Pobierz Motyw snu w poezji barokowej i więcej Streszczenia w PDF z Język polski tylko na Docsity!
Motyw snu w poezji barokowej
Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja mul medialna Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: Zbigniew Morsztyn, Emblema 85, [w:] Muza domowa, t. 2, oprac. J. Dürr-Durski, Warszawa 1954, s. 76. Źródło: Stanisław Herakliusz Lubomirski, Somnus, [w:] Poezje zebrane, t. 1, red. Adam Karpiński, Warszawa 1995, s. 384–385. Źródło: Blaise Pascal, Myśli, tłum. T. Żeleński-Boy, Warszawa 1877, s. 155. Źródło: Zbigniew Morsztyn, Emblema 4, [w:] Muza domowa, t. 2, oprac. J. Dürr-Durski, Warszawa 1954, s. 12. Źródło: Zbigniew Morsztyn, Żywot – sen i cień, [w:] Muza domowa, t. 2, oprac. J. Dürr- Durski, Warszawa 1954, s. 198–199.
Źródło: Zbigniew Morsztyn, Pieśń wyrażająca w sobie wszelkie sposoby życia na tym świecie i ukazująca, w czym największe szczęście człowiecze nade wszystko zawiera się (Votum), [w:] Muza domowa, t. 1, oprac. J. Dürr-Durski, Warszawa 1954, s. 142–143. Źródło: Kartezjusz, Prawidła kierowania umysłem, tłum. L. Chmaj, Warszawa 1937, s. 142–
Źródło: Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna. Cytat za: Teresa Michałowska, Śnić w średniowiecznej Polsce, [w:] tejże, Mediaevalia i inne, Warszawa 1998, s. 97. Źródło: Jakob Balde, Poema de vanitate mundi, [w:] Sen żywota wierszem łacińskim przez W.O. Jakuba Balde Societ. Jesu napisany, a przez Jana Libickiego […] wyrażony, tłum. Jan Libicki, Kraków 1647, s. 5–6. Źródło: Blaise Pascal, Myśli, tłum. T. Boy-Żeleński, Warszawa 1977, s. 155. Źródło: Platon, Teajtet, [w:] Parmenides, Teajtet, tłum. W. Witwicki, Kęty 2002, s. 157–158.
Przeczytaj
Sen jako motyw kultury
Sen należy do ważnych motywów istniejących w kulturze już od antyku. O jego znaczeniu decyduje m.in. fakt, że może być przedstawiany w bardzo różnych kontekstach. Zajmowali się nim m.in. teologowie, twórcy systemów filozoficznych, medycy, artyści.
Już w starożytności wyraźnie odróżniano czynność spania od śnienia. Stosowano przy tym terminy, które wskazywały np. na właściwości obu procesów. Najczęściej używanym pojęciem było łacińskie słowo somnus, które miało szeroki zakres, bo dotyczyło zarówno spania, jak i marzeń sennych, ale korzystano też z innych określeń: sopor, somnium czy visio.
Bazaltowa figura nagiego śpiącego niemowlęcia przedstawiająca Somnusa, boga snu, syna nocy i brata bliźniaka śmierci Źródło: Sean Pathasema/Birmingham Museum of Art, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0.
Odmienność terminologiczna wynikała m.in. z istnienia kilku źródeł wiedzy na temat snów. Jednym z nich były naukowe badania wchodzące w zakres onirologii, mające korzenie w starożytności. Inną perspektywę dawały popularne wierzenia wywodzące się z przesądów i magii, a realizowane w postaci senników.
Wśród najważniejszych zagadnień podejmowanych przez reprezentantów obu nurtów było wyjaśnienie, czy to, co się śni człowiekowi, jest efektem działania Boga, czy sił piekielnych, a tym samym – ustalenie wiarygodności snów. Odwoływano się przy tym m.in. do Biblii,
gdzie motyw śnienia występuje wielokrotnie. W Piśmie Świętym sen jest ważnym sposobem kontaktu Boga z człowiekiem, np. Józef otrzymał w ten sposób nakaz ucieczki do Egiptu wraz z Maryją i Jezusem. Bardzo doceniano w Biblii umiejętność wyjaśniania symbolicznych snów – dzięki niej starotestamentowy Józef został uwolniony z więzienia i zdobył wysokie stanowisko na dworze faraona.
Klasyfikowanie snów w zależności od tego, czy mają pochodzenie niebiańskie, czy piekielne, stało się przedmiotem zainteresowania wielu filozofów i teologów.
Sen w filozofii barokowej
Problem rozróżniania snów zesłanych przez Boga i tych wynikających z działania demonów był podejmowany również w baroku. Jednak w tej epoce po motyw marzeń sennych zazwyczaj sięgano w innym celu, wynikającym z widocznego w epoce kryzysu zaufania w możliwości epistemologiczne rozumu i zmysłów. Renesansowi humaniści zakładali, że umysł, opierając się na przesłankach przekazywanych przez zmysły, jest w stanie rozpoznać rzeczywistość. W baroku powróciło pytanie, z którym mierzono się już w antyku: czy człowiek może stwierdzić coś pewnego na temat świata? A także: czy jest jakikolwiek dowód na to, że świat naprawdę istnieje? Przekonanie o tym, że wiedza zbudowana na logicznym myśleniu ma wartość, zostało naruszone, a zastąpiła je idea iluzoryczności bytu. Nie przypadkiem na ten okres przypada popularność porównywania świata i życia do teatru, żeglugi po morzu, bańki mydlanej czy snu.
Problem ten podjął m.in. XVII‐wieczny filozof Kartezjusz (1596–1650), autor zdania: „Myślę, więc jestem”. Zastanawiając się nad kwestią możliwości odróżnienia jawy od snu, zadał pytanie:
Św. Tomasz z Akwinu
Suma teologiczna Niekiedy […] demony sprawiają, że pewne obrazy ukazują się ludziom we śnie, i tym sposobem odsłaniają czasem pewne rzeczy przyszłe tym, którzy weszli z nimi w bezprawne układy. Stosownie do tego musimy powiedzieć, że wykorzystywanie marzeń sennych do przewidywania przyszłości nie jest bezprawnym wieszczeniem dopóty, dopóki owe marzenia zawdzięczamy boskiemu objawieniu. Źródło: Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna. Cytat za: Teresa Michałowska, Śnić w średniowiecznej Polsce, [w:] tejże, Mediaevalia i inne, Warszawa 1998, s. 97.
Kartezjusz
topos
(gr. tópos koinós, łac. locus communis - miejsce wspólne) – motyw powtarzający się w literaturze i sztuce, zbudowany na fundamencie dwu wielkich tradycji śródziemnomorskich: antycznej i biblijno‐chrześcijańskiej. Wskazuje na jedność, ciągłość danej kultury i na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka. Topos konstruowany jest jako obraz, a celem jego zastosowania jest opis jakiejś sytuacji (topos tonącego okrętu w Kazaniach Skargi)
wanitatywny
(łac. vanitas – marność) – nawiązujący do ulotności życia ludzkiego i świata materialnego
Prezentacja mul medialna
Polecenie 1
Obejrzyj prezentację mul medialną, w której poddano analizie tekst Szymona Zimorowica pod tytułem „ Ośmnasty: Bineda”. Zredaguj notatkę na temat źródeł, z których skorzystał polski poeta.
Polecenie 2
Własnymi słowami opisz przestrzeń, w której znajdował się „sen”.
Brzydkim tłumokiem ciała obciążona I snem głębokim prawie opojona, Jako niewolnik srogiego tyrana Władzy poddana.
Lecz tego przecie spodziewać się może Ułomność ludzka, gdy jej Bóg pomoże, Że kiedyżkolwiek z tego co ją łudzi Snu się obudzi. Źródło: Zbigniew Morsztyn, Pieśń wyrażająca w sobie wszelkie sposoby życia na tym świecie i ukazująca, w czym największe szczęście człowiecze nade wszystko zawiera się (Votum), [w:] Muza domowa, t. 1, oprac. J. Dürr-Durski, Warszawa 1954, s. 142–143.
Zbigniew Morsztyn
Żywot – sen i cień Nie może dniową światłością Żywot ten być nazwany – Noc jest ten żywot ciemnością Paciepną przyodziany, Prętszy nad koła słoneczne, Nad mrok nocny ciemniejszy. Gdzież królowie, gdzie waleczne Książęta, gdzie przedniejszy Wojsk wodzowie, których lata Dawniejsze pamiętały? Śpią sen twardy, skoro z świata Te larwy poznikały, Tak że więcej nad znikomy Cień po nich nie zostało. I tyć śpisz nie obudzony, Choć ci się, żeś żyw, zdało. Żywot ten kształtem żywota Ledwie może być zwany,
Pokaż ćwiczenia: (^) 輸 醙 難
Żywot ten śmierci istota, Żywot ze snem zrownany. Źródło: Zbigniew Morsztyn, Żywot – sen i cień, [w:] Muza domowa, t. 2, oprac. J. Dürr-Durski, Warszawa 1954, s. 198–199.
Zbigniew Morsztyn
Emblema 85 Gdzieżem i w jakim widzę się więzieniu? Żyję, czy‐m w śmierci położony cieniu? Przez sen, czy ze mną na jawie się dzieje? Ach, smutna duszo, gdzie twoje nadzieje? W miłości świata byłaś utopiona, Jadem niezbednej żądze zarażona, Tobą wystawa, rozkosz, dobre mienie Rządziło – za to cierp teraz więzienie. […] I ja w tej niewoli Z skruchą serdeczną dla ciała swawoli Ciebie przepraszać, Boże, nie przestanę, Aż się z tej klatki na wolność dostanę, Gdyż święta miłość swobodę gotuje, A miłość świata pęta wieczne kuje. Źródło: Zbigniew Morsztyn, Emblema 85, [w:] Muza domowa, t. 2, oprac. J. Dürr-Durski, Warszawa 1954, s. 76.
Ćwiczenie 3
Jaka jest relacja między duszą a ciałem opisana przez Zbigniewa Morsztyna w wierszu Pieśń wyrażająca w sobie wszelkie sposoby życia...? Opisz tę relację w krótkiej wypowiedzi, przywołując stosowny cytat.
Ćwiczenie 4
Zbigniew Morsztyn w wierszu Pieśń wyrażającą w sobie wszelkie sposoby życia... opisał człowieka, który mimo zamknięcia w więzieniu na obczyźnie śni o powrocie do kraju. Wyjaśnij, czy motyw snu ma w tym utworze wydźwięk optymistyczny. Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do dwóch znaczeń motywu snu.
Ćwiczenie 5
Na podstawie analizy wiersza Żywot – sen i cień wyjaśnij, dlaczego: „Nie może dniową światłością / Żywot ten być nazwany”.
輸
輸
醙
Ćwiczenie 6
W wierszu Żywot – sen i cień mówi się o dwóch typach snów i spania. Przeanalizuj odpowiednie fragmenty utworu i wyjaśnij, na czym polega różnica.
Ćwiczenie 7
Zinterpretuj dwuwers zawarty w utworze Żywot – sen i cień, brzmiący: „Żywot ten kształtem żywota / Ledwie może być zwany”.
Ćwiczenie 8
Sformułuj odpowiedź na pytanie o to, co spowodowało niepewność podmiotu lirycznego wiersza Emblema 85, wyrażoną w pytaniu: „Żyję, czy-m w śmierci położony cieniu? / Przez sen, czy ze mną na jawie się dzieje?”. W odpowiedzi przytocz odpowiedni cytat.
Ćwiczenie 9
W dwóch wierszach Zbigniewa Morsztyna pojawił się motyw więzienia. Wyjaśnij, jak rozumiesz sens jego użycia.
醙
醙
難
難
Dla nauczyciela
Autorki: Małgorzata Kosińska‐Pułka, Bożena Święch
Przedmiot: Język polski
Temat: Motyw snu w poezji barokowej
Grupa docelowa:
III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony
Podstawa programowa: Zakres podstawowy Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Kształcenie literackie i kulturowe.
- Czytanie utworów literackich. Uczeń:
- interpretuje treści alegoryczne i symboliczne utworu literackiego;
- wykazuje się znajomością i zrozumieniem treści utworów wskazanych w podstawie programowej jako lektury obowiązkowe;
- rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
- rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;
- rozumie pojęcie motywu literackiego i toposu, rozpoznaje podstawowe motywy i toposy oraz dostrzega żywotność motywów biblijnych i antycznych w utworach literackich; określa ich rolę w tworzeniu znaczeń uniwersalnych;
- porównuje utwory literackie lub ich fragmenty, dostrzega kontynuacje i nawiązania w porównywanych utworach, określa cechy wspólne i różne;
- przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
- wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny;
- rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości. II. Kształcenie językowe.
- Gramatyka języka polskiego. Uczeń:
- wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;
- Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
- stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców; III. Tworzenie wypowiedzi.
- Mówienie i pisanie. Uczeń:
- tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź o charakterze argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny, definicja, hasło encyklopedyczne, notatka syntetyzująca;
- w interpretacji przedstawia propozycję odczytania tekstu, formułuje argumenty na podstawie tekstu oraz znanych kontekstów, w tym własnego doświadczenia, przeprowadza logiczny wywód służący uprawomocnieniu formułowanych sądów; IV. Samokształcenie.
- rozwija umiejętność pracy samodzielnej między innymi przez przygotowanie różnorodnych form prezentacji własnego stanowiska; Lektura obowiązkowa
- wybrane wiersze następujących poetów:Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn, Mikołaj Sęp-Szarzyński; Zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Kształcenie literackie i kulturowe.
- Czytanie utworów literackich. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
- rozumie pojęcie tradycji literackiej i kulturowej, rozpoznaje elementy tradycji w utworach, rozumie ich rolę w budowaniu wartości uniwersalnych;
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji; kompetencje w zakresie wielojęzyczności; kompetencje cyfrowe; kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się; kompetencje obywatelskie; kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.
Cele lekcji. Uczeń:
interpretuje wskazane fragmenty utworów Zbigniewa Morsztyna, aby dostrzec związki między motywami snu i niewoli, charakteryzuje przedstawione w wierszach Zbigniewa Morsztyna relacje między ciałem a duszą, uwzględniając obecność w tych utworach motywu snu,
zapisanych w lukach. Porównują zróżnicowanie leksykalne polszczyzny. Kiedy śpię, to ………………... We śnie przeżywam …………. Ze snu wynika ……………….. Śniąc, ludzie …………………. Śnienie jest …………………..
Faza realizacyjna:
- Uczniowie zapoznają się z umieszczoną w e‐materiałach prezentacją multimedialną i wykonują dołączone do niej polecenia:
- redagują notatkę na temat źródeł, z których skorzystał polski poeta – Szymon Zimorowic w utworze Ośmnasty. Bineda,
- własnymi słowami opisują przestrzeń, w której znajdował się sen ukazany w wierszu Zimorowica.
- Uczestnicy zajęć udzielają odpowiedzi na pytanie: jaka jest relacja między duszą a ciałem ukazana przez Zbigniewa Morsztyna w wierszu Pieśń wyrażająca w sobie wszelkie sposoby życia...? Opisują tę relację w krótkiej wypowiedzi, przywołując stosowny cytat z wiersza. Następnie analizują funkcjonowanie motywu snu. Odpowiedź uzasadniają, odwołując się do dwóch znaczeń motywu snu.
- Uczniowie wykonują samodzielnie wskazane przez nauczyciela ćwiczenia umieszczone w e‐materiale. Następnie wybrane osoby prezentują swoje odpowiedzi do ćwiczeń i komentują je. Nauczyciel prosi uczniów o wyjaśnienie, w jakim celu zostały w wierszach wykorzystane inne niż sen motywy kulturowe.
Faza podsumowująca:
- Uczniowie formułują odpowiedź na pytania: co budzi w człowieku doby baroku niepewność, poczucie zagrożenia? Jakie znaczenie w kontekście tych uczuć ma sen? Interpretują cytat: „Żyję, czy‐m w śmierci położony cieniu?/Przez sen, czy ze mną na jawie się dzieje?”
- Uczestnicy zajęć zapoznają się z umieszczonym w e‐materiale fragmentem Myśli Blaise'a Pascala i redagują krótką wypowiedź, w której wyjaśniają, czy filozoficzna wymowa utworów Zbigniewa Morsztyna wiąże się z przekonaniami Pascala na temat ludzkiego życia.
Praca domowa:
- Nauczyciel formułuje polecenie pracy domowej: Na podstawie znanych ci utworów Morsztyna napisz wypracowanie na temat: O czym śnią bohaterowie wierszy Zbigniewa Morsztyna?
Materiały pomocnicze:
Janusz Pelc, Zbigniew Morsztyn na tle poezji polskiej XVII wieku, Warszawa 1973. Czesław Hernas, Barok, Warszawa 1973.
Wskazówki metodyczne
Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Prezentacja multimedialna” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.
