Pobierz Motyw Stabat Mater Dolorosa - Kultura - Media i więcej Schematy w PDF z Fotografia tylko na Docsity!
Sylwia Konopacka-Bąk
Motyw Stabat Mater Dolorosa
a wizualizacja ludzkiego cierpienia
w fotografii prasowej
The Stabat Mater Dolorosa theme and visualization of human suffering in photojournalism
STRESZCZENIE:
NINIEJSZY ARTYKUŁ PRZEDSTAWIA REFLEKSJĘ NA TEMAT MOTYWU STABAT MATER DOLOROSA NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH ZDJĘĆ. WIZUALIZACJA LUDZKIEGO CIERPIENIA, KTÓREGO CENTRALNYM PUNKTEM JEST CIERPIENIE KOBIETY STAJE SIĘ IKONĄ BÓLU. STRESZCZA DRAMATY WOJEN I KATAKLIZMÓW. JEST ULOTNY, ALE POSIADA WYMIAR UNIWERSALNY.
SŁOWA KLUCZOWE:
MOTYW STABAT MATER DOLOROSA, LUDZKIE CIERPIENIE, FOTOGRAFIA
ABSTRACT:
THIS ARTICLE PRESENTS A REFLECTION ON THE STABAT MATER DOLOROSA MOTIVE, BASED ON SELECTED IMAGES. VISUALIZATION OF HUMAN SUFFERING, WHICH THE CENTRAL POINT IS A WOMAN SUFFERING BECOMES AN ICON OF PAIN. IT IS EPHEMERAL, BUT HAS A UNIVERSAL DIMENSION.
KEYWORDS:
STABAT MATER DOLOROSA MOTIVE, HUMAN SUFFERING, PHOTOGRAPHY
Kultura – Media – Teologia
2012 nr 11, s. 32-40.
S. Konopacka-Bąk, Motyw Stabat Mater Dolorosa...
izerunek przeszytej bólem kobiety to motyw, który niezwykle często wykorzy- stuje fotografia prasowa. Zdjęcie cierpiącej matki jest w stanie zilustrować nie tylko jej osobisty dramat, ale także nadać uniwersalny charakter fotografii, stać się symbolem swoich czasów. Udręczona kobieta to ikona bólu matek, żon, sióstr... Jeden obraz jest w stanie streścić dramat wojny, kataklizm czy nawet pojedyncze, indywidualne traumy. Kard fotograficzny zamyka w sobie niemy dramat ludzkiego cierpienia. Staje się obrazem utrwalonych emocji. Pokazuje ból i rozpacz nie zawsze w sposób dosłowny. Po- sługuje się symbolami i niedopowiedzeniami. Cierpienie w kadrze aparatu fotograficzne- go jest tylko momentem, ulotną chwilą, ale jednocześnie zyskuje charakter uniwersalny. Ilustruje w prosty sposób głód, cierpienie, ubóstwo, a nawet śmierć. Niezależnie od tego, gdzie i przez kogo zostało wykonane, jego sens jest zrozumiały w różnych kręgach kulturo- wych. Szerokość geograficzna przestaje mieć znaczenie. Zaczyna liczyć się wyłącznie aspekt wizualny i symboliczność takiego obrazu. Mater Dolorosa stopniowo nabiera przy- domku „moja” i pozwala na bezpośrednie utożsamianie się z obrazem. Wyzwala w od- biorcy identyfikację, ale indywidualne relacje i odbiór takiego zdjęcia mogą być odmien- ne. Fotografia prasowa cieszy się zaufaniem społecznym, niemniej jednak to inne aspekty decydują o uniwersalności fotografii przedstawiającej Mater Dolorosa. Umieszczenie po- dobizny cierpiącej kobiety pozwala również na podjęcie rozważań o charakterze antropo- logicznym. Co jednak sprawia, że Mater Dolorosa nabywa tak realnych cech, szczególnie w fotografii prasowej? Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzi na to pytanie poprzez ana- lizę wizualną i kontekstową wybranych fotografii prasowych, przedstawiających Mater Dolorosa. Wymiar takiej fotografii oraz jej aspekty etyczno-moralne stanowią impuls do dyskusji na temat wizualizacji ludzkiego cierpienia w fotografii prasowej.
W
Motyw Stabat Mater Dolorosa jest obrazem przedstawiającym w najogólniejszym ro- zumieniu wizerunek matki, która cierpi po stracie dziecka. Stanowi nieodłączny motyw ma- larstwa chrześcijańskiego, ale również innych nurtów. Szczególnie mocno został zaakcento- wany w malarstwie włoskim. W fotografii prasowej przede wszystkim ilustruje wojenne dramaty i inne tragedie. Według K. Kobylarczyk: „niemal najczęstszym «zapożyczeniem» fotografii wojennej jest symboliczna postać Madonny/Matki opłakującej śmierć dziecka. Po- stać Madonny Matki Boleściwej ( Mater Dolorosa) przewija się przez całą ikonografię chrze- ścijańską. Do najbardziej znanych jej wizerunków należy obraz pędzla Tycjana. Ale niemal każda wojna ma swoją «Madonnę». W latach 1997-98 zdjęcia, nawiązujące do takiego przed- stawienia kobiety, dwa razy pod rząd zdobywały prestiżową nagrodę World Press Photo of the Year”^1. Karmiąca się obrazem ludzkich dramatów fotografia wojenna, wykorzystuje mo- tyw zaczerpnięty z kultury chrześcijańskiej i nadaje mu różne twarze i umiejscawia w róż- nych ramach czasowo-przestrzennych. Sens pozostaje jednak ten sam. Podążając tym tropem, można stwierdzić, że nie tylko każda wojna ma swoją „ma- donnę”, ale wizerunek zatroskanej, cierpiącej kobiety towarzyszy również innym tra- gicznym wydarzeniom. Przykład daje fotografia Wędrująca matka, autorstwa D. Lange,
(^1) K. Kobylarczyk, Fotografia jako mit. Zdjęcia streszczają stulecie, [w] „Zeszyty prasoznawcze” 2005, nr 1-
2 , s. 81.
S. Konopacka-Bąk, Motyw Stabat Mater Dolorosa...
dziewczynki jest wygląd. Ubrane w zniszczone stroje, z potarganymi włosami stają się nie- mym świadectwem biedy i nędzy. Twarz niemowlęcia jest brudna. Matka również ubrana jest w zniszczone rzeczy, ale to nie one przykuwają wzrok. Mimika twarzy wskazuje, że z tro- ską myśli o swoim losie i przyszłości swoich dzieci. Na twarzy tej młodej kobiety odcisnęły swe piętno i Czarny Czwartek i Wielki Kryzys, ale najpewniej nie myśli w tej chwili o wiel- kiej polityce. Dla niej Czarny Czwartek jest codziennie ponieważ nie jest w stanie zapewnić odpowiedniego wyżywienia i bezpieczeństwa swoim dzieciom. Jako ciekawostkę można podać fakt, że przez lata dokonywano różnych modyfika- cji fotografii, np. usuwając ze zdjęcia dzieci. Podczas wojny domowej w Hiszpanii lito- grafia wykonana na podstawie zdjęcia została opatrzona tytułem „Hiszpańska matka, terror 1938 roku”. W 1964 roku latynoamerykański magazyn „Bohemia” umieścił zdję- cie na okładce, odwracając jednej z dziewczynek głowę. Dziewięć lat później zdjęcie zna- lazło się w gazecie Partii Czarnych Panter. W artystycznej wersji dodano podpis „Ubó- stwo jest zbrodnią, a nasze społeczeństwo to ofiara”^7. Co wpłynęło na fakt, że uchwycony przez D. Lange obraz zyskał tak, uniwersalny wy- miar madonny? Według H.M. Koetzle, „Dorothea Lange poszukiwała wizualnego świadec- twa, ale także całkiem świadomie, sugestywnego obrazu. Zmieniając ludzkie cierpienie w obiekt estetyczny, odkryła sposób stymulowania uwagi, zainteresowania i współczucia widzów w świecie nasyconym obrazami”^8.. Od takiego ujęcia już tylko krok dzieli nas od uznania fotografii za symbol i nadania jej umiejętności streszczania ludzkich dramatów i cierpień. Na przykładzie tej fotografii (bez znajomości podpisu, kontekstu, dalszych losów bohaterów) doświadczamy osobistego dramatu matki cierpiącej. „Florence Thompson, ko- bieta ze zdjęcia, nie jest nieśmiertelna; ale to jest jej obraz i poprzez skojarzenia, które wywo- łuje zdjęcie uważane jest za ponadczasowe i uniwersalne”^9. (^7) Por. M. Meltzer, Dorothea Lange. A Photographer's Life, New York 2000, s.135. (^8) Por. H.M. Koetzle, Słynne zdjęcia II i ich historie 1928-1991, dz. cyt., s.31. (^9) M. Rawlinson, American Visual Culture, Oxford 2009, s. 103
Motyw Stabat Mater Dolorosa jest obrazem przedstawiającym w najogólniejszym rozumieniu wizerunek matki, która cierpi po stracie dziecka. Stanowi nieodłączny motyw malarstwa chrześcijańskiego, ale również innych nurtów. Szczególnie mocno został zaakcentowany w malarstwie włoskim. W fotografii prasowej przede wszystkim ilustruje wojenne dramaty i inne tragedie.
MEDIA WOBEC SACRUM
Podobną fotografię wykonał F. O'Reilly w 2005 roku w Nigerze^10. Także i tutaj mamy do czynienia z symbolem matki cierpiącej. Inny kontynent, ponad pół wieku róż- nicy, a mimo wszystko dwie matki łączy podobny problem – głód dziecka. Alassa Galisou przyciska palcami usta Fatou Ousseini, swojej matki. W wyniku suszy oraz plag szarań- czy, kobiety znalazły się w ośrodku pomocy głodującym^11. Zbliżoną w swoim przekazie jest również fotografia autorstwa D. Burnetta, zrobiona w 1979 roku w Kambodży^12. Ob- raz kobiety trzymającej na kolanach swe dziecko i czekającej na jedzenie jest dramatycz- ny. Zapada w pamięć. Z dominującej na obrazie czerni wybijają się dwie prawie białe stopy głodnego dziecka. Matka i głodne dziecko to obraz Mater Dolorosa na czasy głodu i nieurodzaju, taki sam w odbiorze; bez względu na wiek i kolor skóry. Niemniej jednak motyw Stabat Mater Dolorosa znacznie częściej kojarzy się z wi- dokiem wojennych madonn, niż tych, które cierpią z powodu nędzy i głodu. Motyw ów bezpośrednio wiąże się ze śmiercią. Związany jest z postacią Matki Boskiej i świadectwem jej życia. Wyrasta z cierpienia, ale i z ogromu miłości, bowiem „Maryja potra fi kochać czło- wieka miłością zrodzoną w bólu poddania się woli Bożej. Maryja oddaje Ojcu, to co było dla Niej najdroższe – Syna, a Bóg daje Jej całą ludzkość, którą ma przyjąć do swojego serca. Zamiast czystej natury Syna ma przyjąć do swego Niepokalanego Serca grzeszną naturę człowieka, każdego człowieka z jego słabościami, lękami, smutkiem, cierpieniem”^13. Mo- tyw Stabat Mater Dolorosa wiąże się też z męczeńską śmiercią Jezusa Chrystusa i obrazem ludzkiego cierpienia, jakiego doświadczył podczas swojego ziemskiego życia. Zresztą, jak słusznie zauważa A. Adamski: „z punktu widzenia chrześcijanina, jego opowieść z chwilą śmierci przechodzi w inny wymiar. Trudno mówić tu o narracji w ziemskim rozumieniu
- jest to bowiem wieczne „teraz” i sposób poznania, który nie potrzebuje odwoływać się do wzroku, słuchu czy zmysłów”^14. Rozpatrując motyw Mater Dolorosa na przykładzie foto- grafii, należy wziąć pod uwagę, że fotograf, który naciska spust migawki jest w stanie za- trzymać w kadrze łzy i ból. Dokumentuje ludzkie tragedie, utrwala je na lata nie tylko na papierze fotograficznym czy nośniku, ale także, w przypadku fotografii prasowej, w ludz- kiej świadomości. Niejednokrotnie staje się autorem powszechnie znanego symbolu miło- ści i cierpienia pomiędzy matką a jej dzieckiem w obliczu śmierci. W tym miejscu niezbędnym wydaje się rozpatrzenie fotografii autorstwa D. Smith, wykonanej w 1998 roku w Kosowie. Zdjęcie zostało nagrodzone w prestiżo- wym konkursie World Press Photo. Jak wskazuje opis, fotografia przedstawia kobie -
(^10) Zdjęcie Roku w Konkursie World Press Photo z 2005 roku. (^11) Por. http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/indeling/detailwpp/form/wpp/q/
ishoofdafbeelding/true/trefwoord/year/2005 (dostęp 10.02.2013 r.). (^12) Por.
http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/indeling/detailwpp/form/wpp/q/isho ofdafbeelding/true/trefwoord/year/1979 (dostęp 10.02.2013 r.). (^13) E. Robek SAC, Maryja - Matka Miłości Miłosiernej, [w] „Perspectiva: Legnickie Studia Teologiczno-Histo-
ryczne”, 2008, nr 1, s. 201. (^14) A. Adamski, Fotoreportaż jako forma narracji, w: K. Wolny-Zmorzyński, W. Furman, J. Snopek, Mistrzo-
wie literatury czy dziennikarstwa?, Warszawa 2011, s. 148.
MEDIA WOBEC SACRUM
Na Konkurs World Press Photo zgłaszane są głównie obrazy przedstawiające ludzkie cierpienie. Fotografią, która w sposób niedosłowny obrazuje śmierć, jest nagro- dzony tytułem Photo of the Year w 1997 roku obraz Hocine^19. Fotograf uchwycił na nim dwie kobiety w dniach masakry w Bentalha we wrześniu 1997 roku. Dominuje tu kolo- rystyka niczymna obrazach przedstawiających wizerunek Matki Boskiej. Przeważa nie- bieski i zgaszony żółty. Wrażenie świętości wzmocnione jest dodatkowo przez fakt na- krycia głów kobiet. Podobnie, jak we wcześniejszych zdjęciach, również i tutaj pojawia się twarz w wykrzywionym grymasie bólu. Fotograf zwraca też naszą uwagę na dłonie. Dramat rysuje się jednak wyłącznie na twarzy pierwszej z kobiet. Z kontekstu wiemy, że rozpacz wynika z opłakiwania śmierci członka rodziny, ale nie dziecka. Druga z kobiet wspiera Mater Dolorosa, podtrzymując jej głowę i kładzie swą dłoń na piersi. To zdjęcie jest na tyle uniwersalne i wymowne, że mogłoby towarzyszyć każdemu konfliktowi zbrojnemu, ale staje się zdjęciem-symbolem masakry w Bentalha. Nie towarzyszą mu widok rozlanej krwi, żołnierze ani broń. Przedstawia bezbronne i zrozpaczone kobiety, przez co dramat wojenny wydaje się jeszcze bardziej realny. Kolejną fotografią, którą warto rozważyć w tym kontekście jest zdjęcie autorstwa G. Merillona, nagrodzone przez World Press Photo w 1990 roku^20. Podobnie, jak zdjęcie D. Smith, zostało wykonane w Kosowie. Nie wiemy czy kobieta z fotografii jest matką le- żącego obok zmarłego. Widzimy natomiast, że jej cierpienie jest na tyle silne, że musi być podtrzymywana przez swoich bliskich. Według S. Sontag „bycie widzem nieszczęść nawiedzających inne kraje jest jednym z najbardziej charakterystycznych przeżyć współczesności. Od półtora wieku patrzymy na to, co dla nas nagromadzili zawodowi, wyspecjalizowani turyści, zwani dziennikarzami. Wojny to dzisiaj także obrazy i dźwię- ki w salonie”^21. W przypadku takiej fotografii można stawiać pytanie o jej prawdziwą wartość i stawiać znak zapytania pomiędzy humanizmem a materializmem. Niepodwa- żalnym faktem jest bowiem to, że cierpienie się sprzedaje. A reporter wykonujący ujęcia wojenne niejednokrotnie chce wykorzystać wojnę jako źródło dochodu. Kontynuując rozważania S. Sontag, „obrazy cierpień, które niesie wojna, są dziś tak rozpowszechnio- ne, że łatwo zapominamy o tym, iż dopiero całkiem niedawno właśnie takich zdjęć za- częliśmy oczekiwać od uznanych fotografów”^22. Jest jednak cienka granica pomiędzy by- ciem dokumentalistą a wojennym paparazzo. Udział fotografa w takiej scenie musi być na tyle delikatny, aby nie prowokować i nie rozbudzać emocji. Żaden z bohaterów oma- wianej fotografii nie wpatruje się w obiektyw. Kobieta, którą należy uznać za Mater Do- lorosą jest pogrążona w rozpaczy. Wspierają ją inne kobiety. Również i na tym zdjęciu
(^19) Por. http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/indeling/detailwpp/form/wpp/q/ ishoofdafbeelding/true/trefwoord/year/1997 (dostęp 10.02.2013 r.). (^20) Por. http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/indeling/detailwpp/form/wpp/q/ ishoofdafbeelding/true/trefwoord/year/1990 (dostęp 10.02.2013 r.). (^21) S. Sontag, Widok cudzego cierpnienia, Kraków 2010, s.26. (^22) Tamże, s.59-60.
S. Konopacka-Bąk, Motyw Stabat Mater Dolorosa...
dominuje motyw rąk, które są wyciągnięte w stronę cierpiącej. Niezwykle interesującą postacią ze zdjęcia, poza samą Mater Dolorosą, jest kobieta przyparta do ściany, w czar- nej sukni, nosząca jako jedyna czarną chustę na głowie. jest symbolem odmiennego wy- rażania cierpienia. Jej ból jest mniej dosłowny, niż dramat Mater Dolorosa, niemniej jed- nak nie stanowi przeciwwagi dla niej. Równie dramatyczne w odbiorze jest zdjęcie wykonane w Korei Południowej au- torstwa A. Suau, wielokrotnego laureata World Press Photo^23. B. von Brauchitscha, uwa- ża że „fotografia to niezwykła forma zapisywania wspomnień. Potrafi nas przenieść do odległych chwil z przeszłości. Zazwyczaj wiemy, co później stało się z oglądanymi osoba- mi, podczas gdy na zdjęciu wciąż nieświadomie czekają one na nadchodzące wydarze- nia”^24. Tak jest i w tym przypadku. Dzięki opisowi umieszczonemu przy zdjęciu, wiemy, że przedstawiona na fotografii matka trzyma się policjanta. Stoją oni w pobliżu punktu wyborczego. Jej syn był jednym z tysięcy demonstrantów, którzy zostali aresztowani, po- nieważ chcieli udowodnić, że koreańskie wybory z 15 grudnia 1987 były sfałszowane. Ostre słońce pada na twarze policjantów. Właściwie nic nie odróżnia ich od siebie poza cyframi umieszczonymi na hełmie i tarczy. Na zdjęciu jest co najmniej kilkunastu poli- cjantów, naprzeciw którym staje samotna matka. Po cieniach można wnioskować, że w oddali jest jeszcze kilka innych osób. Mater Dolorosa przykłada swoją wykrzywioną w bólu twarz do metalowej tarczy i trzymając w dłoni okulary płacze. Zdjęcie jest koloro- we, nej. Nie znamy dalszych losów kobiety, ani jej syna. Znamy jednak dalszą historię przemian politycznych w Korei Południowej. Wstrząsającym, ze względu na okoliczności, ale również na ukazanie bardziej bezpośrednio śmierci w fotografii jest zdjęcie wykonane przez A. Datta. Obraz przedsta- wia cierpnie kobiety opłakującej swojego krewnego. Ponownie nie jest to dziecko, jak w typowym obrazie Mater Dolorosa. Był drugi dzień świąt Bożego Narodzenia 2004 rok. Trzęsienie ziemi u wybrzeży Sumatry wywołało silne tsunami. Jedną z najbardziej po- szkodowanych społeczności była ludność rybacka w Tamil Nadu w Indiach, skąd pocho- dzi kobieta z fotografii. Opłakująca znajduje się w centralnym punkcie obrazu. Obok niej leży dłoń zmarłego człowieka. Warto w tym miejscu zacytować T. Ferenca, który uważa, że „wizerunkiem martwego człowieka nagminnie posługują się współczesne media. Każdy z nas widział już ogromną ilość trupów, dzięki fotografiom, wideo, telewi- zji docierają do nas martwi z całego świata. Jednocześnie jednak znikają, w szpitalno-po- grzebowo-grabarskim systemie ciała bliskich, znanych nam ludzi”^25. Nie znamy płci ofiary, nie wiemy kim była dla rozpaczającej. Niezależnie od tego rozpacz kobiety jest wstrząsająca. Zgonie z kanonem obrazów Mater Dolorosa autor zdjęcia prezentuje nam twarz i ręce kobiety. Otwarte i pobrudzone piaskiem dłonie stają się centralnym elemen-
(^23) Por.
http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/indeling/detailwpp/form/wpp/q/isho ofdafbeelding/true/trefwoord/year/1987 (dostęp 10.02.2013 r.). (^24) B. von Brauchitsch, Mała historia fotografii, Warszawa 2004, s. (^25) T. Ferenc, Odrzucony język fotografii mortualnej, [w] T. Ferenc, K. Makowski (red.), Przestrzenie foto-
grafii. Antologia tekstów, Łódź 2005, s. 89.
