Motywy literackie, Ćwiczenia z Historia

Pobierz Motywy literackie i więcej Ćwiczenia w PDF z Historia tylko na Docsity! Polski w Praktyce 4 Jak uczyć – nauczyciel mistrz i przewodnik W chwili, w której umiera w nas dziecko, zaczyna się starość. François Mauriac Motywy literackie w literaturze i życiu codziennym Dr Bronisława Dymara, Pszczyna FO T. Fo to lia , A . I dz iak Przejrzawszy gruntownie podstawę programową i odnoszące się do niej komentarze Sławomira Żurka (s. 55−59), Jerzego Bartmińskiego (s. 60−62), Witol- da Bobińskiego (s. 63−71), Krzysztofa Biedrzyckiego (s. 72−81) i Ewy Jaskółowej (s. 82−83), zmieniłam pier- wotny zamiar usytuowania tematu na tle edukacji polo- nistycznej w liceum. Wynika to stąd, że mimo dążenia autorów podstawy programowej do precyzyjnego okreś- lenia zarówno umiejętności, jak i obowiązujących treści programowych, istnieje dużo miejsc niedookreślonych lub tak sformułowanych, że dają one nauczycielom sze- rokie możliwości samodzielnego działania. Uważam to za zaletę programu i pewną trudność, szczególnie dla nauczycieli bojących się ryzyka i innowa- cji. Spojrzenie na motywy literackie będzie odnosiło się więc do różnych poziomów nauczania. Słowo motyw a oSobliwości codziennego języka Próbuję na ogół określać i wyjaśniać ważne dla dane- go tematu pojęcia. Sądzę, że to niezłe przyzwyczajenie w warunkach przesadnej dowolności posługiwania się językiem i zamiany dotychczasowych znaczeń pewnych słów. Dramatycznym przykładem zamiany dotychczasowe- go znaczenia słowa kolaboracja była audycja nadawana 16 października 2010 roku w ulubionym przeze mnie Programie II Polskiego Radia (w godzinach przedpołu- dniowych). Podczas niej organizatorka ważnej imprezy muzycznej opowiadała, w jaki sposób „kolaboruje” z róż- nymi artystami, zespołami wokalno-muzycznymi i insty- tucjami. Przypomniała mi się wtedy historia sprzed wielu lat, kiedy jako studentka mieszkałam ze starszą od siebie o 10 lat byłą działaczką Armii Krajowej (studentką zaocz- ną), która na moje pytanie, jakie zdarzenie okupacyjne pamięta jako szczególnie dotkliwe, odpowiedziała: „Jest ich kilka, ale najbardziej wstrząsający moment przeży- łam, dowiedziawszy się, że moja sąsiadka za kolaborację z Niemcami została skazana przez AK na karę śmierci”. A zatem „artystyczne kolaborowanie” jest bez sensu. Dla miłośników cudzoziemszczyzny dobrymi „zastępni- kami” mogą okazać się słowa kooperacja i koordynacja, choć najwłaściwsze są w tym przypadku wyrazy: współ- praca, współdziałanie, porozumienie i kontakt. Co znaczy więc słowo motyw? Motyw to wyrazisty ele- ment, wątek, temat, myśl, z łaciny motivus to ruchomy1. 1 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych, Świat Książki, Warszawa 2000, s. 338. Polski w Praktyce 5 Kształcenie polonistyczne niem − do siebie bardzo podobni. Poeci i filozofowie mają na szczęście inne zdanie na ten temat − stąd motyw samotności (wykluczenia i buntu) występuje w literaturze często i od dawna. Przeglądając wybrane podręczniki szkolne do nauki języka polskiego5, zauważamy, jak różne są odmiany sa- motności i stopnie jej nasilenia. Samotność bowiem to: • rodzaj społecznego skazania, wykluczenia, zsyłki, „wy- rzucenia” przez grupę społeczną, rodzinę, wspólnotę religijną, naród; • poczucie zagrożenia, doświadczanie obcości w groź- nym, skomplikowanym świecie, nieufność wobec są- siadów, rodziny, innych ludzi − samotność w tłumie; • brak zrozumienia w miłości, przyjaźni (rodzinie) − sa- motność we dwoje; • samotność jednostki „z nietrafnego wyboru”: zawy- żonej samooceny, pogardy dla innych, związku z idée fixe…; • samotność artysty nieznajdującego zrozumienia, ak- ceptacji, poparcia, uznania jego talentu, pracowitości, ważności społecznej propagowanych idei; • samotność grup etnicznych, mniejszości narodo- wych i narodów, np. Polski i Polaków w czasie zabo- rów i okupacji hitlerowskiej (sytuacje podobne na Pół- wyspie Bałkańskim i innych terenach); • utrata ważnych idei, wiary w Boga; • brak akceptacji dla choroby, kalectwa, niepełnospraw- ności; • samotność i lęk wobec śmierci; • inne „odmiany” i stopnie samotności, wyobcowania, niechęci do życia np. z powodu utraty kogoś bliskiego, narkomanii, alkoholizmu. Różne odmiany, kategorie, stopnie nasilenia i prze- jawy samotności występują w treściach podręczników i lekturach szkolnych. Opisy, prezentacje samotności lu- dzi (także zwierząt) mimo swego uniwersalizmu są róż- norodne, dostosowane do wieku odbiorców i poziomów nauczania. Poniżej odniosę się do pewnych przykładów. W pod- ręczniku dla klasy IV (kl. 4P, s. 40, 138, 284) mamy trzy różne odmiany samotności. Samotne jest brzydkie ka- czątko w znanej baśni H.Ch. Andersena. Jej treść stanowi wciąż aktualny przykład schematów myślenia i przyzwy- czajeń, jakimi kierują się ludzie w ocenie swych bliźnich. Inaczej samotny, z innego powodu jest mały artysta muzyk zwany Jankiem Muzykantem. Jego wrażliwość i talent, jego potrzeba grania spotyka się z niezrozumie- 5 Oto spis podręczników oraz ich symbole, które będę stosowała w dalszej części artykułu: 1) kl. 4P − J. Gustowicz, G. Maszczyńska-Góra, M. Kaliszewska, Odkrywam świat, Wydawnictwo Kleks, Bielsko-Biała 1990; 2) kl. 6P − M. Kaliszewska, J. Gustowicz, G. Maszczyńska-Góra, Oswajam świat, Wydawnictwo Kleks, Bielsko-Biała 2001; 3) kl. 2g − J. Gustowicz, E. Szymanek, M. Tora, Cogito, Wydawnictwo Kleks, Bielsko-Biała 2000; 4) kl. 3g − J. Gustowicz, M. Tora, Cogito, Wydawnictwo Kleks, Bielsko-Biała 2002; 5) kl. 1g − G. Maszczyńska-Góra, B. Maniecka, E. Synowiec, Od starożytności do oświecenia. Język polski, podręcznik dla I klasy liceum ogólnokształcącego, profilowanego i technikum, Wydawnictwo Kleks, Bielsko-Biała 2002. Wyrazy pokrewne to: bodziec, pobudka, powód. Słownik antonimów podaje o wiele więcej terminów podobnych lub w jakimś sensie pokrewnych. Oto one: „bodziec, pobudka, czynnik, podnieta, impuls, asumpt, motor, spiritus movens; dusza, siła, sprawca, sprężyna, inicjatywa, stymulator, zachęta, doping, podłoże, etiolo- gia, okoliczności, warunki, faktor, modyfikator”2. Zadzi- wiające bogactwo znaczeń i pewna niefrasobliwość auto- ra, niestroniącego nawet od słowa etiologia. W dalszym toku rozważań, posługując się pojęciem motywu, będę używała sformułowań: wątek, element, treść, ważna myśl. Cechą motywu jest jego powtarzalność, uniwersalizm, obecność w dziełach sztuki różnych kultur i epok oraz w życiu codziennym ludzi. Wątki różnią się też między sobą niejako gatunkowo. Są to: • wątki jako idee − wartości: bohaterstwo, miłość, bunt; • wątki jako stany ducha: samotność, cierpienie; • wątki jako fakty realne: ojczyzna, powstanie; • wątki jako nazwy miejsc: miasto, dom, ogród; • wątki jako osoby rzeczywiste lub fikcyjne: człowiek, poeta, pielgrzym, diabeł, anioł; • wątki jako zjawiska niedookreślone: symbole, sen, światło, woda, postacie biblijne, mitologiczne i inne. Spośród wielu wątków obecnych w tekstach literackich, muzyce, malarstwie, architekturze i życiu codziennym wybrałam zaledwie kilka, które przedstawię w pewnych tryptykach, odnosząc się głównie do literatury. Pierwszy z nich to: samotność, wykluczenie, bunt, drugi nato- miast to: ogród, dom, ojczyzna. Myślę, że nie będzie to obciach, bo obciachem nazy- wa się teraz bardzo różne zjawiska3, m.in. wytrych, zaklę- cie, przyłapanie kogoś na gorącym uczynku. W żargonie uczniowskim to żenada, siara, wiocha, kwas, przypał, gafa. Z prasy wynika, że obciachem mogą być blogi po- lityków, wąsy polityków, „podryw na poetę”, a nawet powieść Obciach Kingi Dunin. Motywy SaMotności, wykluczenia i buntu Związki pomiędzy słowami samotność, wykluczenie i bunt są dość wyraziste. W wielu życiowych sytuacjach i sztuce występują jako spójne lub bliskie sobie motywy. Samotność, która nie wynika z wyboru jednostki, roman- tycznej pozy czy stylizacji, a jest pewnym wykluczeniem, zepchnięciem na margines, rodzi zazwyczaj bunt, sprze- ciw, walkę. Stany te pojawiają się też w innych sytuacjach wynikających ze splotu mało rozpoznanych okoliczności społecznych, cech wykluczanej jednostki, losu. We współczesnych opisach uczonych i publicystów, dotyczących „człowieka uniwersalnego”4, wszystko jest o wiele prostsze i standardowe, gdyż ludzie są − ich zda- 2 A. Dąbrówka, E. Geller, Słownik antonimów: 64 000 znaczeń przeciwstawnych i uzupełniających, Warszawa 1985, s. 774. 3 W. Kuligowski, Rozsypany archipelag, „Tygodnik Powszechny” 2010, nr 42, s. 3. 4 T. Szlendak, T. Kozłowski, Naga małpa przed telewizorem, Wy- dawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 82. Polski w Praktyce 8 Jak uczyć – nauczyciel mistrz i przewodnik Jak odkrywać realne i metaforyczne znaczenia poję- cia ogrodu? Przede wszystkim trzeba je odnaleźć w życiu codziennym i w różnych formach literatury. Poszukiwania można zacząć od dzielenia się swobodnymi informacjami dzieci, oglądania albumów, ilustracji w podręcznikach, książkach naukowych i literackich, a nawet w pięknie wy- dawanych teraz kalendarzach (np. Wydawnictwa Amun). Rezultatem tych poszukiwań będą różne znaczenia zwią- zane z motywem ogrodu. Oto niektóre z nich. 1. Sad, ogród realny, rodzinny, przydomowy jako miejsca radości, dostatku, piękna, możliwości odpoczy- wania, kontemplacji; łącznik pomiędzy człowiekiem i naturą, ulubiony temat wielu poetów: Mikołaja Reja w Żywocie człowieka poczciwego, Adama Mickiewicza w Panu Tadeuszu i wielu autorów współczesnych szkol- nych wierszy, pełnych zachwytu dla urody świata, którą Czesław Janczarski wyraża następująco: Już przy samej ścieżce w kapuścianej grzędzie złote słoneczniki stoją w równym rzędzie. A kiedy słonecznik jak latarnia świeci Do złotego słońca trzmiel kosmaty leci. 2. ogród jako metafora szczęścia, rozkoszy, tajem- niczości, niezwykłości, bogatego życia wewnętrznego, czasem cierpienia. Biblijny Eden to ogród rozkoszy, ar- kadia, raj, kraina szczęścia. Ogród Oliwny (inaczej Getse- mani, ogrójec) jest ogrodem cierpienia i… nadziei. Szcze- gólnie bogate metafory ogrodu występują w wierszach Leopolda Staffa (w Ogrodzie uśpionym − ogród dzieciń- stwa), a u Bolesława Leśmiana − ogrody pełne cudow- ności (Pan Błaszczyński: „Kto ten ogród roznicestwił tak liściasto?”; Ogród zaklęty: „Gdzie jest ten ogród, gdzie te światy, do których wszystkie tęsknią kwiaty”). 3. ogrody jako świadectwa piękna, kultury, egzoty- ki. Bogactwo motywów w tym zakresie prezentują albu- my i opracowania specjalistyczne. Poznanie ich choćby fragmentaryczne pozwala zrozumieć kulturowe znacze- nie ogrodów. Dla Greków ogród był związany z kultem płodności, w Japonii pełni rolę łącznika pomiędzy czło- wiekiem a wszechświatem. Dla królów, władców i arysto- kracji był wyrazem prestiżu, dowodem bogactwa. Poszukiwanie innych znaczeń ogrodów może być świet- ną okazją, szczególnie w gimnazjum i liceum, do wprowa- dzania uczniów w różne metody prac badawczych. Motyw domu w pracy ze starszą młodzieżą warto po- traktować wieloaspektowo. Wywołać dyskusję o domu jako podstawie rodzinnej więzi lub duchowej pustki7. Na- wiązując do literatury, trzeba by rozpoznać i omówić kilka ważnych metafor domu w oparciu o następujące teksty: – dom jako symbol ojczyzny: Pan Tadeusz A. Mickie- wicza, Bagnet na broń Władysława Broniewskiego, Kwiaty polskie Juliana Tuwima, Pierwsza przechadzka Leopolda Staffa. – dom i rodzina jako ostoja tradycji: Na lipę i Pieśń świę- tojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Nad Niemnem Elizy Orzeszko- wej, Noce i dnie Marii Dąbrowskiej, Pieśń o domu Marii Konopnickiej. Tu też można wywołać dyskusję o tradycjach i życiu rodzinnym innych narodów, na- wiązując do różnych sag, znanych z lektury książek lub filmów. Zapewne warto też zachęcić pewnych uczniów do poszukiwania innych opowieści o domu jako idylli, sielanki, arkadii, istniejącej w rzeczywistości lub tylko w marzeniach poetów. Literatura przedstawia też dom jako miejsce obcości, utraty więzi, nudy i demoralizacji. W tym wypadku trzeba sięgnąć po Moralność pani Dul- skiej Gabrieli Zapolskiej, Granicę Zofii Nałkowskiej i Fer- dydurke Witolda Gombrowicza. 7 Problematyce tej w serii książek „Nauczyciele − Nauczycielom” poświęciliśmy pozycję: Dziecko w świecie rodziny, pod red. B. Dymary, Impuls, Kraków 1998. W szkole podstawowej motyw domu lepiej opraco- wać, ukazując najpierw bogactwo znaczeń tego pojęcia i różnorodność domów w kulturze, a potem zorganizo- wać klasową prezentację wierszy, pieśni i prozy o od- mianach i barwach ludzkich (i nie tylko) domów. Punktem wyjścia wspomnianej prezentacji może stać się zestawienie nazw ważnych domów, szczególnie na lekcjach w klasach IV−V. Tak lub inaczej sporządzone zestawienie nazw domów stwarza wiele okazji do twórczych działań: wyjaśnień, pytań, dyskusji, uzupełnień. Oczywiście uczniowie mogą zaproponować też inne „ciągi” domów, np. pośmiertne domy człowieka obejmujące groby, grobowce, sarkofagi, piramidy. Motyw ojczyzny w tym tryptyku potraktujmy jako syn- tezę, ćwiczenie w holistycznym spoglądaniu na życie co- dzienne, podręczniki, lekturę, wypowiedzi poznawane z gazet, radia, telewizji, odnotowywane w internecie i w kontaktach z dorosłymi. Te różne zbliżenia oraz lekcje związane z ogrodem i domem jako istotnymi wartościami człowieka winny pomóc uczniom napisać list, esej czy reportaż pt. Co chcę powiedzieć rówieśnikom z innego kraju o mojej ojczyź- nie − Polsce, o sobie, rodzinie, mojej szkole i środowisku. bogactwo i różnorodność Motywów literackich w Sztuce i życiu. ePilog Sposób przedstawiania pojęcia motywu, wskazanie jego różnorodności w sztuce i życiu ma charakter szki- cowy. Pozostawia wiele pytań i miejsc do wypełnienia. Może skłaniać uczniów do porównań i uzupełnień, do- maga się ich własnych, samodzielnych interpretacji, się- gania do tekstów literackich, encyklopedii, internetu. Jego metodyczna otwartość i szeroki zakres powodują, że za- warte inspiracje, materiały i refleksje można wykorzystać w pracy z dziećmi i młodzieżą w różnym wieku. Całościowe, holistyczne spojrzenie na istotę i cechy motywów literackich zachęca do podążania ścieżką po- szukiwań i odkryć przez różnorodnie zorganizowane gru- py uczniów z inspirującym je nauczycielem, przewodni- kiem i kreatorem edukacyjnych zdarzeń. domy owadów i zwierząt domy użyteczności publicznej domy mieszkalne ludzi domy modlitwy, miejsca kultu chata, chałupa, siedziba cerkiew inne obiekty ważne dla gospodarki klatka mrowisko blok, dom, willa katedra, archikatedra, kościół banki i biurachlew, stajnia jaskinia dworek, pałac, zamek bóżnica dom kultury, teatr, kino, operabuda namiot, igloo meczet budynek straży pożarnejul kontener pagoda hurtownia, sklep, marketnora DOM ➤ ➤➤ ➤➤ ➤➤ ➤➤ ➤➤ ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ Kształcenie polonistyczne 9 Polski w Praktyce Polski w Praktyce 10 Jak uczyć – nauczyciel mistrz i przewodnik Sprostanie przyjętej koncepcji „ukrytego” dialogu z czytelnikiem stanowi czytelną realizację wzajemne- go uczenia się przez badanie i odkrywanie. Z drugiej strony nie chroni przed niebezpieczeństwem schodzenia na boczne ścieżki. Ale uruchamia wewnętrzną dynamikę piszącego i czytelnika oraz realizatora proponowanych zdarzeń lekcyjnych i pozalekcyjnych. Choć opisane tu motywy przedstawiono bardzo wy- biórczo, to jednak sądzę, że przyjęty tok kontaktu z czy- telnikiem pozwala samodzielnie odkrywać i objaśniać motywy pominięte, tkwiące w literaturze wszystkich epok. Należą do nich: miłość, poezja, kobieta, człowiek, anioł. Anioł, szatan, światło, lustro, woda, góra to często uży- wane motywy przejęte z ludowych wierzeń, utrwalane w baśniach, pieśniach, opowiadaniach, wierszach, malar- stwie, muzyce i architekturze. Fascynującym motywem jest też góra jako element pejzażu, miejsce duchowej przemiany lub wygnania, od- bywania kary, sabatu czarownic itd. Warto także odnotować, że najczęściej występującym motywem w literaturze, w innych rodzajach sztuki i życiu jest miłość. Poeci i prozaicy wszystkich epok ukazują mi- łość kobiety i mężczyzny, miłość romantyczną, rycerską i miłość do ojczyzny. Próbowałam ten motyw rozwinąć szerzej w artykule Wiersze i pieśni o Ojczyźnie w dru- giej klasie gimnazjum. Tu tylko radzę nauczycielom, by nie pominęli w swych wędrówkach śladami wielkiej i małej ojczyzny8 dwóch ważnych wierszy: Rzadko na moich wargach Jana Kaspro- wicza i Gawęda o miłości… Wisławy Szymborskiej. Oba wiersze są bardzo ważne w naszych skonfliktowa- nych czasach. Jan Kasprowicz potępia powierzchowność uczuć, obłudę i faryzeizm polityków, pisząc: Ten się urządza najtaniej, kto krzyczy głośno, że żyje dla niej. Wisława Szymborska wyraża współczucie wobec ludzi, którzy „są jak okna wypalone”, a więc zostali pozbawieni motywów do życia i działania według wartości… Może się jednak obudzą? Może zrozumieją sens poniższych słów? Ziemio ojczysta, ziemio jasna, nie będę powalonym drzewem. Codziennie mocniej w ciebie wrastam radością, smutkiem, dumą, gniewem. 8 K. Denek, B. Dymara, W. Korzeniowska, Dziecko w świecie wiel- kiej i małej Ojczyzny, Impuls, Kraków 2009. Omówienia wierszy J. Kasprowicza i W. Szymborskiej znajdują się na s. 147−151.