Nadpobudliwość psychoruchowa dziecka, Publikacje z Psychologia małżeństwa i rodziny

Pobierz Nadpobudliwość psychoruchowa dziecka i więcej Publikacje w PDF z Psychologia małżeństwa i rodziny tylko na Docsity!

Uniwersytet Śląski

Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej

Dominika Koźlak

Charakterystyka rozwoju

dziecka w wieku szkolnym

Nadpobudliwość psychoruchowa

Katowice 2014

ROZWÓJ DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM Proces wychowania i rozwoju człowieka trwa przez wiele lat. Młodszy wiek szkolny to okres, który ma szczególne znaczenie w kształtowaniu się człowieka dorosłego, jego kondycji fizycznej, samopoczucia psychicznego i osiągnięć życiowych. Jest to okres przełomowy w życiu dziecka, bowiem kończy się wiek beztroskiego dzieciństwa. Dziecko zaczyna stopniowo wrastać w grupę rówieśniczą, przyjmować społeczny system wartości. Zmieniają się również proporcje między zabawą, nauką i pracą. Młodszy wiek szkolny jest to wiek przejściowy od dzieciństwa do młodości. Rozwój dzieci w wieku szkolnym podzieliłam na cztery formy rozwoju, którymi są: rozwój fizyczny i merytoryczny, rozwój procesów poznawczych, rozwój emocjonalny oraz rozwój społeczny. Pierwszą rzecz, którą omówię to rozwój fizyczny i merytoryczny. Dziecko w młodszym wieku szkolnym jest w zasadzie silniejsze i odporniejsze zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Dojrzewa jego układ nerwowy i kostny, wyrastają dalsze stałe zęby. Zwiększa się ogólna sprawność dziecka, ulepsza się praca układu oddechowego, wzrasta pojemność płuc, objętość klatki piersiowej. Wraz z rozwojem fizycznym idzie w parze rozwój psychiczny dziecka. W tym okresie następuje przede wszystkim intensywny rozwój procesów poznawczych jakimi są: spostrzeżenia i obserwacja, uwaga, pamięć, mowa, myślenie. W tym okresie rozwija się nie tylko spostrzeganie dziecka, ale i jego spostrzegawczość. U dzieci rozpoczynających naukę szkolną, rozwój spostrzegania idzie w parze z rozwojem zdolności do wyodrębniania poszczególnych cech spostrzeganych przedmiotów i do ich uogólniania. Dzieci różnicują i uogólniają cechy przedmiotów, na ogół też prawidłowo spostrzegają obrazy, kontury, schematy i rysunki przedmiotów. Rozwój spostrzegania polega na tym, że dziecko nabiera umiejętności skupienia się nad przedmiotem spostrzeganym lub obserwowanym. Spostrzeżenia stają się bogatsze, zróżnicowane, trwałe, dokładne i skuteczne. Z procesami spostrzegania i obserwacji wiąże się proces uwagi. Uwaga dzieci rozwija się i kształtuje pod wpływem nauk szkolnej, staje się coraz bardziej zdolna do koncentracji, trwałości i przerzutności. Zwiększa się też jej pojemność. Uwaga w młodszym wieku szkolnym jest skierowana na przedmioty i z zjawiska otoczenia zewnętrznego. W końcu tego okresu zaczyna się też rozwijać uwaga w stosunku do własnych czynności psychicznych. Ważnym czynnikiem rozwoju uwagi jest też własna aktywność dziecka. Uwaga uczniów nasila się i staje się trwalsza, kiedy przejawiają oni zainteresowanie, aktywność i umieją

Rozwój emocjonalny ulega w wieku szkolnym wielkim przeobrażeniom w kierunku coraz większej intelektualizacji emocji oraz rozwoju uczuć wyższych, co łączy się z rozwojem całej osobowości dziecka. W pierwszych latach wieku szkolnego nierzadko dziecko wyraża jeszcze w sposób burzliwy swoje emocje. Zarówno emocje pozytywne jak: radość, wzruszenie, tkliwość, jak i negatywne – strach, złość, gniew, mają wyraźną przyczynę i są skierowane ku określonemu przedmiotowi. Dziecko stara się zwłaszcza w sytuacjach szkolnych, wobec osób obcych, pohamować je i nad nimi zapanować. Z wiekiem dochodzi do coraz lepszego poznawania nad reakcjami emocjonalnymi. Dziecko w wieku szkolnym staje się zdolne do przeżywania trwających dłużej stanów emocjonalnych lub nastrojów uczuciowych, powstających pod wpływem sytuacji i zdarzeń ważnych dla dziecka. Aktywność i ruchliwość należy do charakterystycznych cech dziecka w tym wieku. Jeśli stwarza mi się warunki i prawidłowo organizuje tę aktywność, zjawia się u dziecka trwały, pozytywny nastrój. Zachowanie dziecka jest pozytywne i zrównoważone. Gdy otoczenie usiłuje zahamować za wszelką cenę tę aktywność, zaczynają zachodzić negatywne zmiany w jego samopoczuciu. Przyczyniają się do tego również niepowodzenia w szkole. Najwyższą formą życia emocjonalnego są rozwijające się uczucia wyższe - jako trwały, określony i w znacznym stopniu uświadamiany przez dziecko stosunek emocjonalny do ludzi, przedmiotów, zjawisk. Rozwój uczuć wyższych ma ścisły związek z kształtowaniem się osobowości dzieci w wieku szkolnym. Kolejny aspekt to rozwój społeczny. Rodzina jest pierwszym środowiskiem, gdzie rozpoczyna się uspołecznienie dziecka. Według norm w niej przyjętych kształtuje się u dziecka stosunek do wartości moralnych. Rodzina wpływa na rozwój osobowości, kształtując określone potrzeby i postawy. Obcując z rodzicami i rodzeństwem dziecko nawiązuje trwałe kontakty emocjonalne, a także uczy się określonych zachowań. Rodzina kształtuje w dziecku szereg uczuć społecznych, które są w życiu nieodzowne: poczucie obowiązku i odpowiedzialności, uczynność, miłość do rodziny, szacunek dla pracy i otoczenia. Rodzina przekazuje dziecku dziedzictwo kulturowe, zaspokaja jego potrzeby emocjonalne, stanowi główny czynnik kształtujący jego postawy wobec nauki szkolnej i współżycia społecznego. Młodszy wiek szkolny jest okresem aktywnego rozwoju społecznego. W tym czasie interakcja pomiędzy dzieckiem i społeczeństwem poszerza się i staje się bardziej złożona, co dotyczy stosunków panujących w grupie rówieśniczej, działalności szkolnej, sportowej lub w rodzinie. Dzięki tym stosunkom społecznym dzieci uczą się, ze aby sprostać licznym oczekiwaniom i wymaganiom społeczeństwa, muszą dostosować do nich swoje zachowanie. Oprócz rodziny, również szkoła i nauczyciel wywierają znaczny wpływ na kształcenie się światopoglądu społecznego dziecka. Przekraczając jej próg napotyka ono pierwsze trudności, jakie sprawia mu przejście z działalności zabawowej do obowiązku nauki szkolnej. Dzieci idące do pierwszej klasy nadal pragną się bawić, a jednocześnie pociąga je sam proces uczenia się, to że mają przybory szkolne, chęć zaspokojenia wymagań nauczyciela, osiągnięcia określonej pozycji w grupie rówieśników. W okresie późnego dzieciństwa wzrasta znaczenie i atrakcyjność kontaktów z rówieśnikami. O ile na początku dziecko z trudem adaptuje się do dłuższego przebywania w klasie czy na ogromnym

szkolnym korytarzu, o tyle w klasach następnych szkoła staje się terenem spotkań z kolegami, podobnie jak podwórko czy plac zabaw. Kontakty społeczne na terenie klasy szkolnej i poza nią stają się jednym z najważniejszych tematów rozmów i wypowiedzi. Z chwilą przekroczenia progu szkoły dziecko staje się pełnowartościowym i świadomym członkiem zespołu klasowego. Uczestnicząc we wspólnych przeżyciach całej klasy dziecko ma silne poczucie więzi ze swoją grupą. Przekroczenie progu szkolnego to wielka zmiana w życiu dziecka i jest ważnym czynnikiem rozwoju. Dlatego niezmiernie ważne jest, aby rozwój psychofizyczny rozpoczynających zmagania szkolne uczniów, przebiegał prawidłowo, bez żadnych zakłóceń i równomiernie we wszystkich sferach: fizycznej, emocjonalnej, społeczno-moralnej i umysłowej.

• czynniki okołoporodowe (urazy, zamartwica, nieprawidłowy przebieg ciąży; wcześniactwo, nikotynizm, alkoholizm, narkomania w okresie ciąży; infekcje, szczególnie wirusowe w czasie ciąży)
• alergia i nietolerancja pokarmowa
• ciężki przebieg chorób zakaźnych oraz urazy czaszki w okresie dziecięcym
• przewlekłe zatrucia ołowiem
• niedobór substancji neuroprzekaźnikowej, komórki mózgowe dotknięte zaburzeniami są niedojrzałe, w większości przypadków dojrzewają w późniejszym okresie (młodzieńczym).

Jakie są objawy nadpobudliwości?

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej przejawia się w dwóch lub we wszystkich sferach funkcjonowania dziecka:

• w sferze ruchowej przejawia się w postaci wzmożonego pobudzania ruchowego
• w sferze poznawczej przejawia się w postaci zaburzenia funkcji poznawczych, głównie w zaburzeniach uwagi
• w sferze emocjonalnej przejawia się w postaci nadmiernej reaktywności emocjonalnej. Typowe objawy w sferze nadpobudliwości ruchowej to: wzmożona ekspansja ruchowa i niepokój ruchowy. Dzieci ze wzmożoną ekspansją ruchową charakteryzują się ruchliwością (biegają, skaczą, krzyczą, na lekcji wyrywają się do odpowiedzi, machają rękami, są pełne energii, szukają każdej okazji, aby wyżyć się ruchowo).Wykonują one natychmiast każde polecenie nauczyciela związane z ruchem. Gorzej jest, gdy mają coś wykonać na miejscu, w skupieniu. Nie mogą wtedy zapanować nad własnym pobudzeniem ruchowych. Na polecenia nauczyciela nie zwracają uwagi, co nie wynika z ich negatywnej postawy emocjonalnej, lecz z nieumiejętności panowania nad własnym pobudzaniem. Pobudzanie to wzrasta, gdy dziecko przebywa w grupie. Dlatego w domu może być spokojniejsze, a podczas indywidualnej rozmowy nadpobudliwość może się nie ujawnić. Przy większym nasileniu nadpobudliwości ruchowej może także wystąpić niezręczność, niezborność, brak dokładności, precyzji, co sprawia, że dzieci te ciągle coś tłuką, zrzucają, łamią i ulegają wypadkom. Często się wiercą i kręcą, nie potrafią się sprawnie ubrać czy spakować swoich rzeczy. Niepokój ruchowy objawi się dodatkowymi skurczami mięśni, tikami, wyładowaniami ruchowymi. Dzieci takie wykonują wiele drobnych, niepotrzebnych ruchów, np. bazgrzą po zeszycie, obgryzają ołówek, skrobią po ławce, niszczą rzeczy znajdujące się wokół nich. Wzrost emocjonalnego napięcia może doprowadzić do jąkania, nerwicy czy ruchów mimowolnych. Nadpobudliwość w sferze poznawczej przejawia się inaczej. Dziecko nie może skupić się na jednej rzeczy, ciągle coś je rozprasza. Odwraca się, rozmawia z kolegami, nie słucha, co się mówi na lekcji, zwraca uwagę na każdy szmer głośno go komentując, a wyrwane do

odpowiedzi nie wie w ogóle, o co jest pytane. Odrabianie lekcji trwa długo i z małymi efektami. W zeszycie często są niedokończone zdania, wyrazy, gubione litery. Wypracowania nie mają logicznego ciągu, są chaotyczne. Zaburzenie koncentracji może wzrastać przy powstawaniu napięć emocjonalnych. Czasami nadpobudliwość poznawcza może przejawiać się zaburzeniami procesu myślenia przy stosunkowo dobrej koncentracji. Występuje wtedy brak przemyślenia, pochopne wnioskowanie, brak głębszego zastanowienia się. Dziecko już chce odpowiadać, chociaż nauczyciel jeszcze nie skończył formułowania pytania. Odpowiedzi te są złe, niepełne, gdyż dziecko nie dokonało dostatecznej analizy myślowej. Uczeń taki sprawia wrażenia bezkrytycznego, mniej spostrzegawczego i mniej inteligentnego, niż jest w rzeczywistości. U takich dzieci może także występować wzmożona wyobraźnia. Zaczyna wtedy przeważać świat fantazji nad rzeczywistością. Dziecko takie jest zamyślone, pogrążone w swoim świecie, czasami coś mówi do siebie lub nie na temat, robi miny, nie śledzi tematu lekcji i nie uważa. Objawy nadpobudliwości w sferze emocjonalnej są wielorakie. Polegają one głównie na zwiększonej wrażliwości na działające bodźce. U dzieci tych występują intensywniejsze reakcje uczuciowe na różne zdarzenia czy sytuacje. Są konfliktowe, mają trudności w przystosowaniu się do wymagań szkolnych. Obrażają się, bywają drażliwe, agresywne, łatwo przechodzą od płaczu do śmiechu. Nadpobudliwość emocjonalna może objawiać się także w postaci wzmożonej lękliwości. Pojawia się wtedy niepokój, lęk, strach przed różnymi sytuacjami, zwłaszcza szkolnymi. Przy odpowiedzi dzieci te pocą się, czerwienią lub bledną. Ten rodzaj nadpobudliwości może przejawiać się także w sferze uczuć wyższych, głównie społecznych. Dzieci nadpobudliwe przeżywają cudzą krzywdę, zamartwiają się, płaczą, są egocentryczne. Wtedy zbyt mocno przeżywają swoje niepowodzenia, nieporozumienia w domu czy wśród rówieśników.

Jakie są kryteria diagnostyczne?

Rozpoznanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej odbywa się przez lekarza psychiatrę dziecięcego, neurologa, lekarza pierwszego kontaktu bądź psychologa. Wymaga wyraźnego stwierdzenia nieprawidłowego nasilenia zaburzeń uwagi, nadmiernej aktywności i niepokoju, które wzmagają się w różnych sytuacjach i utrzymują się w czasie, a które nie są spowodowane przez inne zaburzenia, takie jak autyzm i zaburzenia afektywne. W Polsce rozpoznanie to odbywa się zwykle w oparciu o kryteria diagnostyczne ICD-10 lub DSM-IV). Kryteria DSM IV A. (1) Sześć lub więcej z podanych poniżej objawów zaburzeń koncentracji uwagi musi

 często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy). B. Niektóre upośledzające funkcjonowanie dziecka objawy zaburzeń koncentracji uwagi lub nadpobudliwości psychoruchowej (nadruchliwości, impulsywności) ujawniły się przed 7 rokiem życia dziecka. C. Upośledzenie funkcjonowania dziecka spowodowane tymi objawami występuje w dwóch lub więcej sytuacjach (np. w szkole i w domu). D. Stwierdza się klinicznie istotne upośledzenie funkcjonowania społecznego, zawodowego lub szkolnego (w zakresie edukacji). E. Objawy u dziecka nie występują w przebiegu przetrwałych zaburzeń rozwojowych, schizofrenii lub innych psychoz i nie można ich trafniej uznać za objawy innego zaburzenia psychicznego (np. zaburzeń nastroju, lękowych, dysocjacyjnych lub nieprawidłowej osobowości).

Jakie są skutki nadpobudliwości?

Skutki nadpobudliwości psychoruchowej można podzielić na bliższe i odległe w czasie. Te bliższe wiążą się z właściwościami funkcjonowania dziecka nadpobudliwego i reakcjami otoczenia na jego zachowanie. Takie dzieci bywają często strofowane i karane, zawstydzane w obecności rówieśników z klasy lub grupy, zmuszane do pozostawania w bezruchu. Prowadzi to jedynie do pogłębienia kłopotliwych objawów_._ Zaburzone zachowania utrudniają adaptację dziecka do roli ucznia i kolegi. Nie osiąga ono takich wyników w nauce, na jakie go stać, w grupie często jest odrzucane. Kształtuje to zaniżoną samoocenę, wytwarza niechęć do szkoły, reakcje unikania, wycofywania się lub bunt i agresję. Sytuacja taka trwająca dłuższy czas i występująca na początku procesów socjalizacyjnych ( pierwsze lata szkolne), ujemnie wpływa na kształtującą się osobowość ucznia, jego późniejsze postawy i wybory życiowe. Nadpobudliwość psychoruchowa zaliczana jest do grupy zaburzeń związanych z zachowaniami destrukcyjnymi. U około 25 % dzieci zaburzeniem nadpobudliwości psychoruchowej rozwija się na jego podłożu osobowość o cechach antyspołecznych (zachowania niszczycielskie, agresywne, łamiące normy prawne, narkomania, alkoholizm). Drugą poważną grupą zaburzeń wyraźnie związaną lub współwystępującą z nadpobudliwością są reakcje nerwicowe i nerwice ( zaburzenia snu, lęki, jąkanie, moczenie nocne, natręctwa i inne). Jest to wynik niewłaściwych postaw otoczenia i osób znaczących w stosunku do zaburzonych zachowań dziecka (nadmierne karanie, nadmierny krytycyzm, groźby utraty miłości i odrzucenia) oraz długotrwałego braku sukcesu w realizowaniu podejmowanych zadań i kontaktach społecznych. Reasumując, można wyróżnić dwa typy odległych w czasie skutków nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci:

• zachowania destrukcyjne, agresywne i negatywistyczne jako wyraz buntu i walki z otoczeniem spowodowane długotrwałą frustracją,

• reakcje nerwicowe i nerwice w wyniku tłumienia i nadmiernego hamowania negatywnych emocji.

Jaką zastosować terapię w tego typu zaburzeniach?

Wielu autorów podkreśla, że nieprawidłowe reakcje na objawy nadpobudliwości u dzieci prowadzą do nasilenia zaburzeń zachowania. Aby tego uniknąć należy wybrać i zastosować właściwą terapię.

1. psychoedukacja

• poradnictwo dla rodziców i nauczycieli
• modyfikowanie postaw rodzicielskich
• psychoterapia indywidualna (praca z dzieckiem) - trening: zabawy, poznawczy, rozwiązywania problemów, kompetencji społecznych, kontrolowania agresji, budowanie poczucia własnej wartości itd.

2. zmiana metod wychowawczych

• pozytywne wzmocnienie - chwalenie dziecka za spokojną, skoncentrowaną pracę, dobre wyniki;
• zwracania uwagi na dziecko tylko w sytuacjach, gdy jest niegrzeczne jest nagrodą za jego niegrzeczność - bo być może tylko wtedy rodzice poświęcają mu chwilę uwagi
• angażowanie dziecka w drobne prace domowe i życie rodziny
• poświęcanie dziecku więcej czasu (wspólne zabawy, gry, aktywny wypoczynek itd)
• terapia w grupie rówieśników
• terapia rodzin

3. dostosowanie metod nauczania do możliwości dziecka

• częste przerwy w pracy dostosowane do czasu możliwej pełnej koncentracji dziecka (krótka maksymalna koncentracja, częste, ale krótkie przerwy nie angażujące dziecka w inne zajęcia czy zabawy)
• posadzenie dziecka z nadpobudliwością w pierwszej ławce, najlepiej ze spokojnym kolegą
• uporządkowanie miejsca pracy (puste biurko, nie rozpraszające uwagi otoczenie)
• angażowanie dziecka w działania ruchowe, gdy tylko to jest możliwe (zetrzyj tablicę, przynieś kredę, rozdaj zeszyty itd.)
• tworzenie specjalnych i indywidualnych programów edukacyjnych

4. farmakoterapia (stosowanie leków pod kontrolą lekarza) Należy pamiętać, że mimo iż nadpobudliwość jest jednym z najczęstszych, najbardziej stałych oraz trudnych w leczeniu zaburzeń zachowania w wieku dziecięcym, to systematyczna, cierpliwa i kompleksowa terapia ukierunkowana jednocześnie na dziecko i jego otoczenie - rodzinę i szkołę, przynosi zwykle wyraźne efekty.

12. Dziecku należy powierzać jakąś odpowiedzialność, jednak zadanie nie powinno przekraczać jego możliwości.
13. Dziecko należy nagradzać ilekroć uda mu się skończyć rozpoczętą czynność. Należy zauważać i uznawać wysiłek dziecka, nawet gdy efekt końcowy nie jest szczytem doskonałości.
14. Dorosły powinien umieć rozpoznawać wszelkie pozytywne zachowania dziecka i na nie reagować.
15. Dorosły powinien umieć oddzielać zachowanie, które mu się nie podoba od osoby dziecka. Można lubić dziecko, ale nie akceptować konkretnego zachowania.
16. Jeżeli dziecko kłóci się z innymi lub jest agresywne - należy się wtrącić. W przeciwnym razie, gdy agresja lub złość odniesie skutek dziecko będzie miało tendencje do powtarzania tego zachowania. Agresji nie wolno karać agresją!
17. Dorosły powinien unikać nieustannego negatywnego, podejścia, np. nie rób , nie.
18. Praca z dzieckiem nadpobudliwym wymaga dużej cierpliwości, gdyż mimo pozornego pośpiechu wykonuje ono czynności znacznie wolniej ze względu na to, że jego ruchy są mało ekonomiczne i z reguły słabo skoordynowane. Wskazania do pracy w domu:
19. Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę spokoju i akceptacji.
20. Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i karceniu.
21. Osoba dorosła powinna umieć kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem nadpobudliwym. Nie wolno reagować wybuchowo i gwałtownie.
22. Dziecku należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa, dać mu do zrozumienia, że jest kochane, ale równocześnie być wobec niego konsekwentnym i wymagającym.
23. Wymagania wobec dziecka powinny być jasne i klarowne, aby znało swoje obowiązki i wiedziało jak powinno się zachować w danej sytuacji.
24. Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości. Przejawy chaosu eliminuje się, a dobre wykonanie zadania chwali się, docenia się trud włożony w pracę , nawet gdy efektem jest dzieło mało dokładne.
25. Dzienny rozkład zajęć dziecka powinien być uporządkowany. Jasno i wyraźnie powinien określać godzinę wstawania, posiłków, oglądania telewizji, uczenia się itp.
26. Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, a przede wszystkim wyeliminować programy o treści agresywnej z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją.
27. Dziecku powinno się wyznaczyć osobny pokój lub część pokoju, jako jego własny teren i miejsce do nauki, przed którym znajduje się czysta ściana bez dodatkowych elementów czy dekoracji.
28. Podczas odrabiania przez dziecko lekcji należy wyeliminować wszystkie dodatkowe bodźce, które mogą go rozproszyć, np. wyłącza się radio, chowa zbędne przedmioty z biurka.

11. Opiekunowie powinni odnosić się do dziecka z wyrozumiałością i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości, ale z nieumiejętności kontrolowania swego zachowania.
12. Osoby opiekujące się dzieckiem nadpobudliwym powinny nauczyć się odczytywać jego sygnały ostrzegawcze poprzedzające wybuch - aby uniknąć wybuchu należy spokojnie interweniować przez odwrócenie uwagi lub spokojne omówienie konfliktu.
13. W sytuacji konfliktowej nie należy zostawiać dziecka zbyt długo w napięciu emocjonalnym, np. odsyłać go do swojego pokoju, odraczać karę do przyjścia rodzica. Rozwiązanie konfliktu powinno nastąpić zaraz po jego zaistnieniu.
14. Opiekunowie powinni codziennie poświęcać trochę czasu na rozmowę i wspólną zabawę z dzieckiem.
15. Proponowane zabawy w chwilach wolnych to: lepienie, wycinanie, malowanie, układanie klocków.
16. Liczbę dzieci biorących udział w zabawie należy ograniczyć do jednego lub dwóch ze względu na duże rozproszenie i pobudliwość.
17. Dom jest najlepszym miejscem do zabawy, ponieważ można w nim najlepiej obserwować dziecko i interweniować w każdej chwili. Wychowanie i nauczanie dziecka z nadpobudliwością to stworzenie zarówno konsekwentnego systemu wymagań, jak też odpowiedniej atmosfery, której nie towarzyszy lęk i frustracja. Dziecko musi się czuć aprobowane, otoczone przyjaźnią i miłością. Zapewnia mu to równowagę psychiczną i chroni przed negatywnymi bodźcami emocjonalnymi.

Bibliografia:

Harwas - Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka T.2 (2011) Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci [W:] Edukacja i Dialog 6/2004. Nartowska H.: Wychowanie dziecka nadpobudliwego (1986) Nartowska H.: Dzieci nadpobudliwe psychoruchowa (1980) Żebrowska, M.: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. (1986)