Pobierz Monteskiusza trójpodział władzy a idea demokracji i więcej Publikacje w PDF z Filosofia del Diritto tylko na Docsity!
F! " L#$% &
Monteskiusza trójpodzia³ w³adzy, a idea demokracji
Teoria podzia³u w³adzy stanowi dzisiaj jedn¹ z naczelnych zasad ustrojowych prawie wszystkich pañstw demokratycznych, co znajduje wyraz w jej proklamacji w najwa¿niejszym akcie normatywnym, jakim jest konstytucja. Od przesz³o 200 lat zajmuje sta³e miejsce w prawnym i politologicznym dyskursie naukowym. Odcisnê³a wielkie piêtno na rozwoju nowoczesnego konstytucjonalizmu stanowi¹c przyczynek do niekoñcz¹cych siê prób usprawnienia funkcjonowania ustrojowej machiny pañstwowej. Doczeka³a siê ogromnej iloœci opracowañ i rozlicznych interpretacji. Towarzysz¹cy jej ferment intelektualny doprowadzi³ równie¿ do sporego zamieszania terminologicznego i licznych nieœcis³oœci doktrynalnych. Pod pojêciem w³adzy podzielonej wystêpuj¹ niejednokrotnie ró¿ne sprzeczne ze sob¹ koncepcje, które z interesuj¹c¹ nas zasad¹ nie maj¹ wiele wspólnego!. Okreœlana bywa nawet jako jedno z najbardziej wieloznacznych pojêæ konstytucjo- nalizmu". Do dominuj¹cych sposobów postrzegania koncepcji podzia³u w³adzy zalicza siê m.in. ideê separacji w³adzy, podzia³u funkcji lub podzia³u pracy#. Zdaniem Ryszarda M. Ma³ajnego „istota regu³y rozdzia³u sprowadza siê nie tyle do podzia³u w³adzy, ile prawnych sfer dzia³ania pañstwa”$. W doktrynie formu³uje siê szereg definicji omawianego fenomenu. Niektórzy autorzy okreœlaj¹ podzia³ w³adzy jako przedmiotowe wyodrêbnienie w³adzy ustawodawczej, wykonawczej oraz s¹downiczej i przydzielenie ka¿dej z nich odpowiedniego organu/organów
! !"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:
! "#$%&'(&) !"#$%& '()*! $!+#,-,./-0+&1 2)(-# *-$3)4.5 *#$+,#-# .//0) +! 1/! * 23%+(&45 6+7#-&4 ,# +#9:&',45 ,3+7#;# -<$#=3:# - #$7! >/ 6+7! > ?@A+7$B5 C,4',<23+23%&745 32&4$# +&D :# 239,&#%4 & $B-: -#9,4 -;#9,< 6+7#-39#-',45) -;#9,< -<(3:#-',45 & -;#9,< +E93-:&',45FG 3$#, ,##('4:73-#:#
- 39:&4+&4:&6 93 +E9B- & 7$<H6:#;B- - #$7! >1I ?@JE9< & K$<H6:#;< +E -;#9,E 39$DH:E & :&4,#%4=:E
! 39 &::<'L -;#9,FG! M! N6;;3) 6 !47%)3 3)47-81 9$,.)"+& '(!:"&;- * 4!$,(-+%&5 '()%& % *#'<3/7&#+&0 4&:)/%& $!+#,-,./-0+&
- !"#/&5 @N$,4O%E9 J45P3-QQI) :$ I) +! QR>S! * (-4+7&& :&4T'&+;3T'& 3$#, H$#(6 (3:+4(-4:'5&
- 324$3-#:&6 235D'&4P @239,&#;6 -;#9,<F - 94H#'&4 :#9 2$354(7#P& 3H4':45 23%+(&45 (3:+7<76'5& $B-:&4= ,3H! 74:=4) 2)#)4) '!47%)3. % (<+!)=&+%) 3)47 > !4#,)!*& 4-"&;),- 4&:),- $!+#,-,./-0+&0?)
" @"9#U+(&4 J769&# N$#-:&',4F) 7! I) >QQV) +! I> & :!
C!W! W#;#5:<)^ @4&) (!747%)3. 3)47- ')A#,!*&0 % 0&0 %+,&('(&,)/0&5^ @N$,4O%E9 J45P3-<F .//Q) :$ >) +! V>!
$ @:%4&;) +! VX! @:%4&;) +! QV!
dzia³aj¹cych w ramach swoich kompetencji, co ma zapobiegaæ koncentracji w³adzy w rêkach jednego podmiotu. Mo¿na spotkaæ siê równie¿ z zakresowo szerszym ujêciem zak³adaj¹cym, ¿e koncepcja podzia³u w³adzy zawiera w sobie równie¿ pojêcie niezawis³oœci sêdziowskiej, rolê mass-mediów wyra¿aj¹cych opi- niê publiczn¹ (czwarta w³adza), siln¹ parlamentarn¹ opozycjê i praktykowany pluralizm zorganizowanych grup interesu!. Ponadto, w doktrynie wyró¿nia siê niekiedy obok zasady podzia³u w³adzy zasadê równowa¿enia w³adz". W niniejszej pracy proponuje siê natomiast przyjrzeæ koncepcji rozdzia³u w³adzy pañstwowej w kontekœcie niezwykle istotnego spostrze¿enia Marka Sobolewskiego, wedle którego zjawisko podzia³u w³adzy nale¿y rozpatrywaæ na dwóch p³aszczyznach: prawnej (formalnej) i politycznej (faktyczna równowaga miedzy organami)#. Nale¿y zastanowiæ siê, w jakim stopniu formalne rozdzielenie kompetencji miêdzy organy ustawodawcze, wykonawcze i s¹downicze przek³ada siê na faktyczne zagwarantowanie równowagi ustrojowej i rzeczywistej niezale¿- noœci poszczególnych organów. Czy taki zabieg ustrojowy jest wystarczaj¹cym mechanizmem chroni¹cym przed przerostem w³adzy pañstwowej? Niejedno- krotnie w praktyce ¿ycia politycznego dochodzi do sytuacji, w której najwa¿niej- sze urzêdy pañstwa obsadzaj¹ przedstawiciele wiêkszoœci wygrywaj¹cej wybory. Wywo³uje to niekiedy s³uszne obawy o to, czy stanowisko mniejszoœci zostanie wtedy uszanowane. Trzeba zbadaæ, jak¹ rolê odgrywa w takich sytuacjach trójpo- dzia³ w³adzy, jak wywi¹zuje siê ze swoich zadañ i funkcji. Druga grupa poruszanych zagadnieñ koncentrowaæ siê bêdzie wokó³ pyta- nia, jak fenomen rozdzielonej w³adzy ma siê do zasady mówi¹cej, ¿e to wiêkszoœæ w pañstwie demokratycznym nadaje kierunek prowadzonej polityce. Z jednej bowiem strony, zwyciêska wiêkszoœæ ma prawo obsadziæ g³ówne urzêdy w pañ- stwie, z drugiej jednak powoduje to niekiedy, i¿ mechanizmy zwi¹zane z po- dzia³em w³adzy (np. prawo weta, parlamentarna kontrola rz¹du) pozostaj¹ niewykorzystane. Od podzia³u w³adzy wymaga siê wzajemnego hamowania i powœci¹gania naczelnych organów. Z kolei z zasady suwerennoœci ludu wynika postulat wykonania, w jak najszerszym stopniu, woli wiêkszoœci spo³eczeñstwa i aby tego dokonaæ oczekuje siê raczej u³atwieñ, a nie komplikacji ze strony pañ- stwowych struktur organizacyjnych. Jak w takim wypadku rozumieæ podzia³ w³adzy? Co na ten temat maj¹ do powiedzenia myœliciele, których nazwiska w najbardziej oczywisty sposób ³¹cz¹ siê z tematyk¹ rozdzia³u w³adzy oraz ide¹ suwerennoœci ludu? Czy w ich dzie³ach mo¿na odnaleŸæ rozwi¹zanie widocznych wspó³czeœnie problemów? Ramy niniejszej pracy zmuszaj¹ do œcis³ego wytyczenia obszarów badañ; do- konanie ca³oœciowego przegl¹du stanowisk formu³owanych w œwiecie idei na
!"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:!
!"#$%&'(%)* #+,-.!/)'0 10/)23 * '/$* /$4!&+*5-'
! 6$&%2&!" .!7'#!7!8''3^ !"# $# $%&'()!(+,- .# /! 01&- 2 '345 6778- (# 96:# 9.!0$5)$:%#1! ' .!7'#2&; <!/%#12 "(& .!7'#25)"25=3 ;#$# 2'<&5()3)=+- 2# >5+10'(+,? !"#@- 25 ()5*
" 6776- (# 67A#
$# B144'-^ ><!/)'0;;;- (# :C- 66D69E &!%F!-^ ?%/ .!/)'*0(;;;- (# 9G#
H# I'0'J!(+,- ?%/2 /$4!&+5-' @(+A()2-"$- ' '5= )%#!%!1"'$- 25 ()55 :AGA- (# ::C#
towania wolnoœci przez odpowiedni¹ organizacjê ustroju by³ ju¿ wczeœniej znany w œwiecie idei, pojawi³ siê ju¿ choæby w rozwa¿aniach ustrojowych Johna Locke’a, lecz dopiero na kartach O duchu praw zajmuje pozycjê pierwszoplanow¹!. W rozumieniu Monteskiusza, wolnoœæ ta „mo¿e polegaæ jedynie na tem, aby móc czyniæ to, czego siê powinno chcieæ” " i jest rozumiana jako „prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalaj¹” # , co rodzi „ów spokój ducha po- chodz¹cy z przeœwiadczenia o w³asnem bezpieczeñstwie” $. Autor O duchu praw nie podaje substancjalnie mocnej definicji wolnoœci. Odró¿nia jedynie „wolnoœæ naturaln¹” charakterystyczn¹ dla pañstw dzikich od opartej na prawie „wolnoœci politycznej”. Nie poszukuje treœci wolnoœci w odwiecznym prawie natury, lecz upatruje jej konkretyzacji w bie¿¹cej dzia³alnoœci ustawodawczej. Aby prawo nie m¹ci³o „spokoju ducha” obywatela Monteskiusz proponuje ustrój, którego pro- duktem ma byæ ustawodawstwo nie gwa³c¹ce wolnoœci jednostki. Pragnie j¹ chro- niæ na sposób „mechaniczny”, a nie przez odwo³anie siê do stoj¹cych ponad wszelk¹ w³adz¹ „praw jednostki” %. Francuski myœliciel rozpoczyna swoje rozwa¿ania ustrojowe od konstatacji istnienia w ka¿dym pañstwie trzech rodzajów w³adzy: ustawodawczej, wykonaw- czej oraz s¹downiczej. Proponuje, aby legislatywa by³a oparta na dwuizbowym parlamencie z³o¿onym z izby wy¿szej, sk³adaj¹cej siê z arystokracji, zamo¿nych mieszczan i wy¿szych dygnitarzy pañstwa & oraz z izby ni¿szej skupiaj¹cej depu- towanych wybranych przez cz³onków pozosta³ych warstw spo³ecznych, z wyj¹tkiem „tych, którzy znajduj¹ siê tak nisko, ¿e mo¿na przyj¹æ i¿ nie maj¹ w³asnej woli”'(. W³adza wykonawcza winna byæ powierzona monarsze, a sêdzio- wie maj¹ pochodziæ z wyboru i urzêdowaæ jedynie na czas rozstrzygania sporów, przy czym s¹downictwo ma mieæ charakter stanowy. Przemyœlenia barona de Montesquieu koncentruj¹ siê g³ównie na uprawnie- niach i wzajemnych relacjach organów w³adzy ustawodawczej i wykonawczej.
!"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:!
!"#$%&'(%)* #+,-.!/)'0 10/)23 * '/$* /$4!&+*5-'
! (^) !"! "#$#%&'( 6+)2 #$!+'$ .!/)'$7!"$- 10/)2( )#+,#-# .//0( +! 012( ./23./4! " (^) "5&67+89:79( !.8 5'#83 +! .01! )7 -+,'+6;:<= >*,'-5$#&'<= <'6#6#<= ,#<=5-#&# ,5+6#$# >:+5-&:#
5*'?:&#@&#!
$ 9:'/$43^ +! .01! % 9:'/$4( +! ..0! & A! B,'C5-+;:(^ !"#$%;('$( < &!4.+!4'% =$(/7"! > 4'$%)5)?%&'( DE#F+6-5 : E#-5G 012H( ,! 130/( +! 0H! ":I5( :J "5&67+;:9+, ;5&+7;-7&6&:7 &#,'-# :,CK -'J+,L <:#$7I +,@#<=7<;:I( 65 5 >,'%K<:9( J %7% +;$#M &:7 5?#&:<,# +:K 6'@;5 M5 D#'+65;#<%: ;-:G( >,7I#-:# ,-56( :J :,C# -'J+,# 6-5,5&# %7+6 M@# 5+NC -'NJ&:#%L<'<= +:K D5M7I( C5?#<6-7I @9C ,#+,<,'6#I:G O"5&67+89:79( !.8 5'#8( +! ..PQ(
- ;6N'I 9J'65 +>N%&:;# D@9CG( # &:7 D:G O,5C! R! S#+,;:7-:<,( T! '+,;#( @'%#!+' /!&#+2" .!7'#25)"25A
'( ' .+1"25A83^ )#+,#-# 01U/( +! .2HV A! B,'C5-+;:(^ !.8 5'#8( +! 1Q! "5&67+89:79( !.8 5'#8( +! ..P! WM#&:7I A5&+6#&67?5 B,'C5-+;:7?5( &# >5M+6#-:7 #&#@:,' ;@:I# :&67@7;69#@&7?5 N-<,7+&7% 7>5;: 5#, X#?I7&6N- B /(5A( .+1 5>:+9%L<'<= D<,'+6'G 9+6N% M7I5Y ;#6'<,&' I5J&# +6-:7M,:Z( J7 "5&67+;:9+, I# 696#% &# I'[@: 5?#& ,$5J5&' 6'@;5 , >,7M+6#-:Y <:7@: [7M&:7% C9J9#,%: O,5C! A! B,'C5-+;:( !.8 5'#8( +! 00Y02Q! )'M#%7 +:K( J7 %7+6 65 ;5&;@9,%# ,C' M#@7;5 :ML<#! :7 -:#M5I5( - %#;:I +65>&:9 "5&67+89:79 :M7&6'X:;5-#$ +:K , >5?@LM#I: :&&'<= #965N-( # 7;+6#>5@5-#&:7 5,-#J#F , <,K[<: B /(5A( .+1 >5[-:K<5&7% ;@#+'<,&7% M7I5;#<%: &# 5,M,:#$ 5 9+65%9 5>#6'I &# 6N%>5M,:#@7 -$#M,'( +6#&5-:L<'I D&5-L %#;5[ZG - I'[@7&:9 5 >#FY +6-:7( %7+6 <='C# ,C'6 M#@7;5 :ML<'I ,#C:7?:7I :&67>76#<'%&'I : &:7 %7+6 - +6#&:7 >,7$#I#Z %7MY &5,&#<,&:7 -'#J5&7% I'[@: "5&67+;:9+,# - >*,'-5$#&'I -'J7% <'6#<:7!
Mimo, i¿ formalnie na równi z nimi stawia w³adzê s¹downicz¹, to z faktycznego punktu widzenia ta ostatnia odgrywa dla niego drugoplanow¹ rolê!. Okreœla j¹ jako w³adzê „niewidzialn¹” i „¿adn¹”, a sêdziowie, jego zdaniem, maj¹ byæ jedy- nie „ustami ustawy”. Jednak¿e pomimo relatywnie skromnego potencja³u poli- tycznego judykatury nie mo¿na zapominaæ, ¿e rozstrzyganie sporów jest, obok stanowienia i wykonywania prawa, jedn¹ z g³ównych funkcji pañstwa i jako zwi¹zane ze statusem jednostki zosta³o uznane za godne wyodrêbnienia. Wprowa- dzenie „w³adzy s¹dowej” odczytuje siê równie¿ jako postulat reformy ówczesnego francuskiego s¹downictwa, którego stan Monteskiusz uwa¿a³ za krytyczny. Relacje pomiêdzy poszczególnymi segmentami w³adzy opieraj¹ siê na ich wzajemnym hamowaniu i równowadze. Prawo inicjatywy ustawodawczej przys³u- guje ka¿dej izbie parlamentu, z zastrze¿eniem, ¿e jest wy³¹czone w stosunku do gremium szlacheckiego w przypadku najistotniejszych projektów legislacyjnych, np. zwi¹zanych z ustalaniem podatków. Obydwie izby parlamentarne ograni- czaj¹ siê wzajemnie przez obopóln¹ „moc przeszkadzania” (tzn. prawo weta), na- tomiast ca³a legislatywa jest krêpowana przez królewskie prawo weta, a dzia³ania rz¹du mog¹ byæ kontrolowane przez parlament. Osoba monarchy jest nietykalna, a on sam nieodpowiedzialny politycznie, ani konstytucyjnie przed parlamentem, jednak¿e cz³onkowie rz¹du ju¿ tak¹ odpowiedzialnoœæ ponosz¹. Legislatywa po- siada ponadto kompetencjê do ustanawiania sta³ej armii oraz ustalania coroczne- go bud¿etu ". Czêœæ szlachecka cia³a ustawodawczego wyposa¿ona jest równie¿ w pewne uprawnienia jurysdykcyjne. Jest s¹dem dla szlachty, przys³uguje jej prawo ³ago- dzenia wyroków s¹dowych (prawo ³aski) oraz kompetencja do s¹dzenia zbrodni pogwa³cenia „publicznych praw ludu” (oskar¿ycielem jest wtedy izba ludowa). Szczególny akcent po³o¿ony jest na zakazie pe³nienia funkcji poszczególnych w³adz przez reprezentantów innych. Dla Monteskiusza nie do zaakceptowania jest mo¿liwoœæ wykonywania prawa przez osoby pochodz¹ce z parlamentu; skut- kowa³oby to tyrani¹ i pogrzebaniem misternie chronionego bezpieczeñstwa wol- nego obywatela. Francuski myœliciel pisze wprost, ¿e „gdyby nie by³o monarchy, i gdyby w³adzê wykonawcz¹ powierzono pewnej iloœci osób powo³anych z cia³a prawodawczego, nie by³oby wolnoœci” # , czyli cel, który trójpodzia³ w³adzy ma urzeczywistniæ, nie zosta³by osi¹gniêty. Co wiêcej, Monteskiusz nie dopuszcza równie¿ tego typu zale¿noœci persona- lnych miêdzy jakimikolwiek naczelnymi organami pañstwa, a nie tylko miêdzy parlamentem a rz¹dem. Myœl tê mo¿na odnaleŸæ we fragmencie O duchu praw ,
! !"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:
!"!# $%&'!(
! (^) )+ +,-,.(/0 !"# $%&!'%((() 1* 234* 56(!789& '!&6:;(7 .71< <6 =>'(!7? ' (,%:7 @=,(:%18!7.0 A&;! '-,&;B 19&6'(!:;9 68=7C", 1!B D!,(7D +$&!'$, -+.'/''!%0 , (!70 .,8 ' #=;/#,&8% "7A!1",</'/! 7A;7E 8%</'/0 D6:(!7.1;/D <7=D!(7D 0&+1&'! F'-,&;,G H ;6I* J* K<7DI=6'!:;0 2"3. 4 5#5$%6'% 0!76% $!8#60 L,=1;,', 3MN20 #=;/#!1 (= O (, 1 3P* Q* R%=&,0 :&;$!#8* ;&85$#$+/#-8* <&8$%5;'+5"* S'TU <&8$%5;'+5" ' -%=& ."'%>&( ?%5-* 8+;&4 4 .4+5%$ " !&/"8'/@ A6'%!/')^ L=6:-,' 3MVW0 1* 23W*
+6(<71X%!7%0^ &0( /'$()^ 1* 2PPY J* K<7DI=6'!:;0^ &0( /'$(0 1* 3W*
+6(<71X%!7%0 &0( /'$() 1* 22N*
praw poœwiêcony pañstwu weneckiemu jest kluczowy dla zrozumienia stanowi- ska Monteskiusza w tej kwestii, a jego niedocenianie w egzegezie nie pozwala w pe³ni poznaæ pogl¹dów barona. Problematyka powy¿sza wi¹¿e siê w istotny sposób z zagadnieniem suweren- noœci. Mimo, i¿ Monteskiusz jej nie porusza, to nie jest prawdopodobne, aby by³a dla niego kwesti¹ obojêtn¹. Gdzie w takim razie znajduje siê suwerennoœæ? Wy- daje siê, ¿e jest wpleciona w schemat trójpodzia³u. Jest to suwerennoœæ dzielona miêdzy królem, a ludem, gdy¿ inaczej nie da siê uzasadniæ pozycji monarchy w ca³ym modelu. Nie mo¿na przecie¿ przyj¹æ, ¿e król jest wykonawc¹ woli ludu- -suwerena, poniewa¿ Monteskiusz nie odwo³uje siê do teorii umowy spo³ecznej, z której mog³aby wynikn¹æ taka ewentualnoœæ. Jak trafnie wskazuje Andrzej N. Wróblewski koncepcja Monteskiusza by³a, co prawda, wymierzona w suwe- rennoœæ monarchy, ale „bez implikacji co do ustanowienia suwerennoœci narodu”; chodzi³o o równowagê si³ miêdzy tymi podmiotami, aby zdolnoœæ „przeszkadza- nia” mog³a siê urzeczywistniæ!. W pe³ni zrozumia³a staje siê teraz istota krytyki ustroju Wenecji. Podzia³ w³adzy nie poci¹gaj¹cy za sob¹ rozdzia³u suwerennoœci nie jest w stanie zagwarantowaæ nale¿ytego wzajemnego powœci¹gania i równo- wa¿enia naczelnych organów pañstwa. Do takich wniosków prowadzi równie¿ ca³oœciowy obraz jego koncepcji ustrojowej. Z kart O duchu praw wy³ania siê bowiem schemat trójpodzia³u w³adzy, w którym ka¿dej z wyodrêbnionych w³adz przyporz¹dkowany jest odrêbny sk³ad osobowy wy³aniany w niezale¿ny sposób. Ka¿dy z naczelnych organów pañstwa czerpie legitymizacjê z innego Ÿród³a. Dziedziczny monarcha wyprowadza swoj¹ w³adzê z si³y tradycji maj¹cej korzenie we wczesnoœredniowiecznym post- rzeganiu w³adzy królewskiej ". Na wybór cz³onków rz¹du nie ma wp³ywu w³adza ustawodawcza. Parlament to demokratyczna reprezentacja ludu oraz cz³onkowie warstw uprzywilejowanych wy³aniani w odrêbny sposób. Miêdzy naczelnymi organami pañstwa nie wystêpuj¹ ¿adne relacje personalne, dziêki czemu ka¿dy z nich jest bytem w pe³ni autonomicznym, a granica miêdzy nimi sta³¹. Reasumuj¹c, koncepcja Monteskiusza wyp³ywa z XVIII-wiecznego ³adu spo³ecznego, jest prób¹ budowy wolnoœciowego ustroju w ówczesnych warun- kach spo³eczno-politycznych. Francuski myœliciel nie tworzy abstrakcyjnego systemu, lecz formu³uje odpowiedŸ na ówczesne intelektualne dylematy nie szer- muj¹c jednoczeœnie rewolucyjn¹ retoryk¹. Widzi szansê na urzeczywistnienie wolnoœci w ustroju harmonizuj¹cym zró¿nicowane ze swej istoty interesy stano- we. Mechanizm ten, aby móc zaistnieæ, musi oprzeæ siê na stanowym porz¹dku spo³ecznym. Ponadto, aby wyt³umaczyæ pozycjê monarchy w ca³ym systemie na-
! !"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:
!"!# $%&'!(
! (^) )+ ,-./"0'12!3 !"# "$%#&'&#%()# +,$%#-."/-0(3 456718'9! 5-6'9: ;<==3 (- ;>3 1 ?<* " (^) $0@!8AB!C6DE6 'F6&CA 2-."0'12!0E #!0-'98(!0 C616&C6F6 1!G3 C E0&(0E 18-9(A3 (6 8-6&ADE! /!/"!E(0E 6 C &-%@!0E3 (6 DH6-ACB!0 '9&C9'12!0E 9-6C #-C029(6(!% 9 %B!0EG8(9ID!6DH B6@!DC(ADH 'F6&DA JC9/* K* !"!#9'!DC3 1"-%,&"( 2345" ',5"%3)0$, 6 '&(!$#7 L&6712 >MM=3 1 <NO<<P 9&(9I(!0 &9 Q-.&0F 'F6&CA ' #6718'!0 -6(2.' #68-C* R* ,S19'!DC3 1"-%,&"( /-%&,/ '(8-%! 9():,;/< 9(&3- !3.=(;/ 3 ,6-1C6'6 ;<<N3 1 TNOUMV*
le¿y odwo³aæ siê do konstrukcji dualnej suwerennoœci; suwerennoœci podzielonej miêdzy ludem, a królem, dziêki której na równych prawach mog¹ oni stan¹æ naprzeciw siebie. Jak wiadomo, takie rozumienie w³adzy, jak równie¿ instytucje stanów, nie odpowiadaj¹ wspó³czesnym realiom politycznym i spo³ecznym.
Z ide¹ rozdzia³u w³adzy pañstwowej nie zgodzi³ siê ju¿ w XVIII wieku wielki apologeta idei suwerennoœci ludu, wy¿ej przywo³any, szwajcarski myœliciel Jean Jacques Rousseau. Na kartach Umowy spo³ecznej daje on gwa³towny odpór teorii podzia³u w³adzy uznaj¹c za niedopuszczalne równouprawnienie egzekutywy z legislatyw¹, a powsta³y w jej wyniku konstrukt ustrojowy nazywa wprost „istot¹ urojon¹”!. Rousseau kategorycznie odrzuca mechanizm podzielonej w³adzy jako skuteczn¹ gwarancjê wolnoœci jednostki. Przeciwstawia jej system demokracji bezpoœredniej opartej na odpowiednio skonstruowanej procedurze ustawodawczej, w ramach której na równych prawach bior¹ udzia³ wszyscy obywatele. Pozwoli to na uzyskanie „woli powszechnej” przek³adaj¹cej siê na ustawodawstwo reali- zuj¹ce interes ca³ej spo³ecznoœci. Bezwzglêdne przyjêcie zasady równoœci za punkt wyjœcia stanowi bramê do wolnoœci"#. Uczynienie obywatela wspó³twórc¹ prawa ma byæ gwarancj¹ jego praw i wolnoœci"$. Mechanizm demokracji bezpoœredniej z Umowy spo³ecznej oraz teoria pod- zia³u w³adzy w rzeczywistoœci s¹ m. in. gwarancjami wolnoœci. W gruncie rzeczy s¹ odpowiedziami na to samo pytanie, lecz odpowiedziami zupe³nie ró¿nymi. Ró¿nica polega przede wszystkim na tym, ¿e Szwajcar wychodzi w swoich roz- wa¿aniach z za³o¿eñ egalitarnych, podczas gdy autor O duchu praw dyferencjacjê i hierarchizacjê spo³eczn¹ uznaje za rzecz naturaln¹ i po¿¹dan¹ oraz poœrednio wyposa¿a monarchê w czêœæ suwerennoœci. Najwa¿niejsz¹ dla dalszych dociekañ jest kwestia podstawy w³adzy pañstwo- wej, jej Ÿród³o, gdy¿ to w³aœnie w tej materii ciœnienie miêdzy obiema zasadami jest szczególnie wysokie. Zarysowuj¹cy siê problem le¿y w fakcie, ¿e w demokra- cji suwerenem, czyli Ÿród³em w³adzy, mo¿e byæ tylko ogó³ obywateli. U Montes- kiusza natomiast w³adza pochodzi z trzech niezale¿nych od siebie oœrodków: króla, elit oraz ludu, czego Rousseau, jako egalitarysta, zaakceptowaæ nie mo¿e i dlatego w³aœnie atak z jego strony na koncepcjê trójpodzia³u w³adzy jest tak silny. Wy³ania siê w tym miejscu kwestia kluczowa dla zrozumienia myœli Mon- teskiusza. Trójpodzia³ w³adzy nie ma polegaæ jedynie na kompetencyjnym roz- dzieleniu funkcji pañstwa miêdzy poszczególnymi jego organami, lecz na rozbiciu samego fundamentu w³adzy, jego j¹dra pierwotnego w stosunku do struktury ustrojowej. Innymi s³owy, nie chodzi o podzia³ w³adzy pochodz¹cej z jednego Ÿród³a, lecz o podzia³ samego Ÿród³a, którego to podzia³u odbiciem ma byæ dopiero organizacja ustroju. W schemacie Monteskiusza trzy si³y polityczne
!"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:!
!"#$%&'(%)* #+,-.!/)'0 10/)23 * '/$* /$4!&+*5-'
! (^)!! "#$%%&'$( 64!1* %.!0$5)"3 )+&,! -! .&&/0'/1#203+( 45/6 7889( %! 79! "# (^)! :'%+10&203+( ;! "6%+1'( !.7 5'#7( %! 7<=>7?8! "$ (^) @! AB0&3+'1( 8" 8&(9 :!(%%$( ; +)$5)"'& #!#<'#+2)4(3 5)2 <'9$+<"$- /$4!&+5-'=3 CD+'%#)0%B# .'2E#F G0%/#*63+E&H I=J=( +! 7( %! IK!
Nale¿y zatem zastanowiæ siê, jak prezentuje siê widoczna na kartach wspó³czesnych konstytucji pañstw demokratycznych koegzystencja tych dwóch zasad ustrojowych. W jaki sposób tkwi¹ca miêdzy nimi aporia zostaje roz³adowa- na? W kontekœcie niniejszej pracy w szczególnoœci trzeba odpowiedzieæ na pyta- nie, czy synteza zasady suwerennoœci ludu z zasad¹ podzia³u w³adzy dokonuje siê bez straty dla tej ostatniej.
Powstaje pytanie o mo¿liwoœæ przeniesienia koncepcji Monteskiusza na grunt pañstwa demokratycznego. W jakim stopniu, pod rz¹dami demokracji, prawo weta mo¿e byæ zasadnie postrzegane jako hamulec dla dzia³añ parlamentu, w przypadku gdy niejednokrotnie zarówno organy legislatywy i egzekutywy zdominowane s¹ przez przedstawicieli tej samej opcji politycznej? Ponadto, czy mo¿na wtedy mówiæ o politycznej kontroli dzia³añ rz¹du? Dalsze rozwa¿ania nale¿y przeprowadziæ osobno dla ustroju opartego na konstrukcji dualnej egzekutywy (system parlamentarno-gabinetowy i pó³prezy- dencki) oraz dla re¿imu charakteryzuj¹cego siê jednolit¹ w³adz¹ wykonawcz¹ (system prezydencki). Na potrzeby wywodów w niniejszym punkcie przyjmuje siê rozumieæ pod pojêciem „systemu prezydenckiego” ustrój Stanów Zjednoczo- nych, jako najbardziej reprezentatywny; analogicznie potraktowany bêdzie ustrój V Republiki Francuskiej w odniesieniu do „systemu pó³prezydenckiego”, natomiast dla „systemu parlamentarno-gabinetowego” za klasyczny uznaje siê re¿im III Republiki Francuskiej. Traktowane s¹ one jedynie jako modele wzorco- we, a wynik³e z ich analizy wnioski z powodzeniem mog¹ znaleŸæ zastosowanie, po uwzglêdnieniu poszczególnych odrêbnoœci ustrojowych, w ocenie mniej typo- wych, czy mieszanych wariantów danych systemów. Poni¿sze uwagi bêd¹ mia³y ramowy charakter i koncentrowaæ siê bêd¹ jedynie na kwestiach najistotniejszych z punktu widzenia omawianej materii. Ich zadaniem nie jest szczegó³owa analiza konstytucyjnoprawna, lecz próba uchwycenia pewnych generalnych relacji i za³o¿eñ. W klasycznym systemie parlamentarno-gabinetowym szefem rz¹du (premie- rem) zostaje osoba wybrana przez zwyciêskie ugrupowanie (koalicjê) parlamen- tarne. W³adza prezydenta z regu³y nie jest znaczna i ogranicza siê czêsto do czynnoœci o charakterze reprezentacyjnym. W wiêkszej czêœci swoich dzia³añ g³owa pañstwa musi uzyskaæ kontrasygnatê szefa rzêdu. O zale¿noœci prezydenta od w³adzy ustawodawczej w najwiêkszym stopniu przes¹dza jednak procedura jego wyboru przez Zgromadzenie Narodowe. Ciê¿ko wtedy mówiæ o mo¿liwoœci równowa¿enia i powstrzymywania w³adzy ustawodawczej przez g³owê pañstwa. Wspó³czesne konstytucje niekiedy w ró¿nym stopniu modyfikuj¹ ten klasy- czny model obdarzaj¹c prezydenta szerszym zakresem uprawnieñ, co najczêœciej idzie w parze z ustanowieniem instytucji powszechnych i bezpoœrednich wybo- rów prezydenckich. Wyposa¿a siê czasami prezydenta w silne prawo weta, do którego prze³amania wymagane jest uzyskanie kwalifikowanej wiêkszoœci w or- ganie prawodawczym. Generalnie mo¿na stwierdziæ, ¿e w im rozleglejszy zakres
!"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:!
!"#$%&'(%)* #+,-.!/)'0 10/)23 * '/$* /$4!&+*5-'
kompetencji prezydent bêdzie wyposa¿ony, w tym wiêkszym stopniu montes- kiuszowska równowaga w³adz na linii legislatywa – egzekutywa ma szansê siê urzeczywistniæ; tym bardziej mo¿na mówiæ o powœci¹ganiu legislatywy przez w³adzê wykonawcz¹. Mocno jednak nale¿y podkreœliæ, ¿e jest to jedynie stan potencjalny; wykrystalizuje siê wówczas, gdy prezydent i wiêkszoœæ rz¹dz¹ca reprezentuj¹ ró¿ne opcje polityczne. W przeciwnym wypadku dochodzi do faktycznego zespolenia w³adzy ustawodawczej z wykonawcz¹, prezydenckie prawo weta to w zasadzie „martwa” litera prawa, a polityczna kontrola dzia³añ egzekutywy ma w du¿ej mierze charakter fasadowy. Najwy¿sza w³adza w pañ- stwie zdominowana jest wówczas przez przedstawicieli jednej opcji politycznej. W przypadku modelu prezydenckiego powy¿sze przemyœlenia, w zasadzie, zachowuj¹ aktualnoœæ. Co prawda, na jego gruncie nigdy nie dojdzie do sytuacji, w której niejako automatycznie z chwil¹ uformowania wiêkszoœci parlamentarnej obsadzany jest trzon egzekutywy, co jest charakterystyczne dla tych wariantów modelu parlamentarno – gabinetowego, w których w³adza g³owy pañstwa jest marginalna (np. Niemcy). W systemie prezydenckim podzia³ w³adz ustawodaw- czej i wykonawczej jest równie¿ pewn¹ mo¿liwoœci¹, której zaistnienie determi- nowane jest wol¹ wyborców. Mo¿na stwierdziæ, ¿e instytucja silnego prezydenta wybieranego w wyborach powszechnych stwarza jedynie potencjaln¹ mo¿liwoœæ zaistnienia monteskiuszowskiego mechanizmu. Niew¹tpliwie ustrojowa kon- strukcja znana z amerykañskiej konstytucji w wiêkszym stopniu ni¿ model republi- ki parlamentarnej urzeczywistnia monteskiuszowski podzia³ w³adzy, jednak¿e ciê¿ko mówiæ tutaj o przek³adaniu siê jej na oczekiwane przez Monteskiusza rela- cje miêdzy legislatyw¹ a egzekutyw¹. Przygl¹daj¹c siê wewnêtrznej organizacji parlamentu mo¿na stwierdziæ, w tym wypadku niezale¿nie od modelu ukszta³towania egzekutywy, i¿ jedynie w pañstwach federalnych, gdzie izba wy¿sza stanowi reprezentacjê krajów zwi¹zkowych, wystêpuje pewien naturalny antagonizm miêdzy izbami parla- mentu. Mo¿na wtedy odnaleŸæ monteskiuszowsk¹ „moc przeszkadzania”, dzia³alnoœæ legislacyjna izby ni¿szej mo¿e napotkaæ pewn¹ realn¹ przeszkodê. Jednak¿e, czy rozwi¹zanie powy¿sze realizuje w rzeczywistoœci monteskiuszow- ski cel ochrony wolnoœci? Czy w politycznej grze interesów miêdzy d¹¿eniami fe- deracji, a poszczególnymi jej czêœciami, jest szansa na debatê o statusie jednostki? W¹tpliwoœci przy próbie oceny legislatywy pañstwa federalnego potêguje fakt, ¿e Monteskiusz, w ogóle, nie rozwa¿a specyfiki ustroju pañstwa zwi¹zkowego. Wydaje siê, ¿e konstrukcja federalnej izby wy¿szej nie oddaje charakteru monte- skiuszowskiego parlamentu, który ma byæ przeciwstawieniem interesów elity i ludu, a nie aren¹ sporu w³adzy centralnej i lokalnej. Ponadto, u Montesquieu dwuizbowy parlament stanowi za ca³y porz¹dek normatywny w danym pañ- stwie, a nie jedynie za materiê zastrze¿on¹ do uregulowania na poziomie federacji. Wypada zatem stwierdziæ, ¿e model parlamentu pañstw federacyjnych mimo, ¿e konstrukcyjnie doœæ wierny za³o¿eniom autora O duchu praw , w rzeczywistoœci daje wyraz zupe³nie innemu zamys³owi i d¹¿eniom.
! !"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:
!"!# $%&'!(
czas, ¿e lud jako suweren sprawuje swoj¹ w³adzê w sposób podzielony i w równym stopniu legitymizuje wszystkie trzy w³adze. Suwerenny lud jest fun- damentem ustroju, na którym wznosi siê trzyczêœciowy aparat pañstwa. Skutkuje to jednak, ¿e trójpodzia³ w³adzy staje siê abstrakcyjnym i teoretycznym zagadnie- niem z zakresu „metafizyki politycznej”, którego wyrazem jest kantowska kon- strukcja trójjedynej suwerennoœci, a nie przemyœlenia autora O duchu praw!. Królewiecki filozof – wychodz¹c z za³o¿enia, ¿e cz³owiek, jako jednostka auto- nomiczna, mo¿e podlegaæ tylko takiemu prawu, jakie sam sobie nada " – stworzy³ koncepcjê pañstwa, w którym zjednoczona wola ludu stanowi w³adzê najwy¿sz¹. Tylko wtedy bowiem mo¿na twierdziæ, ¿e ¿adna norma prawna nie jest obywate- lowi narzucana wbrew niemu. Immanuel Kant dokonuje syntezy zasady suwe- rennoœci ludu z modelem podzia³u w³adzy i odnoœnie do tak postrzeganego trójpodzia³u w³adzy pisze, ¿e „ka¿de pañstwo zawiera trzy w³adze, tzn. zjedno- czon¹ wolê wszystkich w trojakiej osobie ( trias politica )” # oraz ¿e „trzy w³adze w pañstwie (...) s¹ tylko trzema stosunkami zjednoczonej woli ludu” $. Jak widaæ, w tym schemacie nie ma miejsca na równowa¿¹cy w³adzê ludu wp³yw elit i mo- narchy %. Koncepcja autora trzech Krytyk du¿o trafniej oddaje specyfikê podzia³u w³adzy we wspó³czesnych pañstwach demokratycznych ni¿ model Monteskiu- sza. Podkreœliæ jednak nale¿y, ¿e w kantowskim systemie zjednoczona wola ludu, niezale¿nie od tego, kto j¹ wykonuje, nie znajduje ¿adnego oœrodka zdolnego jej siê przeciwstawiæ. Jak zauwa¿a Wojciech Buchner „Kant nie potrafi³ ostatecznie zaproponowaæ takiego modelu podzia³u w³adz, z którego wynika³yby skuteczne gwarancje dla tak przezeñ wychwalanych praw cz³owieka”&'. Zasada suweren- noœci ludu ma nadrzêdne znaczenie. Konstrukcja trójpodzia³u nie jest dla woli wiêkszoœci ograniczeniem, poniewa¿ jeœli od ka¿dego segmentu w³adzy wymaga siê demokratycznej legitymizacji, to ostatecznie s¹ one jedynie narzêdziami w rêkach wiêkszoœci. Przy za³o¿eniach Kanta nie ma ju¿ miejsca na wolnoœciowy aspekt trójpodzia³u w³adzy, który dla autora O duchu praw by³ zasadniczy.
Zarysowany wy¿ej problem zatarcia gwarancyjnej funkcji konstrukcji trójpo- dzia³u w³adzy, funkcji ochrony wolnoœci jednostki nie jest doktrynie zagad- nieniem obcym. W odniesieniu do wspó³czesnego podzia³u w³adzy Pawe³ Sarnecki
! !"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:
!"!# $%&'!(
! (^) )* +,&-./0!1 !"#$%& '!()## (+$#&,- ",&+$1 2345/6'7! 384'79 :;<=1 , ::1 /* =;>* " (^) +* ?4(61 .$&/&+0#!0#! 1!'&2#$34# 1()&50(67#8 #8,-@* A* B486-(.-8C1 B48/,4'4 :;DE1 /* F=G=H* ?4(6 07(I 6J(%%K- ' 6-K L46-8!! ,4LJ/@ M7%//-4% N#78* OO M7%//-4%1 (9 7#'98 / :;P A* )L!-8Q,401 (9 7#'98 / :<R , 6S 8TU(!QS1 U- 7&8,%Q4 V78L%@W &-L7084QK! .-,#7X8-&(!-K! #87'4&,! /'7K- 87,'4U4(!4 (4 'JU/,JL
#7,!7L!- 4./6840QK!*
$ +* ?4(61^ :!'&2#$37$0! (+/'&"3 0&-4# )&"&8^ #8,-@ B Y4"-'!Q,1 ?W6J H>>F1 /* :H>* % ;<#+!18^ /* :EE* Y'7"! XQ!/@7XQ! (4"-UJ '/#7L(!-Z1 U- ?4(6 &7#%/,Q,4 L7U"!'7XZ /#84'7'4(!4 (4K'JU/,-K '@4&,J (!- 6J"07 #8,-, ,C87L4&,-(!- &-L70846JQ,(-1 "-Q, 8T'(!-U #8,-, /4L-C7 '@4&QW1 Q,J 48J/67I 084QKW* O-&(40U- '6-&J #7/6%"46 ?4(64 .W&,!- /#-@(!7(J1 C&J 8,S&J 6- /#84'7'4(- .W&S &"4 &7. "%&%1 K40 C&J.J ' K-C7 !L!-(!%1 !((JL! /@7'J1 #7'7&7'4(- .W&S 84QK4L! 7CT@%* B 6-K /J6%4QK! +! 2&7'(
&' ,4Q[7'4(4 .W&,!- ,4/4&41 U- #45/6'-L 8,S&,! ,K-&(7Q,7(4 '7"4 "%&% N,7.^ #<#+!18^ / :EEG:E<R* B* %Q[(-81 =&0' > &?/'"( # )&"(8 ?840T' :;;F1 / :H>
pisze, ¿e jawi siê on obecnie jako zasada organizacyjna, a jej pierwotny cel, czyli „stworzenie szerokiej, wolnej od ingerencji pañstwa sfery aktywnoœci jednostki zostaje przeniesiony na inn¹ p³aszczyznê” !. Zauwa¿a równie¿, ¿e „podzia³ w³adz” w obliczu mno¿enia siê ró¿nego rodzaju nowych w³adz, takich jak np. w³adza organizacyjna, czy kontrolna, zbli¿a siê do idei „podzia³u kompetencji” ". Ryszard Piotrowski zwraca uwagê na fakt, ¿e sam podzia³ w³adzy w pañstwie demokratycznym nie wystarczy, aby uchroniæ spo³eczeñstwo przed dyktatur¹ wiêkszoœci #. Upatruje on, na gruncie polskiego porz¹dku normatywnego, pewnego zabezpieczenia m. in. w wyra¿onych w preambule do Konstytucji RP ogólnoludz- kich wartoœciach, niezmienialnych ze swej istoty, roli s¹downictwa konstytucyj- nego oraz w proporcjonalnym systemie wyborczym sprzyjaj¹cym konsensualnej i kompromisowej formule sprawowania rz¹dów. Za szczególnie cenne w omawianej materii nale¿y uznaæ zachowuj¹ce wci¹¿ aktualnoœæ uwagi M. Sobolewskiego, który za punkt wyjœcia swoich rozwa¿añ traktuje dystynkcjê miêdzy systemem politycznym opartym na podziale w³adzy, a monocentrycznym ³adem politycznym, „w którym istnieje jeden najwy¿szy i wszechstronny oœrodek w³adzy (mo¿e to byæ jednostka lub kolegium), którego decyzje nie mog¹ byæ kontrolowane i kwestionowane przez ¿aden inny oœrodek w³adzy, z wyj¹tkiem ewentualnej kontroli wykonywanej przez zbiorowoœæ spo³eczn¹ posiadaj¹c¹ status suwerena (lud, naród etc.)” $. Przyk³adem s¹ wszel- kie ustroje w³adzy absolutnej, demokracja ateñska, czy koncepcja rz¹dów Zgro- madzenia Narodowego, na rzecz którego suweren ceduje swoj¹ w³adzê, przy czym organ ten jest nadrzêdny wzglêdem pozosta³ych organów pañstwa %. System podzia³u w³adzy zak³ada, natomiast, „rozdzielenie wykonywania naj- wy¿szej w³adzy pañstwowej miêdzy kilka organów, z których ¿aden nie posiada zdecydowanej, rozstrzygaj¹cej przewagi” &. Jak zasygnalizowano na pocz¹tku, rzecz nale¿y rozpatrywaæ na dwóch p³aszczyznach: prawnej (formalnej) i poli- tycznej (faktyczna równowaga miêdzy organami) '. Odnoœnie do wspó³czesnych systemów parlamentarnych pañstw demokratycznych ( autor Zasad demokracji za- uwa¿a, ¿e kontrola na linii w³adza ustawodawcza – w³adza wykonawcza w zasa- dzie zanika. Do podobnych wniosków dochodzi równie¿ Jerzy Stembrowicz pisz¹c, ¿e „odpowiedzialnoœæ rz¹du przed parlamentem traci wszak¿e swoje zna-
!"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:!
!"#$%&'(%)* #+,-.!/)'0 10/)23 * '/$* /$4!&+*5-'
! (^)! "#$%&'()* 6%.,05)$%"$ +!)(4'$"'$ .!/)'0( 10/)2 +,-. 7!1* &!"%#2#(5-* 89: 6+#!;5'3 -$/"!%#&3 '"<
" %#2#(5-$3^ /! 0#%1,2() 3$&4!5* 61$78 9::9* 2! ;9!
=>'/$43^ 2! ;<!
=! )1>$1,2()* ?%/* .!/)'0( 10/) 1 @!"%#2#(5-' 893? $@&ABC4 "&DE1,FG ;HHI* %$ <* 2! 99I! $ =>'/$4: % J! "1K1B&,2()^ !.: 5'#: 2! 99L! & =>'/$43^ 2! 99I! ' =>'/$43^ 2! 99M! ( =>'/$ J)E1* N& 4#B2@& 7,#A) 41>F'@FO KP4C* Q$@&4& ,2@F2>()E* >FQ1,&A1 2F2>&E7 Q#$B#E&%>#$%1RA#K)R %&>1,&A1 3%)&,)&B()& @%#'@&%)& 7$@P47 Q$&@F4&%'()&A15* >1 @%#D4C 1%& @#2>121,#%)& $S,%)&N 41 72>$1DS, @ )%2>F>7'DC 2)B%&A1 Q$&@F4&%># , 2F>7#'D)* A4F >&% 12>#>%) Q1'T14@) @ >&D 2#E&D 1Q'D) Q1B)R
F'@%&D* '1 ,)P(2@1UO Q#$B#E&%>#$%#!
miêdzy rz¹dz¹cymi a opini¹ publiczn¹ w spo³ecznym dyskursie œrodowisk opi- niotwórczych, grup nacisku etc. Wp³yw miêdzynarodowej opinii publicznej oraz stanowisko licznych organizacji miêdzynarodowych, z których czêœæ posiada obecnie mo¿liwoœæ w³adczego wp³ywania na krajowe sprawy wewnêtrzne, rów- nie¿ jest systemem kontroli odbywaj¹cej siê, co prawda, z zewn¹trz, ale w obliczu rosn¹cego znaczenia globalnych powi¹zañ, jest czynnikiem nie do pominiêcia. Tak szeroka definicja podzia³u w³adzy niesie ze sob¹ równie¿ donios³e konsek- wencje. Po pierwsze staje siê, w du¿ej mierze, zagadnieniem natury spo³eczno- -politycznej, a nie prawnej. Po drugie, rodzi pytanie, czy czasem nie opisuje innego zjawiska ni¿ monteskiuszowski trójpodzia³ w³adzy, który w swoich za³o¿eniach mia³ stanowiæ wzór wewnêtrznej organizacji pañstwa. Model Monteskiusza by³ przek³adaj¹cym siê w prostej linii na prawne uregulowania schematem urz¹dze- nia ustroju, a nie konglomeratem, w zasadzie, pozaprawnych œrodków od- dzia³ywania. Poza tym, trudno oprzeæ siê wra¿eniu, ¿e takie rozumienie zasady trójpo- dzia³u w³adzy jest instytucj¹ znan¹ ustrojowi demokratycznemu od dawna. Prze- cie¿ ju¿ w czasach demokracji ateñskiej w³adza polityczna rodzi³a siê w trakcie publicznego i otwartego dyskursu na agorze, w trakcie konfliktu miêdzy ró¿nymi opcjami œwiatopogl¹dowymi. Krytyka sprawuj¹cych w³adzê urzêdników by³a czêœci¹ tego dyskursu. Wspó³czesn¹ agor¹ sta³a siê trybuna w parlamencie i nie wydaje siê, aby do wyjaœnienia tego fenomenu potrzebne by³o odwo³ywanie siê do konstrukcji podzielonej w³adzy, która nie tylko jest tej rzeczywistoœci obca, lecz jest w niej, po prostu, zbêdna. Zabieg ten nie wnosi wiele do teorii ustroju, lecz jest jedynie konstatacj¹ zastanej rzeczywistoœci.
Nale¿y zatem potraktowaæ uwagi M. Sobolewskiego jako punkt wyjœcia do skonstruowania modelu podobnego w charakterze do znanej z O duchu praw kon- strukcji. Aby uczyniæ dalsze rozwa¿ania bardziej czytelnymi, trzeba po pierwsze z naciskiem podkreœliæ, ¿e wprowadzenie w ¿ycie pañstwa demokratycznego na- wet tylko wzglêdnie wiernego obrazu znanego z lektury O duchu praw jest prawie niemo¿liwe. Wyposa¿enie g³owy pañstwa w prawo weta, czy parlamentu w upraw- nienia kontrolne w obecnych warunkach w du¿ej mierze nie realizuje celu, do którego urzeczywistnienia trójpodzia³ w³adzy zosta³ powo³any. Ciê¿ko mówiæ równie¿ o dzia³aniu hamulców ustrojowych w ramach cia³a prawodawczego, po- niewa¿ wspó³czesne dwuizbowe parlamenty tylko w niewielkim stopniu przypo- minaj¹ monteskiuszowsk¹ legislatywê. Nale¿y pogodziæ siê z faktem, ¿e mo¿liwy do osi¹gniêcia obecnie wariant podzia³u w³adzy w znacznej mierze odbiega od swojego pierwowzoru i recepcja monteskiuszowskiej myœli w pañstwie demokra- tycznym musi poci¹gn¹æ za sob¹ znaczne przedefiniowanie jej pierwotnego brzmienia. Po drugie, nale¿y przyj¹æ, w œlad za M. Sobolewskim, ¿e poszukiwanie istoty podzia³u w³adzy musi odbyæ siê na p³aszczyŸnie relacji miêdzy grup¹ rz¹dz¹c¹ (kompleks: rz¹d i wiêkszoœæ parlamentarna), a krytycznymi wzglêdem niej œrodo-
!"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:!
!"#$%&'(%)* #+,-.!/)'0 10/)23 * '/$* /$4!&+*5-'
wiskami, g³ównie partiami opozycji. Nie jest to jednak¿e zabieg wystarczaj¹cy, gdy¿ sens trójpodzia³u w³adzy zasadza siê w jego prawnej realizacji. Innymi s³owy, pozbawienie podzia³u w³adzy prawnej formy prowadzi do zatarcia siê gra- nicy miêdzy nim samym, a naturalnymi uwarunkowaniami ¿ycia politycznego i spo³ecznego. Dlatego, w niniejszej pracy proponuje siê postrzegaæ podzia³ w³adzy, jako ca³okszta³t przepisów ustrojowych stwarzaj¹cych mo¿liwoœæ szero- kiej partycypacji opozycji w sprawowaniu w³adzy w pañstwie. Im bêdzie ona wiêksza, im czêœciej wiêkszoœæ rz¹dz¹ca bêdzie w sprawowaniu w³adzy zale¿na od opozycji, w tym wiêkszym stopniu pañstwo zabezpieczone bêdzie przed dyktatur¹ jednej opcji politycznej. Je¿eli Monteskiusz buduje w XVIII w. system, w gruncie rzeczy bêd¹cy kompromisem stanowym i w nim w³aœnie francuski baron widzi bezpieczeñstwo jednostki, to obecnie, w obliczu braku stanowej struktury spo³ecznej, nale¿y zast¹piæ konkordancjê stanów szerokim kompromi- sem spo³ecznym, porozumieniem wypracowanym w ramach pluralistycznego spo³eczeñstwa. Pluralistyczne spo³eczeñstwo to z³o¿ony konglomerat czêsto antagonistycz- nych wzglêdem siebie grup przek³adaj¹cy siê w du¿ej mierze na strukturê parla- mentarnego gremium. Przyznanie partiom opozycji konkretnych kompetencji mog³oby pozwoliæ wypracowaæ rz¹d kompromisu i konsensusu. Polityka zwyciê- skiej wiêkszoœci by³aby wówczas neutralizowana przez wp³yw opozycyjnych wzglêdem niej ugrupowañ, dziêki czemu w wiêkszym stopniu realizowa³aby interes ca³oœci spo³eczeñstwa. Opracowanie konkretnych œrodków prawnych przynale¿y do nauki prawa konstytucyjnego i dlatego w tym miejscu mo¿na ograniczyæ siê jedynie do poda- nia kilku ramowych przyk³adów. Chodzi o wskazanie kierunku, w którym winny pod¹¿aæ zmiany ustrojowe, jeœli podzia³ w³adzy chce siê uwa¿aæ za realny instru- ment ustrojowy. Wspó³czeœnie widaæ jedynie pewne zal¹¿ki stanu postulowane- go. S¹ nimi, na przyk³ad, odpowiednio wysokie progi kwalifikowanej wiêkszoœci potrzebnej do podjêcia okreœlonych, kluczowych dla pañstwa decyzji, np. do- tycz¹cych wyboru sêdziów konstytucyjnych, czy ratyfikacji najwa¿niejszych umów miêdzynarodowych. Wymuszaj¹ one wspó³dzia³anie rz¹dz¹cych z opo- zycj¹. Tak samo, silne prezydenckie weto stwarza sytuacjê, w której, przy od- miennej orientacji politycznej prezydenta ni¿ rz¹du, wiêkszoœæ parlamentarna bêdzie musia³a zazwyczaj uzyskaæ poparcie grup opozycji. W przyjêtej optyce rozwi¹zanie znane w prawie szwajcarskim, w którym sk³ad kolegialnej g³owy pañstwa odzwierciedla uk³ad si³ w parlamencie, jest dobrym przyk³adem po- dzia³u w³adzy miêdzy zwyciêsk¹ wiêkszoœæ, a opozycjê. Za³o¿eniem tego syste- mu jest, wprost, oparcie kierowania pañstwem na zgodnym porozumieniu miêdzy parlamentarnymi si³ami. Cel trójpodzia³u w³adzy równie¿ realizowa³oby np. wprowadzenie wymogu uzyskania kwalifikowanej wiêkszoœci do przyjêcia lub zmiany regulacji ustawowej w pewnych istotnych z jednostkowego punktu widzenia dziedzinach. Kolejn¹ sugesti¹ mog³oby byæ rozbudowanie instrumenta- rium kontrolnego grup opozycji wzglêdem dzia³alnoœci rz¹du. Kwestia zbadania,
!"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:
!"!# $%&'!(
rancji wolnoœci staje siê przede wszystkim schematem organizacyjnym uspraw- niaj¹cym dzia³anie pañstwowego aparatu. G³ównie s³u¿y pañstwu, a nie jednost- ce. Ju¿ w po³owie ubieg³ego wieku s³usznie wskazywa³ Witold Zakrzewski, ¿e realizowany we wspó³czesnych pañstwach demokratycznych trójpodzia³ w³adzy nie oddaje myœli Monteskiusza, poniewa¿ w rzeczywistoœci jest podzia³em funkcji w³adzy, którego nazywanie monteskiuszowskim jest „byæ mo¿e, nieœwiadomym, lecz niemniej realnym nadu¿ywaniem imienia Monteskiusza”!. Rozwijaj¹c zarysowan¹ przez W. Zakrzewskiego dystynkcjê miêdzy ustro- jow¹ konstrukcj¹ autora O duchu prawa , a jego obecn¹ konstytucyjn¹ realizacj¹ nale¿y wyró¿niæ, zarysowane na pocz¹tku niniejszej pracy, dwie metody postrze- gania fenomenu podzielonej w³adzy. Pierwsz¹, skupiaj¹ca siê na aspektach orga- nizacyjnych, czyli na stosunku poszczególnych organów wzglêdem siebie, na ich prawnej i kompetencyjnej odrêbnoœci. Ujêcie takie nazwaæ mo¿na formalnym. Druga metoda polega na postrzeganiu ca³ej konstrukcji przez pryzmat jej celu, czyli wolnoœci jednostki. Koncentruje siê ona wtedy na poszukiwaniu donios³ych politycznie czynników realnie ograniczaj¹cych wiêkszoœæ sprawuj¹c¹ w³adzê, przy czym czynniki te musz¹ daæ siê uj¹æ w prawn¹ formu³ê. Przyjêcie optyki wol- noœciowej zmusza, na gruncie ustroju demokratycznego, do ca³kowitego oderwa- nia siê od ustrojowych mechanizmów, organizacyjnego kontekstu projektu francuskiego myœliciela. Istota podzia³u w³adzy sprowadza siê wtedy do kompe- tencyjnej partycypacji ró¿nych œrodowisk politycznych. Proponuje siê tak¹ anali- zê nazywaæ materialn¹. Podzia³ miêdzy obiema metodami nie jest ostry. Jak zauwa¿ono, ustrojowa konstrukcja amerykañskiego systemu prezydenckiego w wiêkszym stopniu konsumuje specyfikê metody materialnej, ni¿ re¿im parla- mentarno-gabinetowy. U Monteskiusza natomiast potrzeba wyró¿nienia dwóch metod nie zachodzi, poniewa¿ podzia³ kompetencji miêdzy naczelne organy pañ- stwa jest to¿samy z podzia³em konkretnych si³ politycznych. Perspektywa materialna nie implikuje odrzucenia formalnego rozumienia zasady trójpodzia³u w³adzy. Ta ostatnia posiada du¿y walor praktyczny, np. przy rozstrzyganiu sporów kompetencyjnych. Usprawnia bie¿¹ce funkcjonowanie pañstwowego aparatu i w tym zakresie nie jest zjawiskiem aksjologicznie indy- ferentnym. Przyjêty w niniejszej pracy materialny punkt widzenia pokazuje do- datkowy wymiar, w którym nale¿y koncepcjê podzia³u w³adzy rozpatrywaæ. Tak szerokie jej postrzeganie wynika z uwzglêdnienia jej celu i istoty, czyli ochrony wolnoœci jednostki. Postrzeganie fenomenu podzielonej w³adzy tylko na p³asz- czyŸnie prawnej niebezpiecznie odwraca uwagê od jego najistotniejszych ele- mentów. Ciê¿ko upatrywaæ gwarancji wolnoœci tylko w formalnym rozdziale w³adzy. Mo¿na s¹dziæ, ¿e uwzglêdnienie podzia³u materialnego wp³ynê³oby korzystnie na zagwarantowanie wzglêdnie szerokiej sfery wolnoœci, lecz oznacza³oby to równie¿ os³abienie w³adzy demokratycznie wybranej wiêkszoœci, gdy¿ do tego
! !"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:
!"!# $%&'!(
! (^) )* +,-./0'1-!2 !"# $ %&#'(#)* 3'45 +",-.#'(#/ * ).0"1112 1 678*
wszak prowadzi szeroka partycypacja opozycji w kszta³towaniu bie¿¹cej polityki. Roz³o¿enie akcentów w tej materii, to kwestia wielkich wyborów ideologicznych. Z jednej strony, kompromis i konsensus, z drugiej zdecydowana realizacja prog- ramów politycznych, z której ³atwiej rz¹dz¹cych niew¹tpliwie rozliczyæ. Wykraczaj¹cym natomiast poza ramy niniejszej pracy jest praktyczny aspekt konsekwentnego wprowadzenia materialnie rozumianego podzia³u w³adzy w pañstwie demokratycznym. Nale¿a³oby odpowiedzieæ na pytanie, w jakim stop- niu szeroka partycypacja opozycji w sprawowaniu w³adzy bêdzie wp³ywaæ na stabilnoœæ pañstwa? Czy powsta³a w jej wyniku polityka ma szansê byæ spójna i konsekwentna? Na ile da siê j¹ osi¹gn¹æ w obliczu rosn¹cego skomplikowania i dynamizmu otaczaj¹cej rzeczywistoœci? Trudnoœci zwi¹zane z konsekwentnym wprowadzeniem w ¿ycie faktycznego podzia³u w³adzy ukazuj¹ ponadto, jak niezwykle trudnym zadaniem jest zamkniêcie ¿ycia pañstwowego w ustrojowe mechanizmy. Maj¹ one stanowiæ za- porê przed przerostem w³adzy poprzez jej wt³oczenie w sztywne ramy procedur i struktur prawnych. Abstrahuj¹c w tym miejscu od rozwa¿enia tego zjawiska, uchylaj¹c siê od odpowiedzi na pytanie o skutecznoœæ ustrojowej machiny, nale¿y ograniczyæ siê jedynie do stwierdzenia, ¿e jednym z najwiêkszych zagro¿eñ dla zachowania równowagi na linii obywatel – pañstwo jest zawierzenie mechaniz- mom, które w œrodku mog¹ okazaæ siê puste.
Literatura: Althusser L., Montesquieu. La politique et l’histoire, Paris 1981; Baszkie- wicz J., Ryszka F., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1970; Buchner W., Kant – pañstwo i prawo, Kraków 1996; Filipowicz S., Historia myœli polityczno- prawnej, Gdañsk 2007; Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wyk³adu, War- szawa 2006; Grzybowski K., Montesquieu – kompromis feudalno – mieszczañski , „Pañ- stwo i Prawo” 1948, z. 9–10; Izdebski Z, Rewizja teorii podzia³u w³adz , „Pañstwo i Prawo” 1957, z. 11; Kant I., Metafizyczne podstawy nauki prawa, prze³. W. Galewicz, Kêty 2006; ten¿e, Uzasadnienie metafizyki moralnoœci, prze³. M. Wartenberg, Warszawa 1984; Koranyi K., Powszechna historia pañstwa i prawa , t. 3, Warszawa 1966; Lane F.C., Venice. A Maritime Republic , Baltimore–London 1973; Leksykon politologii, A. Anto- szewski (red.), R. Herbut, Wroc³aw 2004; Ma³ajny R.M., Idea rozdzia³u w³adzy pañ- stwowej i jej interpretacje, „Przegl¹d Sejmowy” 2009, nr 1; ten¿e, Trzy teorie podzielonej w³adzy, Warszawa 2001; Monteskiusz i jego dzie³o. Sesja naukowa w dwu- setn¹ rocznicê œmierci, Wroc³aw 1956; Montesquieu, O duchu praw, prze³. T. ¯eleñski (Boy), Warszawa 1927; Piotrowski R., Zasada podzia³u w³adz w Konstytucji RP, „Przegl¹d Sejmowy” 2007, nr 4; P³awski S., Montesquieu a prawo karne , „Pañstwo i Prawo” 1948, z. 9–10; Pomian K., Wenecja w kulturze europejskiej , Lublin 2000; Pu³³o A. „Podzia³ w³adzy” Aktualne problemy w doktrynie, prawie i wspó³czesnej dyskusji kon- stytucyjnej w Polsce, „Przegl¹d Sejmowy” 1993, nr 3; ten¿e, Zasada podzia³u i równo- wa¿enia w³adz (Podstawowe dylematy debaty konstytucyjnej) , „Gdañskie Studia Prawnicze”, t. 3, 1998; Rousseau J.J., Umowa spo³eczna, prze³. A. Peretiatkowicz,
!"#$%&'( )+,-./ 0123+441-5 6 7-8 9:!
!"#$%&'(%)* #+,-.!/)'0 10/)23 * '/$* /$4!&+*5-'
