Motyw marności w sztuce i literaturze barokowej, Notatki z Język polski

Pobierz Motyw marności w sztuce i literaturze barokowej i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity!

Motyw marności w sztuce i literaturze barokowej

Wprowadzenie Przeczytaj Galeria zdjęć interaktywnych Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Zbigniew Morsztyn, Żywot – sen i cień, [w:] Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku, oprac. K. Mrowcewicz, Warszawa 1993, s. 172–173. Źródło: Wacław Potocki, Pieśń, [w:] tegoż, Wiersze wybrane, oprac. A. Brückner, Kraków 1924, s. 54. Źródło: Daniel Naborowski, Marność, [w:] Poeci polscy od średniowiecza do baroku, oprac. K. Żukowska, Warszawa 1977, s. 345. Źródło: Zbigniew Morsztyn, Rozkosz mała i krótka, [w:] Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku, oprac. K. Mrowcewicz, Warszawa 1993, s. 172. Źródło: Daniel Naborowski, Do Anny, [w:] tegoż, Poezje, oprac. J. Dürr-Durski, Warszawa 1961, s. 45. Źródło: Kh 1, 1–11, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. Biblia Tysiąclecia, Poznań 1998.

Schyłek renesansu jest związany z kryzysem optymizmu i odejściem wiary w istnienie uporządkowanej rzeczywistości. W epoce baroku podważono poczucie ładu i harmonii świata. Człowiek okazał się istotą niedoskonałą, pełną lęków i niepewności. Szczególne miejsce w literaturze i w sztuce XVI i XVII w. zajął motyw marności świata.

Twoje cele

Omówisz, na czym polega motyw vanitas. Wyjaśnisz, w jaki sposób barokowi poeci wykorzystywali motyw vanitas. Wskażesz w utworze środki artystyczne i określisz ich funkcje. Wyjaśnisz symboliczne znaczenie przedmiotów ukazywanych na barokowych martwych naturach.

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Motyw marności w sztuce i literaturze barokowej

istotami i ulotnymi zjawiskami (np. muszle, motyle, bańki mydlane). Przedstawienie tych elementów ma charakter moralizatorski i służy obrazowemu ukazaniu refleksji zaczerpniętej z biblijnej Księgi Koheleta: „vanitas vanitatum, et omnia vanitas” (łac. „marność nad marnościami i wszystko marność”). Księga jest wyrazem stosunku do życia ziemskiego i jego wartości, które są ukazywane jako nieistotne w przeciwieństwie do spraw ducha i skupienia na życiu wiecznym (perspektywa pośmiertna). Biblia przynosi także określony wizerunek człowieka i jego życia – istota ludzka to robak, proch, cień. Bezwartościowość wszystkiego, co ziemskie, przeciwstawia się doskonałości Boga.

W odniesieniu do epoki baroku motyw marności można łączyć z kilkoma kręgami tematów, wśród których najważniejsze to przemijalność czasu, tajemnica śmierci oraz wyobrażenia związane z marnością ludzkiej egzystencji i świata. Twórcy barokowi przez pryzmat idei marności postrzegali zarówno człowieka i jego kondycję, jak i otaczający świat.

Słownik

alegoria

(gr. allēgoréo – mówię w przenośni, obrazowo) – postać, idea lub wydarzenie, które poza dosłownym sensem mają również stałe i umowne znaczenie przenośne, w przeciwieństwie do symbolu, przesłanie alegorii jest zazwyczaj jednoznaczne. Odczytanie znaczenia alegorycznego wymaga wyjścia poza prostą znajomość języka, np. kobieta z wagą i przepaską na oczach jest alegorią sprawiedliwości

dualizm

(łac. dualis – podwójny)

1. dwoista natura zjawisk
2. myśl zakładająca współwystępowanie w świecie przeciwstawnych pierwiastków, np. materii i ducha, dobra i zła

martwa natura

kompozycja malarska przedstawiająca przedmioty, niekiedy też rośliny i zwierzęta (np. owady), dobrane ze względów kompozycyjno‐estetycznych lub symbolicznych

Sebasan Stoskopff, Vanitas, 1630 Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

poezja metafizyczna

nurt refleksyjnej, osobistej liryki baroku, dotyczący najczęściej sfery religijnej, który rozwinął się w Anglii w XVII w.; skupia się na dociekaniu sensu zmienności świata i tragicznej znikomości człowieka; charakterystyczne są dla tej poezji wyszukane środki ekspresji stylistycznej (koncepty, hiperbole, oksymorony, metafory). W Polsce przedstawicielami poezji metafizycznej byli: Mikołaj Sęp‐Szarzyński, Daniel Naborowski i Sebastian Grabowiecki

symbol

(gr. sýmbolon – znak rozpoznawczy, wiązać razem) – motyw lub zespół motywów występujących w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych, niejasnych i niejednoznacznych; symbol ma za zadanie kierować ku tym treściom myśl czytelnika. Wyrażają go słowa, gesty, obrazy, przedmioty rozpoznawalne tylko dla członków danej kultury i stale się zmieniające. Symbol jest znakiem językowym o wielu znaczeniach. Na przykład kolor czerwony symbolizuje miłość, ale w zależności od kontekstu, w którym występuje – może też oznaczać wstyd, zagrożenie, ogień piekielny

vanitas

(łac. vanitas – marność) – motyw marności świata wywodzący się z biblijnej Księgi Koheleta: „Vanitas vanitatum, et omnia vanitas” („Marność nad marnościami i wszystko marność”, Kh 1, 2).

wanitatywny

(łac. vanitas – marność) – nawiązujący do ulotności ludzkiego życia, próżności, daremności starań oraz nieuchronności przemijania

Polecenie 2

Porównaj realizację motywu vanitas w wierszu Zbigniewa Morsztyna Żywot – sen i cień oraz w dziełach malarskich przedstawionych w prezentacji. Zapisz wnioski.

Zbigniew Morsztyn

Żywot – sen i cień

Nie może dniową światłością żywot ten być nazwany – noc jest ten żywot, ciemnością paciepną przyodziany. Prędszy nad koła słoneczne, nad mrok nocy ciemniejszy – gdzie królowie, gdzie waleczne książęta, gdzie przedniejszy wojsk wodzowie, których lata dawniejsze pamiętały? Śpią sen twardy, skoro z świata te larwy poznikały, tak że więcej nad znikomy cień po nich nie zostało. I ty-ć śpisz nieobudzony, choć ci się, żeś żyw, zdało; żywot ten kształtem żywota ledwie może być zwany, żywot ten śmierci istota, żywot ze snem zrównany.

Źródło: Zbigniew Morsztyn, Żywot – sen i cień, [w:] Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku, oprac. K. Mrowcewicz, Warszawa 1993, s. 172–173.

“

Pieter Claesz, Martwa natura – vanitas, 1656 Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ćwiczenie 1

Omów, jakie refleksje o życiu, czasie i człowieku zawarto w podanym fragmencie Księgi Koheleta. Wyjaśnij, jak można w związku z tym rozumieć wyrażenie „marność nad marnościami”.

Kh 1, 1–

Marność nad marnościami, rzekł Eklezjastes, marność nad marnościami i wszytko marność. Co więcej ma człowiek ze wszytkiej prace swej, którą się pracuje pod słońcem? Rodzaj przemija i rodzaj nadchodzi, a ziemia na wieki stoi. Słońce wschodzi i zachodzi, i wraca się do miejsca swego, i tam znowu wszczedszy krąży przez południe i skłania się ku północy. Przechodząc wszytko wokoło idzie wiatr i nawraca się do okręgów swoich. Wszytkie rzeki wchodzą do morza, a morze nie wylewa; do miejsca, z którego wyszły rzeki, wracają się, aby znowu ciekły. Wszytkie rzeczy trudne, nie może ich człowiek wymówić. Nie nasyca się oko widzenim ani się ucho napełnia słyszenim. Cóż jest, co było? Toż, co potem będzie. Cóż jest, co się zstało? Toż, co się zstanie. Nic nie masz nowego pod słońcem i nie może nikt mówić: Oto to jest nowe, już bowiem uprzedziło w wiekach, które były przed nami. Nie masz pamięci pierwszych rzeczy; ale ani tych, które potem będą, nie będzie pamiątki u tych, którzy na końcu będą.

Źródło: Kh 1, 1–11, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. Biblia Tysiąclecia, Poznań 1998.

“

輸

Ćwiczenie 2

Wskaż poprawne informacje na temat motywu vanitas.

Motyw vanitas występuje tylko w sztukach plastycznych.

Motyw vanitas służy wyrażeniu refleksji egzystencjalnych.

Motyw vanitas nawiązuje do refleksji zawartych w Biblii.

Motyw vanitas to inna nazwa motywu tańca śmierci.

輸

I czegóż się tedy, z czego, głupi, pysznisz, człecze? I stąd cię śmierć do grobu leda w dzień wywlecze, (...) Inszy się rozpościerać w tym będzie po tobie, a ty, jakoś był ziemią, ziemią będziesz w grobie.

“

Źródło: Wacław Potocki, Człowiek, [w:] Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku, oprac. K. Mrowcewicz, Warszawa 1993, s. 161.

Popiół śkło; ale i popiół człowiek, Choćby rozciągnął jak Feniks kto wiek: Bo i z słonecznych ten ptak promieni Z popiołu wstaje, w popiół się mieni.

“

Źródło: Kasper Miaskowski, Na śklenicę malowaną, [w:] tegoż, Zbiór rytmów, oprac. A. Nowicka-Jeżowa, Warszawa 1995, s.

Ćwiczenie 4

Na obrazie Davida Bailly’ego wskaż symbole wanitatywne i wyjaśnij, dlaczego łączą się z tematyką marności i przemijania.

David Bailly, Autoportret z symbolami vanitas, 1651 Źródło: Wikimedia Commons, Commons Wikimedia, domena publiczna.

輸

Ćwiczenie 5

Określ sytuację liryczną w utworze Rozkosz mała i krótka Zbigniewa Morsztyna. W tym celu uzupełnij tabelę.

Zbigniew Morsztyn

Rozkosz mała i krótka

Powiedz mi, chrześcijaninie, Co na świecie lekszego Nad płomień, który w lot ginie, Nad obłok nietrwalszego? Co prętszego nad spłynności Rzek, nad strzały lecące, Nad baniek wodnych marności, Nad dymy niszczejące? A wiesz, co to takiego?

• Rozkosz świata marnego

Źródło: Zbigniew Morsztyn, Rozkosz mała i krótka, [w:] Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku, oprac. K. Mrowcewicz, Warszawa 1993, s. 172.

“

Pytania pomocnicze Twoja odpowiedź Kto mówi?

Do kogo mówi?

O czym mówi?

W jaki sposób mówi?

醙

Ćwiczenie 7

Przeczytaj utwór Marność Daniela Naborowskiego, a następnie oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń, zaznaczając odpowiednie okna w tabeli.

Daniel Naborowski

Marność

Świat hołduje marności I wszytkie ziemskie włości; To na wieki nie minie, Że marna marność słynie. Miłujmy i żartujmy, Żartujmy i miłujmy, Lecz pobożnie, uczciwie, A co czyste, właściwie. Nad wszytko bać się Boga — Tak fraszką śmierć i trwoga.

Źródło: Daniel Naborowski, Marność, [w:] Poeci polscy od średniowiecza do baroku, oprac. K. Żukowska, Warszawa 1977, s. 345.

“

Stwierdzenie Prawda Fałsz Według poety jedyne, co jest stałe na świecie, to przemijanie oraz marność. Ziemskie marności mogą być według poety źródłem radości człowieka. Utwór przedstawia negatywną koncepcję świata jako miejsca, w którym człowiek toczy wieczną walkę.

醙

Ćwiczenie 8

Na podstawie utworu Marność Daniela Naborowskiego wyjaśnij, jaką postawę powinniśmy przyjąć według poety wobec marności świata ziemskiego.

難

Ćwiczenie 10

Obejrzyj galerię, a następnie wybierz obraz, który twoim zdaniem najlepiej koresponduje z Pieśnią Wacława Potockiego. Uzasadnij wybór, formułując dwa argumenty.

Hans Baldung, Trzy etapy, 1510 Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

難

Dla nauczyciela

Autor: Katarzyna Lewandowska

Przedmiot: Język polski

Temat: Motyw marności w sztuce i literaturze barokowej

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa: Zakres podstawowy Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

1. rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945– 1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2. rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;
3. interpretuje treści alegoryczne i symboliczne utworu literackiego;
4. rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
5. rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;
6. rozumie pojęcie motywu literackiego i toposu, rozpoznaje podstawowe motywy i toposy oraz dostrzega żywotność motywów biblijnych i antycznych w utworach literackich; określa ich rolę w tworzeniu znaczeń uniwersalnych;
7. przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
8. wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny;
9. rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości.

2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń: