„Na pole” czy „na dwór”? Polszczyzna regionalna na ..., Streszczenia z Historia

Pobierz „Na pole” czy „na dwór”? Polszczyzna regionalna na ... i więcej Streszczenia w PDF z Historia tylko na Docsity! „Na pole” czy „na dwór”? Polszczyzna regionalna na wybranych przykładach Wprowadzenie Przeczytaj Film Sprawdź się Dla nauczyciela Bibliografia: Źródło: Zenon Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1982, s. 88–89. Źródło: Zenon Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1982, s. 372. Źródło: Zenon Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1982, s. 77–78. Czy zdarzyło ci się nie zrozumieć, co mówi ktoś, kto pochodzi z innego regionu Polski niż ty? Albo osoba ze starszego pokolenia, posługująca się słowami, które tobie są obce? Polszczyzna nie jest jednolita. W niektórych regionach naszego kraju można spotkać się ze specyficznymi cechami językowymi, niewystępującymi w ogólnej, tzw. literackiej polszczyźnie. Czy wiesz na przykład, co to jest mątewka? A firlejka albo kołotuszka? A fyrtak? Być może znasz tylko jedno z tych określeń, a może żadnego. Tymczasem wszystkie one nazywają prosty kuchenny przyrząd, służący do mieszania albo ucierania. Nazwy pochodzą z różnych regionów dawnej i współczesnej Polski. Twoje cele Źródło: Pixabay, domena publiczna. „Na pole” czy „na dwór”? Polszczyzna regionalna na wybranych przykładach Mątewka, czyli kołotuszka, firlejka, fyrtak Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Przez dialekt najczęściej rozumie się ludową odmianę języka polskiego używaną na jakimś większym obszarze (dialekt mazowiecki, dialekt wielkopolski itd.), natomiast gwara ma mniejszy zasięg; jej występowanie może się ograniczać nawet do jednej wsi. Zarówno dialekt, jak i gwara nie są odmianami języka ogólnopolskiego. Taką odmianą jest natomiast polszczyzna regionalna. Może ona występować w odmianie mówionej i pisanej, przy czym odznacza się zróżnicowaniem stylowym, którego gwary, obecne tylko w mowie, są pozbawione. Polszczyzną regionalną posługują się ludzie należący do różnych warstw społecznych, zamieszkujący miasta lub wsie, co odróżnia ją od dialektów i gwar, wiązanych raczej ze społecznościami wiejskimi. Ta różnica nie jest dziś tak wyraźna jak dawniej, ponieważ cechy językowe niegdyś charakterystyczne dla określonych grup społecznych (np. gwary pierwotnie były ograniczone do warstwy chłopskiej, regionalne odmiany polszczyzny występowały m.in. w języku inteligencji) uległy wymieszaniu. Zasięg dialektów języka polskiego w granicach Polski (według Karola Dejny) Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. się używa w życiu publicznym, którą się uprawia w szkole, która stanowi składnik wykształcenia, która jest poddana normom poprawnościowym gramatycznym i leksykalnym. Druga odmiana, mianowicie język regionalny, to zróżnicowane terytorialnie gwary ludowe. Ze stanowiska historyczno‐rozwojowego język wstępnej fazy dziejów zbiorowiska ludnościowego, przekształcającego się z czasem w naród polski, jest właśnie językiem regionalnym. Z niego się rozwija, na nim się nawarstwia język ogólny. Źródło: Zenon Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1982, s. 77–78. Na początku XX wieku wyróżniano trzy odmiany regionalne polszczyzny: krakowską (małopolską), poznańską (wielkopolską) i warszawską (mazowiecką). Z czasem dodano jeszcze polszczyznę pomorską (Grudziądz, Tczew, Starogard), północnomałopolską (Łódź, Radom, Kielce, Lublin) i górnośląską. Jednak najpowszechniejsze są pierwsze trzy odmiany. Wyrazy, ich formy, związki frazeologiczne czy sposoby wymowy charakterystyczne dla poszczególnych regionów (np. małopolskie wyrażenie ‘na pole’ i  używane w pozostałych częściach kraju ‘na dwór’) noszą nazwę regionalizmów. Regionalizmy krakowskie W wymowie krakowskiej, poza udźwięcznieniami, można usłyszeć akcentowanie i wzdłużanie sylaby wygłosowej na końcu zdania, np. w dialogu: – Anteeek, idziesz na ryby? – Niee, bo mi matka wyndkee spoliłaa . Występują także uproszczenia grup spółgłoskowych trz > cz, strz > szcz, drz > dż, np. czeba (= trzeba), wszcząśnięty (= wstrząśnięty), dżewo (= drzewo). W wyrazach typu daj, wczoraj dochodzi do zmiany a > e przed jotą, czyli mówi się: dej, wczorej. Niektóre rzeczowniki mają rodzaj inny niż w mowie ogólnopolskiej, np. fałd ‘fałda’. Czasownik śmiać się w 3 osobie liczby mnogiej czasu przeszłego ma zgodną z językiem ogólnopolskim formę śmiali się (podczas gdy w regionie warszawskim często spotyka się postać śmieli się). W nazwach istot młodych zachował się dawny mianownik na -ę, por. kurczę, szczenię w opozycji do mazowieckiego, bardzo produktywnego sufiksu -ak (kurczak, szczeniak). W leksyce małopolskiej możemy spotkać się z takimi słowami i wyrażeniami, jak ziemniaki ‘kartofle’, borówki ‘czarne jagody’, jarzyna ‘włoszczyzna’, na polu ‘na dworze’, oglądnąć ‘obejrzeć’, a także fonetycznie przekształconymi profesór, mól itd. 1 Plakat z charakterystycznym dla gwary krakowskiej zakończeniem „-że" Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Regionalizmy poznańskie Zdarza się, że rodzaj rzeczownika jest odmienny od ogólnopolskiego, np. ten strucel, ten goleń, ta selera. Wielkopolskie sufiksy to m.in. -alka (sypialka), -owy w nazwach zawodów (gajowy, mundurowy, listowy), zdrabniające -yszek zamiast –eczek, -aczek, -yczek (kamyszek, dołyszek), przymiotniki właściwościowe na -aty, -ity, -yty zamiast ogólnopolskich -asty, -isty, -ysty (liściaty, posuwity zamiast liściasty, posuwisty). Wśród leksykalnych regionalizmów na wyróżnienie zasługują pyry ‘kartofle’, balwierz ‘fryzjer’, giglać ‘łaskotać’, guła ‘indyczka’, laczki ‘pantofle domowe’, szneka ‘drożdżówka’, rżany ‘żytni’, a także regionalizmy znaczeniowe, takie jak febra ‘opryszczka’, góra ‘strych’, kromka ‘piętka chleba’, miałki ‘płytki’ czy sklep ‘piwnica, pomieszczenie podziemne’. Fonetykę krakowsko‐poznańską różni w stosunku do warszawskiej także wymowa tylnojęzykowego ŋ (nazwa tego dźwięku to „nga”) przed tylnojęzykowymi spółgłoskami k, g, np. maŋgo, wiŋko w opozycji do warszawskiego mango, winko. Istnieje też szereg innych zjawisk, na podstawie których można wnioskować o pochodzeniu rozmówcy z Mazowsza, Małopolski lub Wielkopolski. Język jako wartość Do najważniejszych funkcji języka należy funkcja komunikacyjna. Język spaja społeczeństwo, pozwala na wzajemne porozumienie i sprawne współdziałanie. Dotyczy to w tym samym stopniu języka ogólnego, co dialektów i gwar. Jak długo członkom danej społeczności – czy to małej, czy to dużej – wystarcza właściwy im sposób komunikowania się, tak długo spełnia on swoje funkcje. To jeden z powodów, dla których tak ważny jest szacunek wobec gwar i dialektów, ich poznawanie, pielęgnowanie oraz dbanie o ich przetrwanie. Język stanowi istotne źródło wiedzy o przeszłości narodu, dawnych zwyczajach, wierzeniach, stosunkach społecznych. Wiele wyrazów i cech językowych, które wyszły z użycia w polszczyźnie ogólnej, zachowało się w gwarach. Podobnie jak sposób postrzegania świata. Dlatego wiedza o języku, a przy tym traktowanie go jako dobra samego w sobie, a nie jedynie intuicyjnego narzędzia porozumiewania się, pozwala należycie docenić nie tylko język w ogóle, ale też jego odmiany regionalne, dialekty, gwary, które jako zagrożone zasługują na szczególną troskę. Słownik dialekt (gr. diálektos – rozmowa) – odmiana języka polskiego używana na określonym obszarze głównie przez ludność wiejską, wyróżniająca się swoistymi cechami językowymi; w obrębie dialektu występują gwary, używane na mniejszych obszarach dialektyzm sposób wymowy, wyraz, forma gramatyczna lub składniowa charakterystyczne dla danego dialektu lub gwary (np.  mliko – mleko, wlęgnąć się – wrodzić się, dwa żony – dwie żony) gwara odmiana języka używana na niewielkim terytorium (np. w jednej gminie) przez ludność wiejską, wyróżniająca się właściwymi sobie cechami językowymi leksyka (gr. leksikón) – ogół wyrazów wchodzących w skład jakiegoś języka regionalizm (łac. regionalis – dotyczący okolicy) – wyraz, forma, związek frazeologiczny charakterystyczne dla określonych regionów Polski, w przeciwieństwie do dialektyzmów obecne w języku różnych warstw społecznych spółgłoska “nga” tylnojęzykowe n w wyrazach takich jak ręka [reŋka] spółgłoska sonorna (in. spółgłoska zwarto‐otwarta, półspółgłoska) – spółgłoska, w artykulacji której dochodzi do otwarcia jednego z kanałów głosowych i przepływu powietrza; w polszczyźnie sonorne to m, n, r, l, ł, j sufiks (łac. suffixus – dołączony) – element językowy, który występuje po rdzeniu wyrazu i pełni funkcję słowotwórczą Film Polecenie 1 W polszczyźnie mieszkańców niektórych polskich miast powoli zanikają regionalne cechy języka. Wysłuchaj wykładu prof. Miodka na temat uwarunkowań regionalnych polszczyzny i uzupełnij mapę myśli nazwami tych miast. Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D19843Dte Wykład prof. Jana Miodka o uwarunkowaniach regionalnych polszczyzny Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0. Film nawiązujący do treści materiału z wykładem profesora Jana Miodka o uwarunkowaniach regionalnych polszczyzny. polszczyzna literacka Ćwiczenie 4 Połącz nazwy odmian regionalnych polszczyzny. małopolska poznańska wielkopolska warszawska mazowiecka krakowska Ćwiczenie 5 Uzupełnij tekst podanymi wyrażeniami. Odmianą języka używaną głównie przez na określonym obszarze jest . W jego obrębie można wyróżnić , używane na mniejszym terytorium, np. na terenie kilku sąsiadujących ze sobą wsi. Dialekty i gwary występują wyłącznie w formie . Z kolei to uwarunkowany geograficznie wariant języka ogólnopolskiego, który może występować w postaci , używany przez przedstawicieli różnych warstw społecznych. gwary ludność wiejską regionalna odmiana polszczyzny mówionej i pisanej mówionej dialekt 輸 醙 Ćwiczenie 6 Przeczytaj poniższy fragment. Zwróć uwagę na proponowane przez autora rozstrzygnięcie sporu. Odpowiedz na dwa pytania: 1. W jakiej odmianie regionalnej polszczyzny autor sytuuje początki polskiego języka ogólnego? 2. Co decyduje o takim rozstrzygnięciu? Z kolei stajemy przed drugim zasadniczym pytaniem, jakie jest dialektyczne pochodzenie tych pierwocin polszczyzny ogólnej, zwłaszcza jej literackiej odmiany. W trwającym przeszło pół wieku sporze naukowym wypracowały się w tej sprawie dwa przeciwstawne stanowiska: hipotezy wielkopolskiej i hipotezy małopolskiej.[...] W rezultacie trzeba uznać w całkującym procesie wstępnego, średniowiecznego kształtowania się języka ogólnego i jego zalążkowej odmiany literackiej podstawowy i przeważający udział składników systemu gramatycznego dialektu wielkopolskiego; uczestnictwo niektórych właściwości dialektu małopolskiego jest już w owym okresie niewątpliwe. “ 醙 Ćwiczenie 7 Na podstawie przytoczonego fragmentu wypisz czynniki kulturowe mające wpływ na XVI-wieczny kształt polszczyzny ogólnej. Zenon Klemensiewicz Historia języka polskiego Małopolski wpływ w XVI-wiecznym procesie normalizacji systemu fonologicznego i morfologicznego nie da się zaprzeczyć. Dowodzą go nie tylko poszczególne formacje językowe w postaci już to wyłącznie małopolskiemu podłożu gwarowemu właściwej, już też co najmniej również jemu znanej. Zwłaszcza te ostatnie nie byłyby same przez się przekonywające, ponieważ można je powiązać także z Wielkopolską. Okolicznością, która wzmacnia argumentację faktów językowych, jest wzgląd na ich historyczno-kulturalną obudowę. Mam tu na myśli nade wszystko fakt, że właśnie Kraków stał się w XVI w. pierwszorzędnym ośrodkiem wzmożonego polskiego życia umysłowego oraz piśmienniczej i wydawniczej produkcji. Z krakowskich oficyn wychodziła ogromna większość druków różnej treści. W ich adiustacji dążyło się konkurencyjnie do postępu i ujednostajnienia kształtów gramatycznych i ortograficznych. [...] Ale te małopolanizmy, których się użyło w starannie przygotowanych drukach krakowskich, zyskiwały przez to samo na powadze, stawały się modne, ustalały się tym łatwiej, że znajdowały mocne oparcie w żywym języku ludności Krakowa. A w kontaktach z ludźmi dworu wawelskiego i z absolwentami Akademii Krakowskiej mogły się rychło i bez osobnych zachodów rozpowszechnić po całej Polsce. O wpływie językowego środowiska krakowskiego może świadczyć i to, że trafiali się autorzy z Wielkopolski pochodzeniem, którzy wbrew swoim przyzwyczajeniom językowym wprowadzali formacje małopolskie. “ 難 kompetencje cyfrowe; kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się; kompetencje obywatelskie. Cele lekcji. Uczeń: dostrzega różnicę między gwarą a dialektem, analizuje zjawiska fonetyczne charakterystyczne dla polszczyzny różnych regionów kraju, wskazuje charakterystyczne cechy wymowy warszawskiej oraz krakowsko‐poznańskiej, ocenia wpływ używania regionalizmów na skuteczność komunikacji między ludźmi. Strategie nauczania: konstruktywizm; konektywizm. Metody i techniki nauczania: ćwiczeń przedmiotowych; z użyciem komputera; metoda aktywizująca - spacer klasowy. Formy pracy: praca indywidualna; praca w parach; praca całego zespołu klasowego. Środki dydaktyczne: komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu; zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale; tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda. Przebieg lekcji Przed lekcją: 1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom e materiał „Na pole” czy „na dwór”? Polszczyzna regionalna na wybranych przykładach. Prosi uczestników zajęć o rozwiązanie ćw. 1 i 2 z sekcji „Sprawdź się” na podstawie treści w sekcji „Przeczytaj”. Faza wprowadzająca: 1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji oraz cele zajęć, omawiając lub ustalając razem z uczniami kryteria sukcesu. 2. Praca z multimedium. Wprowadzeniem do lekcji jest wykład profesora Miodka zamieszczony w sekcji „Film”. Po obejrzeniu uczniowie dzielą się spostrzeżeniami, odnosząc się do obserwacji z życia. Faza realizacyjna: 1. Praca z multimedium. Uczniowie wykonują w parach ćwiczenia 4, 6, 7, 8 (sekcja „Sprawdź się”). Następuje krótkie omówienie wykonanych zadań. 2. Praca z tablicą multimedialną. Uczniowie zapisują na kartkach inicjały najstarszych członków swojej rodziny. Następnie nauczyciel prosi uczniów o zaznaczenie na interaktywnej mapie (przyklejenie kartek), skąd pochodzą najstarsi członkowie rodziny. Warto przyjrzeć się efektowi ćwiczenia. Uczniowie wyciągają wnioski dotyczące ich korzeni, dzielą się ciekawostkami na temat języka, jakim posługują się członkowie ich rodzin. 3. Nauczyciel zadaje pytania: Czy zaskoczyły was jakieś określenia, sformułowania? Jakie różnice zauważacie między językiem, którego używacie, a językiem starszych osób z waszych rodzin? Faza podsumowująca: 1. Nauczyciel wyświetla na tablicy fragment wypowiedzi profesora Jerzego Bralczyka: „Przez długi czas dla mnie powiedzieć »ty bucu« znaczyło mniej więcej tyle, co »ty bufonie« czy »ty bubku nadęty«. Na szczęście, wytłumaczono mi, że w Krakowie raczej nie powinienem się tak wyrażać. Regionalizmy warto więc poznawać również po to, aby nie narazić się na nieprzyjemności” („Gazeta Krakowska”, 17.09.2010). Prowadzący zadaje pytanie: Czy zgadzacie się z tą opinią? Uczniowie wypowiadają się, budując argumentację. Wnioski z wypowiedzi zostają zapisane w formie notatki. Praca domowa: 1. Przeprowadź wywiad z najstarszymi osobami w rodzinie. Zachęć je do wypowiedzi na temat słownictwa charakterystycznego dla regionu, z którego pochodzą. Sporządź słowniczek ciekawych słów i zwrotów. Materiały pomocnicze: Marian Kucała, Twoja mowa cię zdradza. Regionalizmy i dialektyzmy języka polskiego, Kraków 2002. Bogusław Dunaj, Maciej Rak (red.), Polszczyzna mówiona ogólna i regionalna. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej, Kraków 2009. Powiedziane po krakowsku. Słownik regionalizmów krakowskich, Kraków 2019. Wskazówki metodyczne Aby uatrakcyjnić kolejne zajęcia i zainteresować tematem, można zaproponować uczniom wykonanie zadania domowego w formie quizu „Czy rozumiesz, o czym mowa?” (z wykorzystaniem dowolnej aplikacji multimedialnej).