Pobierz Motyw vanitas w poezji barokowej i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity!
Motyw vanitas w poezji barokowej
Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja mul medialna Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet II: Na one słowa Jopowe: Homo natus de muliere, brevi vivens tempore etc., [w:] tegoż, Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku. Od Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, oprac. K. Mrowcewicz, Warszawa 1993, s. 50. Źródło: Blaise Pascal, Myśli, tłum. T. Żeleński (Boy), Warszawa 1989, s. 167–170. Źródło: Szymon Zimorowic, Roksolanki, oprac. L. Ślękowa, Wrocław 1983, s. 131–132. Źródło: Wacław Potocki, Papieżowi, [w:] tegoż, Dzieła, t. 1, oprac. L. Kukulski, s. 433.
Źródło: Wacław Potocki, Cesarzowi, [w:] tegoż, Dzieła, t. 1, oprac. L. Kukulski, s. 433. Źródło: Wacław Potocki, Żebrakowi, [w:] tegoż, Dzieła, t. 1, oprac. L. Kukulski, s. 443. Źródło: Mikołaj Sęp Szarzyński, Pieśń IX. Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej pomocy, [w:] tegoż, I w odmianach czasu smak jest. Antologia polskiej poezji epoki baroku, oprac. J. Sokołowska, Warszawa 1991, s. 65. Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Pokuta w kwartanie, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 180–181. Źródło: François Villon, Wielki Testament , tłum. T. Żeleński (Boy), Warszawa 1882, s. 41–42. Źródło: Hieronim Morsztyn, Vanitas vanitatum et omnia vanitas, [w:] tegoż, Światowa rozkosz..., Warszawa 1995, s. 41–42. Źródło: Daniel Naborowski, Cnota grunt wszytkiemu, [w:] I w odmianach czasu smak jest. Antologia polskiej poezji epoki baroku, oprac. J. Sokołowska, Warszawa 1991, s. 135. Źródło: Mikołaj Sęp Szarzyński, Pieśń IX. Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej pomocy, [w:] tegoż, I w odmianach czasu smak jest. Antologia polskiej poezji epoki baroku, oprac. J. Sokołowska, Warszawa 1991, s. 65.
Scharakteryzujesz wartości, które według twórców barokowych pozwalają zaakceptować przemijanie i śmierć. Przedstawisz wartości, które według twórców barokowych nie chronią człowieka przed przemijaniem. Ustalisz, jakie toposy są powiązane z motywem vanitas. Zredagujesz notatkę dotyczącą różnych sposobów realizowania motywów wanitatywnych w poezji barokowej.
Przeczytaj
Popularność motywu vanitas w baroku
Motyw vanitas należał do najczęściej podejmowanych w XVII‐wiecznej kulturze, przede wszystkim w literaturze, malarstwie i rzeźbie. W sztukach plastycznych odzwierciedlenie ludzkiej marności przejawiało się np. w popularności obrazów przedstawiających martwą naturę. Wśród rekwizytów mających w symboliczny sposób uzmysławiać odbiorcom ich przemijalność i kruchość znajdowały się klepsydry, czaszki, otwarte lub zamknięte księgi, dogasające świece, kwiaty, owady, instrumenty muzyczne, pieniądze i biżuteria. Bogactwo przedmiotów wypełniających te dzieła można także kojarzyć z typową dla baroku wystawnością i teatralizacją życia. Była to epoka okazałych uroczystości: wjazd ważnej osoby do miasta, ślub czy pogrzeb stawały się okazją do kosztownych ceremonii. Tej postawie towarzyszyła jednak przeciwna – w filozofii, publicystyce, sztuce czy literaturze podkreślano, że uleganie pragnieniu posiadania dóbr materialnych jest grzechem oraz że każdy człowiek to istota poddana pokusom. Nikłe znaczenie człowieka uwypuklano, podkreślając różnicę między nieskończonym Bogiem a marnymi ludźmi. Pisał o tym m.in. Jan Andrzej Morsztyn w Pokucie w kwartanie:
Jan Andrzej Morsztyn
Pokuta w kwartanie O Boże, jakoż podnieść grzeszne oczy Tam, gdzie Twoja moc wieczną światłość toczy! Jam robak ziemny, proch nożny, pies zgniły. We mnie się wszytkie rynsztoki zrodziły. Jam jest nieczystej białogłowy szmaty Kawalec, wywóz miejskich ścierwów, a Ty
Cornelis Norbertus Gysbrechts, Marność, przed 1683 Źródło: Rama, dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.
(łac.) los, przypadek; w mitologii rzymskiej bogini przeznaczenia i losu, bóstwo szczęścia i nieszczęścia; odpowiedniczką Fortuny w mitologii greckiej była Tyche
topos
(gr. tópos koinós, łac. locus communis) – powtarzający się motyw, występujący w obrębie literatury i sztuki zbudowany na fundamencie dwu wielkich tradycji śródziemnomorskich: antycznej i biblijno‐chrześcijańskiej. Wskazuje na jedność, ciągłość kulturową danego kontynentu czy na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka. Topos budowany jest na zasadzie obrazu mającego na celu opis jakiejś sytuacji (topos tonącego okrętu w Kazaniach Skargi)
vanitas
(łac. marność) – motyw obecny w literaturze i sztuce od starożytności, podkreślający marność i przemijanie wszystkiego, co jest materialne, przede wszystkim doczesność istnienia człowieka na ziemi
wanitatywny
(łac. vanitas – marność) – epitet wskazujący na ulotność życia ludzkiego
Prezentacja mul medialna
Polecenie 1
Opracuj notatkę, w której przedstawisz główne sposoby realizowania motywu vanitas w polskiej poezji barokowej.
Polecenie 2
Na podstawie prezentacji wynotuj toposy charakterystyczne dla poezji baroku, które obok motywu vanitas służyły do obrazowania ludzkiego losu na ziemi.
Szymon Zimorowic (ok. 1608–1629) – polski poeta wczesnego baroku, autor jednego dzieła – Roksolanek, to jest ruskich panien, zbioru napisanego z okazji ślubu jego starszego brata
Nuż za one pieszczone ze złota bławaty, za drogotkany ubiór, za rozkoszne szaty sprosna będzie na ciele leżeć gnoju szmata. Ach, ach, świecie nieświetny, taż twoja zapłata! Marność jest tego świata smak nad marnościami ze wszystkiemi swoimi pompy, rozkoszami. A przecię ludzi młodych na jego tak wiele krótkie radości każe i hardzie, i śmiele. Źródło: Hieronim Morsztyn, Vanitas vanitatum et omnia vanitas, [w:] tegoż, Światowa rozkosz..., Warszawa 1995, s. 41–42.
Szymon Zimorowic
Roksolanki Dwudziesta – Halcydis
Mądrość jest nad mądrościami widzieć śmiertelną za nami pogonią, która wyroki miece na świat bez odwłoki.
Jako z pędem na dół wali wiatr skałę, którą obali, tak się nasze przerywają lata, kiedy koniec mają.
Jako z cięciwy wypada strzała, a wicher nią włada, tak nas, tak nasze nadzieje śmierć wespół z prochem rozwieje.
A kto się rozbraci z światem, wszytkie jego sprawy za tem
Mikołaj Sęp Szarzyński (ok. 1550–1581) – polski poeta, nazywany prekursorem baroku, twórca metafizyczny, autor zbioru Rytmy abo wiersze polskie (wyd. 1601)
w niepamięci ponurzone ludziom nie będą wspomnione.
Właśnie jako kiedy morze okręt wielkim gwałtem porze, skoro ujedzie, by znaku nie znać jego namniej ślaku.
Marność jest nad marnościami świat ten z swoimi pompami, a przecię ludzi tak wiele każe nań hardzie i śmiele. Źródło: Szymon Zimorowic, Roksolanki, oprac. L. Ślękowa, Wrocław 1983, s. 131–132.
Mikołaj Sęp Szarzyński
Pieśń IX. Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej
pomocy Mając umysł stateczny czynić, co należy, Niech moja łódź, gdzie pędzi wola Boża, bieży I przy brzegu, który mi Bóg naznaczył, stanie, Jeśli nie jest bezportne ludzkie żeglowanie.
Co na świecie, chyba błąd? Kłopoty? Marności? Imię tylko pokoju snadź i szczęśliwości, Którą widzi, a nie zna duch, chciwy lepszego, Będąc jakmiarz związany od sługi swojego.
Sława smaczna, rozkoszy, władza, siła złota, Drugdy twa, Zeno twardy, słowem stalna cnota, Wątłe tamy na powódź zaćmionej bogini, Lecz ta niech zwyczaj zmieni; śmierć folgi nie czyni.
Ćwiczenie 3
Zaznacz poprawne odpowiedzi. Mikołaj Sęp Szarzyński w wierszu Pieśń IX. Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej pomocy wymienił szereg wartości, które nie bronią człowieka przed działaniem śmierci. Są to:
władza
sława
Bóg
rozkosz
majątek
Ćwiczenie 4
Wymień cechy śmierci, które pojawiają się w wierszach Hieronima Morsztyna Vanitas vanitatum et omnia vanitas oraz Szymona Zimorowica Dwudziesta – Halcydis, a następnie podaj antonimy tych cech.
Ćwiczenie 5
Ostatnie cztery wersy utworu Hieronima Morsztyna Vanitas vanitatum et omnia vanitas oraz końcowa strofa pieśni Szymona Zimorowica Dwudziesta – Halcydis są do siebie podobne. Porównaj wymowę obu fragmentów i odpowiedz, jaką postawę wobec śmierci reprezentują bohaterowie utworów. Uzasadnij swoje zdanie.
輸
醙
醙
Praca domowa
Napisz liczące co najmniej 200 słów wypracowanie, w którym zinterpretujesz wiersz Daniela Naborowskiego Cnota grunt wszytkiemu. W swoim tekście odnieś się do wybranych utworów zamieszczonych w multimedium.
Ćwiczenie 6
Szymon Zimorowic, pisząc wiersz Dwudziesta – Halcydis, odwoływał się do utworu Hieronima Morsztyna Vanitas vanitatum et omnia vanitas, ale wprowadził też motywy nieobecne w literackim wzorze. Porównaj oba wiersze pod tym względem, a następnie własnymi słowami przedstaw nieobecne u Morsztyna motywy.
Ćwiczenie 7
Czy odwołanie się do stoicyzmu jest sposobem na uniknięcie lęku przed śmiercią? Odpowiedz na to pytanie po analizie wiersza Mikołaja Sępa Szarzyńskiego Pieśń IX. Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej pomocy.
Ćwiczenie 8
Odpowiedz na pytanie, jak człowiek może się bronić przed poczuciem kruchości i ulotności życia? Odszukaj opisane w przytoczonych wierszach dwie wartości, które pomagają zaakceptować to, że człowiek jest śmiertelny.
輸
醙
難
Dla nauczyciela
Autorki: Małgorzata Kosińska‐Pułka, Bożena Święch
Przedmiot: Język polski
Temat: Motyw vanitas w poezji barokowej
Grupa docelowa:
Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony
Podstawa programowa: Zakres podstawowy Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Kształcenie literackie i kulturowe.
- Czytanie utworów literackich. Uczeń:
- interpretuje treści alegoryczne i symboliczne utworu literackiego;
- rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
- rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;
- rozumie pojęcie motywu literackiego i toposu, rozpoznaje podstawowe motywy i toposy oraz dostrzega żywotność motywów biblijnych i antycznych w utworach literackich; określa ich rolę w tworzeniu znaczeń uniwersalnych;
- porównuje utwory literackie lub ich fragmenty, dostrzega kontynuacje i nawiązania w porównywanych utworach, określa cechy wspólne i różne;
- przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
- wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny;
- rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości. II. Kształcenie językowe.
- Gramatyka języka polskiego. Uczeń:
- wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;
- Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
- stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców; III. Tworzenie wypowiedzi.
- Mówienie i pisanie. Uczeń:
- zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;
- tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź o charakterze argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny, definicja, hasło encyklopedyczne, notatka syntetyzująca; IV. Samokształcenie.
- rozwija umiejętność pracy samodzielnej między innymi przez przygotowanie różnorodnych form prezentacji własnego stanowiska;
- porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach; Lektura obowiązkowa
- wybrane wiersze następujących poetów:Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn, Mikołaj Sęp-Szarzyński; Zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Kształcenie literackie i kulturowe.
- Czytanie utworów literackich. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
- rozumie pojęcie tradycji literackiej i kulturowej, rozpoznaje elementy tradycji w utworach, rozumie ich rolę w budowaniu wartości uniwersalnych;
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje cyfrowe; kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się; kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji; kompetencje w zakresie wielojęzyczności; kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.
Cele operacyjne. Uczeń:
porównuje sposoby realizowania motywów wanitatywnych w różnych wierszach barokowych, charakteryzuje wartości, które według twórców barokowych pozwalają zaakceptować przemijanie i śmierć,
- Nauczyciel zadaje pytania otwierające dyskusję wstępną: Czy ludzie epoki baroku bardziej bali się śmierci niż ludzie renesansu? Dlaczego? Z czego wynikała tak duża popularność motywu vanitas właśnie w baroku?
- Podanie celu i tematu zajęć.
Faza realizacyjna:
- Nauczyciel poleca, by uczniowie zapoznali się z prezentacją multimedialną i w parach wykonali załączone do niej polecenie 2. Następnie prosi jedną osobę, by zapisała na tablicy toposy omówione w prezentacji, pozostali uczniowie podpowiadają, co należy zanotować.
- Uczniowie dzielą się na 4 grupy. Każda z nich opracowuje ćwiczenia związane z innym wierszem zamieszczonym w bloku ćwiczeń. Następnie wracają do zapisanej na tablicy listy motywów i sprawdzają, czy w wierszu, który analizowali, pojawia się któryś z nich. Zastanawiają się także, czy jakiś przedmiot‐symbol motywu vanitas można przyporządkować do opracowanego przez nich wiersza. Po upływie wyznaczonego czasu nauczyciel ocenia pracę uczniów.
Faza podsumowująca:
- Nauczyciel zapisuje na tablicy pytania:
- Jakie według barokowych poetów cechy ma śmierć?
- Jak człowiek (nie tylko baroku) może się bronić przed poczuciem kruchości i ulotności życia?
- Nauczyciel zawiesza na tablicy dwa plakaty z narysowanym koszem i walizką. Rozdaje uczniom po dwie karteczki samoprzylepne. Prosi, aby uczniowie zapisali na jednej z nich przemyślenia, które zabiorą z sobą po zajęciach; na drugiej to, czego nie akceptują. Jedna osoba odczytuje zapisy przy walizce i koszu.
Praca domowa:
- Zadanie domowe z e‐materiału.
Materiały pomocnicze:
Danuta Künstler‐Langner, Idea „vanitas”, jej tradycje i toposy w poezji polskiego baroku, Toruń 1993. Czesław Hernas, Barok, Warszawa 1978.
Wskazówki metodyczne
Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z multimedium z sekcji „Prezentacja multimedialna”, aby aktywnie uczestniczyć w zajęciach i pogłębiać swoją wiedzę.
