeœli od ka¿dego segmentu w³adzy wymaga siê demokratycznej legitymizacji, to ostatecznie s¹ one jedynie narzêdziami w rêkach wiêkszoœci. Przy za³o¿eniach Kanta nie ma ju¿ miejsca na wolnoœciowy aspekt trójpodzia³u w³adzy, który dla autora O duchu praw by³ zasadniczy.
Zarysowany wy¿ej problem zatarcia gwarancyjnej funkcji konstrukcji trójpo- dzia³u w³adzy, funkcji ochrony wolnoœci jednostki nie jest doktrynie zagad- nieniem obcym. W odniesieniu do wspó³czesnego podzia³u w³adzy Pawe³ Sarnecki
A I ( 1 .5 . & 18 1
I : = , 5 7 (/ 163 2 :
0 0 # ;; # 1< 7 A0 8'
% " % B0$ 0 ( 4
I :^ "^ , ^ ^ ^ ^ ^ ^ :$ ^
^ 33
4 4 0C : 0 4C
,^ ($ ^ 5 ^ 0 % ^ ^ (^ ^ 332 38'
@, A + ! :" 11
pisze, ¿e jawi siê on obecnie jako zasada organizacyjna, a jej pierwotny cel, czyli „stworzenie szerokiej, wolnej od ingerencji pañstwa sfery aktywnoœci jednostki zostaje przeniesiony na inn¹ p³aszczyznê” . Zauwa¿a równie¿, ¿e „podzia³ w³adz” w obliczu mno¿enia siê ró¿nego rodzaju nowych w³adz, takich jak np. w³adza organizacyjna, czy kontrolna, zbli¿a siê do idei „podzia³u kompetencji” . Ryszard Piotrowski zwraca uwagê na fakt, ¿e sam podzia³ w³adzy w pañstwie demokratycznym nie wystarczy, aby uchroniæ spo³eczeñstwo przed dyktatur¹ wiêkszoœci . Upatruje on, na gruncie polskiego porz¹dku normatywnego, pewnego zabezpieczenia m. in. w wyra¿onych w preambule do Konstytucji RP ogólnoludz- kich wartoœciach, niezmienialnych ze swej istoty, roli s¹downictwa konstytucyj- nego oraz w proporcjonalnym systemie wyborczym sprzyjaj¹cym konsensualnej i kompromisowej formule sprawowania rz¹dów . Za szczególnie cenne w omawianej materii nale¿y uznaæ zachowuj¹ce wci¹¿ aktualnoœæ uwagi M. Sobolewskiego, który za punkt wyjœcia swoich rozwa¿añ traktuje dystynkcjê miêdzy systemem politycznym opartym na podziale w³adzy, a monocentrycznym ³adem politycznym, „w którym istnieje jeden najwy¿szy i wszechstronny oœrodek w³adzy (mo¿e to byæ jednostka lub kolegium), którego decyzje nie mog¹ byæ kontrolowane i kwestionowane przez ¿aden inny oœrodek w³adzy, z wyj¹tkiem ewentualnej kontroli wykonywanej przez zbiorowoœæ spo³eczn¹ posiadaj¹c¹ status suwerena (lud, naród etc.)” . Przyk³adem s¹ wszel- kie ustroje w³adzy absolutnej, demokracja ateñska, czy koncepcja rz¹dów Zgro- madzenia Narodowego, na rzecz którego suweren ceduje swoj¹ w³adzê, przy czym organ ten jest nadrzêdny wzglêdem pozosta³ych organów pañstwa . System podzia³u w³adzy zak³ada, natomiast, „rozdzielenie wykonywania naj- wy¿szej w³adzy pañstwowej miêdzy kilka organów, z których ¿aden nie posiada zdecydowanej, rozstrzygaj¹cej przewagi” . Jak zasygnalizowano na pocz¹tku, rzecz nale¿y rozpatrywaæ na dwóch p³aszczyznach: prawnej (formalnej) i poli- tycznej (faktyczna równowaga miêdzy organami) . Odnoœnie do wspó³czesnych systemów parlamentarnych pañstw demokratycznych autor Zasad demokracji za- uwa¿a, ¿e kontrola na linii w³adza ustawodawcza – w³adza wykonawcza w zasa- dzie zanika. Do podobnych wniosków dochodzi równie¿ Jerzy Stembrowicz pisz¹c, ¿e „odpowiedzialnoœæ rz¹du przed parlamentem traci wszak¿e swoje zna-
(^)
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ !"# $%^ &' (() ) * +"^ ^ ^ , ^ ) ^ -
- % . " ! & &/ +0# 1 & % &1 ! & % 1"% 2!+ 2 ! " 0 1 & ! $# 3 . $3 & $# "! 1 & & $ !& 14 $ %$ 1$ 1" 2 & $ 0 5/ 1"%
miêdzy rz¹dz¹cymi a opini¹ publiczn¹ w spo³ecznym dyskursie œrodowisk opi- niotwórczych, grup nacisku etc. Wp³yw miêdzynarodowej opinii publicznej oraz stanowisko licznych organizacji miêdzynarodowych, z których czêœæ posiada obecnie mo¿liwoœæ w³adczego wp³ywania na krajowe sprawy wewnêtrzne, rów- nie¿ jest systemem kontroli odbywaj¹cej siê, co prawda, z zewn¹trz, ale w obliczu rosn¹cego znaczenia globalnych powi¹zañ, jest czynnikiem nie do pominiêcia. Tak szeroka definicja podzia³u w³adzy niesie ze sob¹ równie¿ donios³e konsek- wencje. Po pierwsze staje siê, w du¿ej mierze, zagadnieniem natury spo³eczno- -politycznej, a nie prawnej. Po drugie, rodzi pytanie, czy czasem nie opisuje innego zjawiska ni¿ monteskiuszowski trójpodzia³ w³adzy, który w swoich za³o¿eniach mia³ stanowiæ wzór wewnêtrznej organizacji pañstwa. Model Monteskiusza by³ przek³adaj¹cym siê w prostej linii na prawne uregulowania schematem urz¹dze- nia ustroju, a nie konglomeratem, w zasadzie, pozaprawnych œrodków od- dzia³ywania. Poza tym, trudno oprzeæ siê wra¿eniu, ¿e takie rozumienie zasady trójpo- dzia³u w³adzy jest instytucj¹ znan¹ ustrojowi demokratycznemu od dawna. Prze- cie¿ ju¿ w czasach demokracji ateñskiej w³adza polityczna rodzi³a siê w trakcie publicznego i otwartego dyskursu na agorze, w trakcie konfliktu miêdzy ró¿nymi opcjami œwiatopogl¹dowymi. Krytyka sprawuj¹cych w³adzê urzêdników by³a czêœci¹ tego dyskursu. Wspó³czesn¹ agor¹ sta³a siê trybuna w parlamencie i nie wydaje siê, aby do wyjaœnienia tego fenomenu potrzebne by³o odwo³ywanie siê do konstrukcji podzielonej w³adzy, która nie tylko jest tej rzeczywistoœci obca, lecz jest w niej, po prostu, zbêdna. Zabieg ten nie wnosi wiele do teorii ustroju, lecz jest jedynie konstatacj¹ zastanej rzeczywistoœci.
Nale¿y zatem potraktowaæ uwagi M. Sobolewskiego jako punkt wyjœcia do skonstruowania modelu podobnego w charakterze do znanej z O duchu praw kon- strukcji. Aby uczyniæ dalsze rozwa¿ania bardziej czytelnymi, trzeba po pierwsze z naciskiem podkreœliæ, ¿e wprowadzenie w ¿ycie pañstwa demokratycznego na- wet tylko wzglêdnie wiernego obrazu znanego z lektury O duchu praw jest prawie niemo¿liwe. Wyposa¿enie g³owy pañstwa w prawo weta, czy parlamentu w upraw- nienia kontrolne w obecnych warunkach w du¿ej mierze nie realizuje celu, do którego urzeczywistnienia trójpodzia³ w³adzy zosta³ powo³any. Ciê¿ko mówiæ równie¿ o dzia³aniu hamulców ustrojowych w ramach cia³a prawodawczego, po- niewa¿ wspó³czesne dwuizbowe parlamenty tylko w niewielkim stopniu przypo- minaj¹ monteskiuszowsk¹ legislatywê. Nale¿y pogodziæ siê z faktem, ¿e mo¿liwy do osi¹gniêcia obecnie wariant podzia³u w³adzy w znacznej mierze odbiega od swojego pierwowzoru i recepcja monteskiuszowskiej myœli w pañstwie demokra- tycznym musi poci¹gn¹æ za sob¹ znaczne przedefiniowanie jej pierwotnego brzmienia. Po drugie, nale¿y przyj¹æ, w œlad za M. Sobolewskim, ¿e poszukiwanie istoty podzia³u w³adzy musi odbyæ siê na p³aszczyŸnie relacji miêdzy grup¹ rz¹dz¹c¹ (kompleks: rz¹d i wiêkszoœæ parlamentarna), a krytycznymi wzglêdem niej œrodo-
"
wiskami, g³ównie partiami opozycji. Nie jest to jednak¿e zabieg wystarczaj¹cy, gdy¿ sens trójpodzia³u w³adzy zasadza siê w jego prawnej realizacji. Innymi s³owy, pozbawienie podzia³u w³adzy prawnej formy prowadzi do zatarcia siê gra- nicy miêdzy nim samym, a naturalnymi uwarunkowaniami ¿ycia politycznego i spo³ecznego. Dlatego, w niniejszej pracy proponuje siê postrzegaæ podzia³ w³adzy, jako ca³okszta³t przepisów ustrojowych stwarzaj¹cych mo¿liwoœæ szero- kiej partycypacji opozycji w sprawowaniu w³adzy w pañstwie. Im bêdzie ona wiêksza, im czêœciej wiêkszoœæ rz¹dz¹ca bêdzie w sprawowaniu w³adzy zale¿na od opozycji, w tym wiêkszym stopniu pañstwo zabezpieczone bêdzie przed dyktatur¹ jednej opcji politycznej. Je¿eli Monteskiusz buduje w XVIII w. system, w gruncie rzeczy bêd¹cy kompromisem stanowym i w nim w³aœnie francuski baron widzi bezpieczeñstwo jednostki, to obecnie, w obliczu braku stanowej struktury spo³ecznej, nale¿y zast¹piæ konkordancjê stanów szerokim kompromi- sem spo³ecznym, porozumieniem wypracowanym w ramach pluralistycznego spo³eczeñstwa. Pluralistyczne spo³eczeñstwo to z³o¿ony konglomerat czêsto antagonistycz- nych wzglêdem siebie grup przek³adaj¹cy siê w du¿ej mierze na strukturê parla- mentarnego gremium. Przyznanie partiom opozycji konkretnych kompetencji mog³oby pozwoliæ wypracowaæ rz¹d kompromisu i konsensusu. Polityka zwyciê- skiej wiêkszoœci by³aby wówczas neutralizowana przez wp³yw opozycyjnych wzglêdem niej ugrupowañ, dziêki czemu w wiêkszym stopniu realizowa³aby interes ca³oœci spo³eczeñstwa. Opracowanie konkretnych œrodków prawnych przynale¿y do nauki prawa konstytucyjnego i dlatego w tym miejscu mo¿na ograniczyæ siê jedynie do poda- nia kilku ramowych przyk³adów. Chodzi o wskazanie kierunku, w którym winny pod¹¿aæ zmiany ustrojowe, jeœli podzia³ w³adzy chce siê uwa¿aæ za realny instru- ment ustrojowy. Wspó³czeœnie widaæ jedynie pewne zal¹¿ki stanu postulowane- go. S¹ nimi, na przyk³ad, odpowiednio wysokie progi kwalifikowanej wiêkszoœci potrzebnej do podjêcia okreœlonych, kluczowych dla pañstwa decyzji, np. do- tycz¹cych wyboru sêdziów konstytucyjnych, czy ratyfikacji najwa¿niejszych umów miêdzynarodowych. Wymuszaj¹ one wspó³dzia³anie rz¹dz¹cych z opo- zycj¹. Tak samo, silne prezydenckie weto stwarza sytuacjê, w której, przy od- miennej orientacji politycznej prezydenta ni¿ rz¹du, wiêkszoœæ parlamentarna bêdzie musia³a zazwyczaj uzyskaæ poparcie grup opozycji. W przyjêtej optyce rozwi¹zanie znane w prawie szwajcarskim, w którym sk³ad kolegialnej g³owy pañstwa odzwierciedla uk³ad si³ w parlamencie, jest dobrym przyk³adem po- dzia³u w³adzy miêdzy zwyciêsk¹ wiêkszoœæ, a opozycjê. Za³o¿eniem tego syste- mu jest, wprost, oparcie kierowania pañstwem na zgodnym porozumieniu miêdzy parlamentarnymi si³ami. Cel trójpodzia³u w³adzy równie¿ realizowa³oby np. wprowadzenie wymogu uzyskania kwalifikowanej wiêkszoœci do przyjêcia lub zmiany regulacji ustawowej w pewnych istotnych z jednostkowego punktu widzenia dziedzinach. Kolejn¹ sugesti¹ mog³oby byæ rozbudowanie instrumenta- rium kontrolnego grup opozycji wzglêdem dzia³alnoœci rz¹du. Kwestia zbadania,
rancji wolnoœci staje siê przede wszystkim schematem organizacyjnym uspraw- niaj¹cym dzia³anie pañstwowego aparatu. G³ównie s³u¿y pañstwu, a nie jednost- ce. Ju¿ w po³owie ubieg³ego wieku s³usznie wskazywa³ Witold Zakrzewski, ¿e realizowany we wspó³czesnych pañstwach demokratycznych trójpodzia³ w³adzy nie oddaje myœli Monteskiusza, poniewa¿ w rzeczywistoœci jest podzia³em funkcji w³adzy, którego nazywanie monteskiuszowskim jest „byæ mo¿e, nieœwiadomym, lecz niemniej realnym nadu¿ywaniem imienia Monteskiusza”. Rozwijaj¹c zarysowan¹ przez W. Zakrzewskiego dystynkcjê miêdzy ustro- jow¹ konstrukcj¹ autora O duchu prawa , a jego obecn¹ konstytucyjn¹ realizacj¹ nale¿y wyró¿niæ, zarysowane na pocz¹tku niniejszej pracy, dwie metody postrze- gania fenomenu podzielonej w³adzy. Pierwsz¹, skupiaj¹ca siê na aspektach orga- nizacyjnych, czyli na stosunku poszczególnych organów wzglêdem siebie, na ich prawnej i kompetencyjnej odrêbnoœci. Ujêcie takie nazwaæ mo¿na formalnym. Druga metoda polega na postrzeganiu ca³ej konstrukcji przez pryzmat jej celu, czyli wolnoœci jednostki. Koncentruje siê ona wtedy na poszukiwaniu donios³ych politycznie czynników realnie ograniczaj¹cych wiêkszoœæ sprawuj¹c¹ w³adzê, przy czym czynniki te musz¹ daæ siê uj¹æ w prawn¹ formu³ê. Przyjêcie optyki wol- noœciowej zmusza, na gruncie ustroju demokratycznego, do ca³kowitego oderwa- nia siê od ustrojowych mechanizmów, organizacyjnego kontekstu projektu francuskiego myœliciela. Istota podzia³u w³adzy sprowadza siê wtedy do kompe- tencyjnej partycypacji ró¿nych œrodowisk politycznych. Proponuje siê tak¹ anali- zê nazywaæ materialn¹. Podzia³ miêdzy obiema metodami nie jest ostry. Jak zauwa¿ono, ustrojowa konstrukcja amerykañskiego systemu prezydenckiego w wiêkszym stopniu konsumuje specyfikê metody materialnej, ni¿ re¿im parla- mentarno-gabinetowy. U Monteskiusza natomiast potrzeba wyró¿nienia dwóch metod nie zachodzi, poniewa¿ podzia³ kompetencji miêdzy naczelne organy pañ- stwa jest to¿samy z podzia³em konkretnych si³ politycznych. Perspektywa materialna nie implikuje odrzucenia formalnego rozumienia zasady trójpodzia³u w³adzy. Ta ostatnia posiada du¿y walor praktyczny, np. przy rozstrzyganiu sporów kompetencyjnych. Usprawnia bie¿¹ce funkcjonowanie pañstwowego aparatu i w tym zakresie nie jest zjawiskiem aksjologicznie indy- ferentnym. Przyjêty w niniejszej pracy materialny punkt widzenia pokazuje do- datkowy wymiar, w którym nale¿y koncepcjê podzia³u w³adzy rozpatrywaæ. Tak szerokie jej postrzeganie wynika z uwzglêdnienia jej celu i istoty, czyli ochrony wolnoœci jednostki. Postrzeganie fenomenu podzielonej w³adzy tylko na p³asz- czyŸnie prawnej niebezpiecznie odwraca uwagê od jego najistotniejszych ele- mentów. Ciê¿ko upatrywaæ gwarancji wolnoœci tylko w formalnym rozdziale w³adzy. Mo¿na s¹dziæ, ¿e uwzglêdnienie podzia³u materialnego wp³ynê³oby korzystnie na zagwarantowanie wzglêdnie szerokiej sfery wolnoœci, lecz oznacza³oby to równie¿ os³abienie w³adzy demokratycznie wybranej wiêkszoœci, gdy¿ do tego
A @ E FG " $ 1)
wszak prowadzi szeroka partycypacja opozycji w kszta³towaniu bie¿¹cej polityki. Roz³o¿enie akcentów w tej materii, to kwestia wielkich wyborów ideologicznych. Z jednej strony, kompromis i konsensus, z drugiej zdecydowana realizacja prog- ramów politycznych, z której ³atwiej rz¹dz¹cych niew¹tpliwie rozliczyæ. Wykraczaj¹cym natomiast poza ramy niniejszej pracy jest praktyczny aspekt konsekwentnego wprowadzenia materialnie rozumianego podzia³u w³adzy w pañstwie demokratycznym. Nale¿a³oby odpowiedzieæ na pytanie, w jakim stop- niu szeroka partycypacja opozycji w sprawowaniu w³adzy bêdzie wp³ywaæ na stabilnoœæ pañstwa? Czy powsta³a w jej wyniku polityka ma szansê byæ spójna i konsekwentna? Na ile da siê j¹ osi¹gn¹æ w obliczu rosn¹cego skomplikowania i dynamizmu otaczaj¹cej rzeczywistoœci? Trudnoœci zwi¹zane z konsekwentnym wprowadzeniem w ¿ycie faktycznego podzia³u w³adzy ukazuj¹ ponadto, jak niezwykle trudnym zadaniem jest zamkniêcie ¿ycia pañstwowego w ustrojowe mechanizmy. Maj¹ one stanowiæ za- porê przed przerostem w³adzy poprzez jej wt³oczenie w sztywne ramy procedur i struktur prawnych. Abstrahuj¹c w tym miejscu od rozwa¿enia tego zjawiska, uchylaj¹c siê od odpowiedzi na pytanie o skutecznoœæ ustrojowej machiny, nale¿y ograniczyæ siê jedynie do stwierdzenia, ¿e jednym z najwiêkszych zagro¿eñ dla zachowania równowagi na linii obywatel – pañstwo jest zawierzenie mechaniz- mom, które w œrodku mog¹ okazaæ siê puste.
Literatura: Althusser L., Montesquieu. La politique et l’histoire, Paris 1981; Baszkie- wicz J., Ryszka F., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1970; Buchner W., Kant – pañstwo i prawo, Kraków 1996; Filipowicz S., Historia myœli polityczno- prawnej, Gdañsk 2007; Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wyk³adu, War- szawa 2006; Grzybowski K., Montesquieu – kompromis feudalno – mieszczañski , „Pañ- stwo i Prawo” 1948, z. 9–10; Izdebski Z, Rewizja teorii podzia³u w³adz , „Pañstwo i Prawo” 1957, z. 11; Kant I., Metafizyczne podstawy nauki prawa, prze³. W. Galewicz, Kêty 2006; ten¿e, Uzasadnienie metafizyki moralnoœci, prze³. M. Wartenberg, Warszawa 1984; Koranyi K., Powszechna historia pañstwa i prawa , t. 3, Warszawa 1966; Lane F.C., Venice. A Maritime Republic , Baltimore–London 1973; Leksykon politologii, A. Anto- szewski (red.), R. Herbut, Wroc³aw 2004; Ma³ajny R.M., Idea rozdzia³u w³adzy pañ- stwowej i jej interpretacje, „Przegl¹d Sejmowy” 2009, nr 1; ten¿e, Trzy teorie podzielonej w³adzy, Warszawa 2001; Monteskiusz i jego dzie³o. Sesja naukowa w dwu- setn¹ rocznicê œmierci, Wroc³aw 1956; Montesquieu, O duchu praw, prze³. T. ¯eleñski (Boy), Warszawa 1927; Piotrowski R., Zasada podzia³u w³adz w Konstytucji RP, „Przegl¹d Sejmowy” 2007, nr 4; P³awski S., Montesquieu a prawo karne , „Pañstwo i Prawo” 1948, z. 9–10; Pomian K., Wenecja w kulturze europejskiej , Lublin 2000; Pu³³o A. „Podzia³ w³adzy” Aktualne problemy w doktrynie, prawie i wspó³czesnej dyskusji kon- stytucyjnej w Polsce, „Przegl¹d Sejmowy” 1993, nr 3; ten¿e, Zasada podzia³u i równo- wa¿enia w³adz (Podstawowe dylematy debaty konstytucyjnej) , „Gdañskie Studia Prawnicze”, t. 3, 1998; Rousseau J.J., Umowa spo³eczna, prze³. A. Peretiatkowicz,
"
