Pobierz Najstarsze polskie słowa. Słownik chronologiczny języka ... i więcej Ćwiczenia w PDF z Język polski tylko na Docsity!
LESZEK B E D N A R C Z U K
Kraków
Najstarsze polskie słowa.
Słownik chronologiczny języka polskiego
do końca XIII wieku
Najstarsze polskie zadanie Daj, *ać ja pobruszę, a ty poczywaj z Księgi henrykowskiej
(1270) znają na pamięć nie tylko studenci polonistyki; można je znaleźć w encyklopediach
i podręcznikach języka polskiego dla liceum, a w „rodzinnym" Henrykowie (Brukalicach)
doczekało się nawet swojego pomnika. Znacznie mniej osób wie, że w XIII wieku zapisane
zostało jeszcze jedno polskie zdanie: Kaję się Bogu (1285 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski,
I: 511; por. J. Łoś 1922: 6; Sstp, 3: 220), stanowiące incipit Spowiedzi powszechnej, naka-
zanej przez Synod łęczycki (1287) do odmawiania w języku polskim wraz z modlitwami
codziennymi w czasie mszy. Natomiast tzw. zdania legnickie (9 IV 1241): wezwanie do
ucieczki Biegajcie, biegajcie! oraz okrzyk Henryka Pobożnego Górze się nam stało! zostały
zapisane dopiero w Annales Długosza (II: 165; por. S. Urbańczyk, 1966, 1968; J. Tyszkie-
wicz, 1968), a w kontekście polskim w XVI wieku: „Owadem tam jakiś człowiek około
obu polskich ufii naszych chodząc strasznym głosem jął wołać, biegajcie, biegajcie!" (
Miechowita, SPXVI, 2: 126), „Henryk ujrzawszy westchnął i rzekł: Górze sie nam zstało,
to jest, źle o nas" (1564 Bielski, SPXVI, 8: 35). Podobnie zbudowane zdanie spotykamy
w Rozmyślaniu przemyskim: Górze nam, czso szye ma stać (Sstp, 2: 462).
Nikt natomiast dotychczas nie ustalił, jakie polskie słowa zostały zapisane najwcześniej.
W moim przekonaniu można za nie uznać cztery (zachodnio)słowiańskie appellativa
zanotowane w Relacji o Słowianach Ibrahima ibn Jakuba z 965 roku (MPH, N.S. 1: 52,
54), który wiadomości o Polsce uzyskał na dworze Bolesława Srogiego w Pradze na kilka
miesięcy przed chrztem Mieszka, a jego imię zapisał po arabsku jako Mesko- król północy
(z punktu widzenia Czech). W dalszej części relacji o Słowianach podróżnik zauważa:
Większość drzew ich sadów, to jabłonie, grusze i brzoskwinie. W nich (żyje) dziwny ptak, o ciem- nozielonym nalocie (odcieniu), który powtarza (dosł. opowiada) wszystko, co posłyszy z głosów ludzi i zwierząt. Zwykł się on znajdować [...], a wtedy polują na niego. Nazywa się po słowiańsku _sb_ Żyje w nich kura dzika, która się zowie też po słowiańsku tftra, o smacznym mięsie, której głosy słychać z wierzchołków drzew na parasangę [ok. 6 km] i więcej. (Istnieją) dwa gatunki ich: czarny i pstry, piękniejszy od pawi [...]. Nie mają oni łaźni, lecz posługują się domkami z drzewa. Zatykają szpary w nim (=drzewie) czymś, co bywa na ich drzewach, podobnym do wodorostów, (a co) oni nazywają m^6 /. Służy to zamiast smoły do ich statków. Budują piec z kamienia w jednym rogu i wycinają w górze na
18 Leszek Bednarczuk
wprost niego okienko dla ujścia dymu. A gdy się (piec) rozgrzeje, zatykają owe okienko i zamy- kają drzwi domku. Wewnątrz znajdują się zbiorniki na wodę. Wodę tę leją na rozpalony piec i podnoszą się kłęby pary. Każdy z nich ma w ręku wiecheć z trawy, którym porusza powietrze i przyciąga je ku sobie. Wówczas otwierają się im pory i wychodzą zbędne substancje z ich ciał. Płyną z nich strugi (potu) i nie zostaje na żadnym z nich ani śladu świerzbu czy strupa. Domek ten nazywają oni al-i(s)tba.
Pewien problem nasuwa rekonstrukcja fonetyczna tych wyrazów, ponieważ w X wieku
w obu językach dokonywał się proces wokalizacji jerów. Z zapisów Ibrahima zdaje się
wynikać, że był on już ukończony. Brzmiały więc one zapewne: istba, me/, śpak, tetrev\
Na uwagę zasługuje utrwalone przez autora relacji podwójne znaczenie wyrazu tetrev'
cietrzew / głuszec', które zostało udokumentowane w XV-XVI na gruncie polskim
(Strutyński 1972: 84-85; Sstp, 2: 64, SPXVI, 3: 507; 9: 62); również izba w znaczeniu
'łaźnia została poświadczona w XVI wieku (SPXVI, 9: 62). Mamy więc prawo uznać te
cztery zapisy u Ibrahima w 965 roku za najstarsze polskie wyrazy pospolite, zanotowane
w przededniu chrztu Mieszka.
Powstała w początku XI wieku (1018) Kronika Thietmara, zawiera szereg łacińskich
interpretacji słowiańskich appellatiwów, w tym kilku polskich, za pomocą których kro-
nikarz objaśnia pewne imiona i nazwy. Wprawdzie Dobrava „quod teutonico sermone
Bona interpretatur" (IV, 55) jest imieniem czeskim, ale epitet „ Bieła Knęgyni [Beleknegini],
id est pulchra domine" (VIII, 4) odnosi się do żony Stefana Węgierskiego, uważanej za
córkę Mieszka I. Z terenu Polski pochodzi nazwa rzeki Bóbr: „Pober dictur Sclavonice,
Castor latine" (VI, 26).
Podobne interpretacje spotykamy w sto lat późniejszej Kronice Galla Anonima (1113),
który za pomocą polskich appellatiwów objaśnia niektóre imiona i nazwy: „in civitate
Gneznensi , que nidus interpretatur" (1), „de duce Samo-uitay , qui dicitur Semouith " (3),
„de primo Bolezlauo qui dicebatur gloriosus seu Chrabri [Lv. Chabri ]" (6); forma Chrobry
pojawia się w XIII wieku (SSNO, 1: 339). U Galla spotykamy też polskie appellativum
ceber. „Decem situle, Sclavonice cebn\ 2).
W Kronice Wincentego Kadłubka (XII/XIII w.) występują również bardziej i mniej
udane „etymologie", np. „ Lestco id est astutus" (I, 11) obok „Mesca id est turbatio" (II, 9).
Pojawia się też appellativum debrz{a) parów, kryjówka leśna: „Premium querunt... cunctis
hostium in debr-is ac speluncis delitescentibus" (IV, 19).
Spośród późniejszych kronik szereg wyrazów polskich spotykamy w Kronice wielko-
polskiej (k. XIII w.). Niektóre objaśnione zostały w obrębie pól znaczeniowych: „Pan in
Slauonico maior dominus, licet alio nomine iuxta diversitatem linguarum Slauonicarum
dicatur Gospodzyn, Xandz autem maior est quam Pan veluti princeps et superior Rex.
Omnes autem domini pan appellantur. Duces vero exercitus woyewody nominantur"
(Prolog). Spośród licznych interpretacji „etymologicznych" na uwagę zasługuje nazwa
Polanie wyprowadzona z eliptycznej frazy zdaniowej „id est polem na nye" (13).
Liczne appellatiya polskie występują w dokumentach łacińskich doby wczesnopia-
stowskiej. Z XI wieku pochodzą dwie zapiski z nadań Bolesława Śmiałego zachowane
w późniejszych transumptach: (1) dla klasztoru w Mogilnie z 1065 (transumpt i kompi-
lacje z XII—XIII, kopia z XVII): „Ego Boleslaus... contulimus... cum ipsa yilla praenotata,
2 0 Leszek Bednarczuk
{łazęki, narocznicy, smardowie, załazi)', inne jako nazwy zawodów posiadają dokumentację
dopiero w tekstach polskich z XIV-XVI w. ( bartnicy, kowale, piekarze, szewcy itp.).
Wydaje się rzeczą pożyteczną, by wszystkie polskie appellativa zanotowane w X-XIII
wieku ułożyć w słownik-indeks chronologiczny, uzupełniając go odpowiednim indeksem
alfabetycznym. Pomijając wyrazy gramatyczne, jest ich według moich obliczeń 338,
z tego X - 4, XI — 1, XII - 50, XIII - 283, w tym ok. 30 połączeń frazeologicznych oraz
wspomniane wyżej 4 zdania. Po dokładniejszej kwerendzie liczba ich na pewno przekroczy
trzy i pół setki leksemów polskich doby przedliterackiej.
Ze zrozumiałych względów pominięte zostały równe apelatywom nazwy własne
(derywaty semantyczne), które zestawiła skrupulatnie A. Cieślikowa (1990). Włączone
zostały natomiast nazwy zawodów służebnych, pominięte częściowo (formacje na -nik)
w Słowniku staropolskim , oraz opracowane w nim nazwy obiektów terenowych w związ-
kach frazeologicznych (ok. 20). Obie grupy ulegały procesowi onimizacji (Rymut 1975),
ale dla XII-XIII można je jeszcze interpretować jako appellativa.
Zestawione w ten sposób polskie leksemy doby przedliterackiej zasługują na analizę
zarówno ze względów językoznawczych (postać fonetyczna, budowa słowotwórcza, se-
mantyka, frazeologia), jak też historycznych (datacja roczna, a nawet dzienna, lokalizacja,
kontekst społeczno-kulturowy) i geograficznych.
Ze słowotwórczego punktu widzenia większość przytoczonych tu derywatów została
opracowana - przed laty w gramatyce historycznej J. Łosia (II, 1925), a ostatnio w sposób
systematyczny, a zarazem systemowy, w znakomitej serii prac na temat słowotwórstwa
staropolskiego pod redakcją K. Kleszczowej (1996, 1998, 2003), zaś słownictwo prawni-
cze przez A. Zajdę (1970, 1979, 1990, 2001). Tam też omówione zostały późniejsze losy
interesujących nas tu leksemów. Do najczęstszych formacji należą: substantywizowane
przymiotniki na -e (-n-e, -ow-e ), także prefiksalne z po-, pod-, rzadziej na-, o-, wy-, z>a-\
nazwy służebne na -nik. Częsta jest derywacja paradygmatyczna i semantyczna.
Co się tyczy geografii wyrazowej, to większość leksemów, w tym nazwy danin i ter-
minologia prawna, ma zasięg ogólnopolski, powstała w bowiem okresie kształtowania się
państwowości polskiej (Modzelewski 2000). Dają się zauważyć jednak pewne osobliwości
regionalne. Tylko na Pomorzu występuje zachowana do dziś w kaszubskim gościtwa-, za-
pewne też przystaje port', oraz nazwy statków: koga, szkuta, może też zamróz wobec szron
w innych dzielnicach 'danina składana po pierwszym mrozie'. Tylko ze Śląska poświadczo-
ne zostały wyrazy miech jako nazwa 'daniny rybnej', opaczyna 'wiosło flisackie', brzeżyn
'rodzaj sieci'. Z Małopolską związana jest terminologia warzelnictwa soli (por. niżej).
Ostatnio problem geografii staropolskich nazw powinności podjął A. Zajda (2007).
Semantyka
RZECZOWNIKI ( 2 9 6 , blisko 9 0 % ) stanowią ogromną większość utrwalonych w do-
kumentach wyrazów. Niektóre leksemy poświadczone zostały wcześniej lub wyłącznie
w znaczeniu sekundarnym, np. krowa, miech, pług, szron, wojna jako nazwy danin, które
stanowią najliczniejszą grupę semantyczną. Nieco rzadsze są nazwy zawodów służebnych,
Najstarsze polskie słowa. Słownik chronologiczny języka polskiego do końca XIII w. 21
a poza tym warzelnictwo, rybołówstwo, pszczelarstwo i łowiectwo. Wyraźną grupę stanowi słownictwo prawnicze (czynności, kary), organizacja społeczna (urzędy, tytuły, położenie), gospodarka (miary, handel, transport, rolnictwo, trzebież), budownictwo i ukształtowanie terenu; mniej liczne są nazwy roślin i zwierząt. Pośrednim świadectwem życia duchowego są głównie nazwy powinności feudalnych. Najliczniejsze są formacje na -(n)e, a obok nich derywaty semantyczne, których wyjściowe znaczenia zostały powtórzone (—•...) przy ich podstawowych kategoriach. Powinności, daniny, opłaty (62) - z f o r m a n t e m -e (29): _dziewicze, godne, kłodni- cze, leśne, łanowe, mostne, mostowe, narzazie, niwne, ogniszczne, opolne, oprawcowe, po dusz- ne, podworowe, po dymne, po dymowe, pomocne, poniewolne, poradlne, porzeczne, powołowe, pozewne,przysiężne,psarskie, sokole, stanowe, targowe, treśóne_ p o z o s t a ł e (33): brzemię, g/itf, dania, dannica, gonitwa, gościtwa, kolęda, krowa, (?) miech, myto, narąlub, narok, narzaz, obraz, oprawa, osep, pobór, podjazda, podwoda, pogoń, pokłon, przewód, sep, sokół, stróża, szron, śreżna, świętopietrze, wojna, wymiot, wywóz, zamróz. Zawody służebne (40) - z f o r m a n t e m (26): bobrownik, dębnik, jastrzębnik, kobylnik, kobiernik, komornik, korabnik, łagiewnik, miecznik, mydlnik, niewolnik, poprężnik, pstrążnik, sannik, skotnik, spądownik, słomnik, Świątnik, świepietnik, węgielnik,wiązownik, wodnik, zadusznik, zakłodnik, żerdnik', p o z o s t a ł e (14): konarz,psarz, świniarz, tokarz, winiarz-, klęczanin, kowal, podstolic, pracz, rataj, rybitwa, stróż, strzelec, szewc, zdun. Rybołówstwo, żegluga - mrzost, miech, opaczyna, śledź, węda-, przystań, przystaje; s i e c i : brzeżyn, kłonią, niewód, przy włoka, słępnica, włok-, s t a t k i : ^tfgtf, korab, szkuta (—• korabnik, niewodnik, ogniszczne, pstrążnik, ry bitwa, wiązownik, wodnik). Warzelnictwo soli - bałwan, cz{e)ran, koryto, ło dnia,pieczy na, słone, solnik, surowica, szachta, średnie, wieża, zamiar (—> solnik). Pszczelarstwo - bartodziej, bartnik, mielód, nastawa, rozmiar, siepietnik, stan, ivieśnica. Łowiectwo — gajownik, iskarz (—• bobrownik, jastrzębnik, przełaja, psarz, psarskie, sokół, sokolnik, sokole, strzelec, zakłodnik). Zwierzęta - tó^r, cietrzew, łoś, szpak, tur (—• krowa, kuna, owca, sokół, śledź). Rośliny - bukowina, czosnek, grab, jawor, łoza, mech. Teren (37) - błocko, brzeg, debrz{a), dziedzina, goła, góra, granica, gruda, jaz,
jezierko, las, łąg, łąka, mogiła, obszar, objazd, ogród, opole, ostrów, pole, porąb, poręba,
porośle, przełaja, przesieka, rzeka, strug^a), strumień, ujazd, ujście, ulica, wieś. Budownictwo - brona, buda, istba, istbica, jata, kadłubek, kram, most, stacja, warta, zagroda (—> gród, wieża, zdun, żerdnik). Narzędzia, sprzęty - ceber, czasza, jerzmo, koryto, szczerbiec (—> cz(e)ran, kij, koryto, łodnia, miech, miecz, opaczyna, pług). Miary, znaki - ciosno, juro, kita, łan, łaszt, mielara, pług, źreb (—• rozmiar, narzaz, obraz, ujazd, zamiar). Transport — (—• podwoda, podwód, po(d) wozowe, powóz, podjazda, prowód, przewód, wywóz). Handel - (—> kram, myto, mostne!mostowe, targowe). Rolnictwo - (—• jerzmo, juro, łan, łaszt, pług, pole, poradlne, rataj, ujazd, źreb).
Najstarsze polskie słowa. Słownik chronologiczny języka polskiego do końca XIII w. 2 3
której indeks chronologiczny polecam łaskawej uwadze szanownego Redaktora Słownika staropolskiego i jego współpracowników. Jeśli przejmą ten pomysł również inni badacze leksykografii polskiej, to otrzymamy postulowany przez profesora Franciszka Sławskiego pełny thesaurus-indeks (chronologiczny i alfabetyczny) języka polskiego, o którego pilnej potrzebie nie trzeba chyba nikogo przekonywać.
Bibliografia
Baudouin de Courtenay J., 1970, O drevne-porskom jazyke do XIV-ago stoletija, Leipzig. Bednarczuk L., 2002, Najstarsze związki frazeologiczne wyrazu „pan", [w:] Rozmaitości językowe, ofiarowane prof. dr. hab. Januszowi Strutyńskiemu z okazji jego jubileuszu, red. M. Skarżyński, M. Szpiczakowska, Kraków, s. 25-29. Buczek K., 1958, Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław. Cieślikowa A., 1990, Staropolskie odapelatywne nazwy osobowe, Kraków. Dunaj B., 1975, Język polski najstarszej doby piśmiennej, Kraków. JaczewskiT., 1966, Najstarsze polskie zdanie, „Język Polski" LXVI, s. 305. Karpiuk M., 1201, Słownik staropolskiej terminologii chrześcijańskiej (XII—XIII w.), Kraków. Kiersnowski R., 1988, Moneta w kulturze wieków średnich, Warszawa. Kleszczowa K., 1996, (red.), Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przeglądformacji rzeczowniko- wych, Katowice. Kleszczowa K., 1998, Staropolskie kategorie słowotwórcze i ich perspektywiczna ewolucja. Rzeczownik, Katowice. Kleszczowa K., 2003, Staropolskie derywaty przymiotnikowe i ich perspektywiczna ewolucja, Katowice. KodTyn - Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego, t. 1-2, Lwów 1875. Kozłowska-Budkowa Z., 1937, Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej do k. XII w., Kraków. Lizisowa M.T., 1995, Podstawowe terminy prawne w statutach staropolskich na tle słowiańskim. Stu- dium semantyczne, Kraków. Łoś J., 1922, Początki piśmiennictwa polskiego, Lwów. Łos'J., 1925, Gramatyka polska, II. Słowotwórstwo, Lwów. Łowmiański H., 1964-1985, Początki Polski, t. 1-6, Warszawa. Milewski T., 1927, Dwie bulle wrocławskie z lat 1155 i 1245, „Prace Filologiczne" XI, s. 130-161. Milewski T., 1947, Stosunki językowe polsko-pruskie, „Slavia Occidentalis" XVIII, s. 21-84. Modzelewski K., 1987, Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej, Wrocław. Modzelewski K., 2000, Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X-XIII wiek, wyd. 2, Poznań. MPH - Monumenta Poloniae Historica, t. 1-6, Lwów 1864-1893. MPH. NS - Monumenta Poloniae Historica. Nova Series, t. 1, Kraków 1946. Nalepa J., 1974, Gościtwa. Przyczynek do leksykologii staropolskiej, „Język Polski" LIV, s. 241-246. NMP - Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany, red. K. Rymut, Kraków 1996 i n. Nobis I., 2007, Służebne i zawodowe nazwy miejscowe w Polsce, rozprawa doktorska, IJP PAN Kraków, w druku. Rymut K., 1975, Służebne i zawodowe nazwy służebne w Małopolsce, „Onomastica" XX, s. 143-168. SŁSP - Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, red. A. Plezia, t. 1-6; K. Weyssenhoff-Brożkowa, t. 7 i n., Kraków 1953-2001. SPXVI - Słownik polszczyzny XVI wieku, Wrocław 1966. Sstp - Słownik staropolski, t. 1-11, Wrocław-Warszawa-Kraków 1953-2002; Opis źródeł Słownika staropolskiego, Kraków 2005.
2 4 Leszek Bednarczuk
SSNO - Słownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, t. 1—6, Suplement, red. M. Malec, Wrocław 1965-1987. SSS - Słownik starożytności słowiańskich, t. 1-8, red. W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński, Wrocław 1961-1991. Strutyński J., 1972, Polskie nazwy ptaków krajowych, Wrocław. Taszycki W., 1946, Słowiańskie nazwy miejscowe (Ustaleniepodziału), Kraków. Taszycki W., 1975, Najdawniejsze zabytki języka polskiego , Wrocław. Tyszkiewicz J., 1968, O autentyczności zdania: „Górze się nam stało" (1241 r.), „Język Polski" LVIII, s. 143-148. Urbańczyk S., 1966, Najstarsze polskie zdanie, „Język Polski" LXVI, s. 305-307. Urbańczyk S., 1968, O najstarszych polskich zdaniach , „Język Polski" LXVIII, s. 151-152. Weyssenhoff-Brożkowa K., 1991, Wpływy polszczyzny na łacinę średniowieczną w Polsce , Kraków. Wojciechowski T., 1970, Szkice historyczne XI wieku, Warszawa. Zajda A., 1970, Nazwy urzędników staropolskich (do roku 1600), Kraków. Zajda A., 1979, Nazwy staropolskich powinności feudalnych, danin i opłat, Kraków. Zajda A., 1990, Staropolska terminologia prawnicza (do 1500 r.), Kraków. Zajda A., 2001, Studia z historii polskiego słownictwa prawniczego i frazeologii, Kraków. Zajda A., 2007, O geografii nazw staropolskich powinności feudalnych, danin i opłat, „LingVaria" III.
Słownik chronologiczny leksemów, frazemów i zdań polskich do końca XIII wieku
Poniższe zestawienia nie są właściwym słownikiem, lecz p o d w ó j n y m indeksem: chronologicznym i alfabetycznym, o p a r t y m na Słowniku staropolskim , gdzie z n a j d u j e się d o k u m e n t a c j a i opis językoznawczy (fleksja, semantyka, frazeologia). Z n a c z e n i a p o d a n o jedynie przy t e r m i n a c h (prawnych, technicznych) odbiegających o d znaczeń podstawowych. D a n e Sstp zostały uzupełnieniowe: (1) zapisami Ibrahima ibn Jakuba, (2) legendami na m o n e t a c h (Kiersznowski 1988), (3) polonizmami w wydanych tomach SŁŚP (Weyssenhoff-Brożkowa 1991: 3 3 - 4 4 , ekscerpcje z t. 1 - 4 ; do następnych t o m ó w
w Pracowni SŁŚP), (4) nazwami zawodów/osiedli służebnych (Nobis 2007, maszynopis
IJP PAN). D a t y zapisów: oryginalne - bez nawiasów, [...] nie zachowany oryginał, {...} kopia, [...] zapis oryginalny; p. - początek, k. - koniec wieku.
965 istba [al-i(s)tba], mech [mcy], szpak [sb'], cietrzew [tetra] (1065) {XVII} targowe 1113 ceber [cebr-i], ch(r)abry [chrabri / chabri] (?XI/1125) {1275} dziedzina [dedina], (?) pieczyna [pecina / petinae] pomocne [pomochne], smard [smard-onibus], średnie [sredne, seredne], surowica [surowic-e], świepietnik [suepetnic-i], zamiar [zamar] 1136 konarz [conar-e], rudnik [rudnic-i], żerdnik [sirdnic-i] (1145) {XIII} kita [kita-as] narzaz [naraz], podworowe [poduoroue], powołowe [povolove], stróża [strosa], zakłodnik [zaclodnic-i] 1149 sokolnik [socolnic-i] 1153 bartodziej [bartozeg-e] 1155 skotnik [scotenic-i], wiązownik [venzovic-i]
2 6 Leszek Bednarczuk
1247 podwóz [poduos] 1248 cz(e)ran [chran / 1254 czeran], włodarz [wlodar] 1249 bór [borr-am], narzazne [narazne], obrzaz [obrase], wieś [wez] 1250 brzemię [brzemo], jerzmo [gerzmo], iskarz [izscar-e], kłodnicze [chłodnice], łuna [lun-ae], og- niszczne [ogniscne], rac [racz] 1251 dań [dan] 1252 istbica [istbiz-am], mostowe, kobylanin [kobylan-y] 1253 {1528} obszar [obersar], {XVI} opolna 1254 gaj, gruda, dębnik [dubniz]; pstre sto (urząd, ludzie) wilcze pole 1255 brona, gajownik [gaiovnic-i], korabnik [corabnic-y]; daniny/opłaty: cyża [cise], godne, gród [grod], kolęda [colenda], łanowe, oprawcowe,pogoń [pogoń], rogowe, stacja, wojna 1256 karmnik [carmnic-i], śreżna [srezna], załaz [zalaz-i] 1257 kram, łowiec [lovch-e], poduszne [poduzne], piekarz [peccar-e], rybitwa [rybitw-j] 1258 ma/eca [macza / meza], przysiężne [przisesne], wodnik [wodnik-y], {XVII} miejskie [mesce] prawo, tkacka ulica [thkachka ulicza] 1260 miecznik [mechnik-i] (rzemieślnik) 1261 barć [barc-i], cieśla [cesel], kłodnik [chłodnik] (jeniec, więzi eń), pług [plug-es] 1262 dziewicze [dzevycze], myto, przełaja [przelaja], srebernik [schribernic], {1357} radło [radio] 1265 przystań [pristan] 1266 bobry (danina), lantwójt [lanthwoyd], pracz [pratsche], uście [usczie], sieci: kłomia [cloma], przywłoka [przywloką], słępnica [slampnycza] 1267 miodar [modar-e] 1268 gajowe [gaiow-ego], sędzia [sanda], wojewoda, zamróz [zamros]; jata bobrowa 1269 sokola dąbrowa [socola dambrova] 1270 daj, *aćjapobruszę, a typoczywaj [day, ut ja pobrusa, a ti ęozwzi]-, jawor, bukowina, kika (kikut), łowczy,wieża [vese] (obudowa solanki); wiela łąka [vela lanca], {XVIII} źreb [sreb-e] 1274 łan [lan-os] 1275 pan bobrowy, stara rzeka [reka] 1276 kamiona góra [kamona gora] 1277 daniny: bobrowe, pobór [pobor], psarskie, sep, sokołowe, szron / śrzon [ssron] 1278 pan stróże /stróżny [stroze vel stroznj]; {XI Y-YN}, pokłon, porzeczne [porsiczne], szachta [sachta] 1279 lisi [lissi ], podworowa [podvorov-am], szewc [szewc-e]; {1336} kamieny most, ławeczna debrz, {1546} struga 1280 buda, klęczanin [kluchan-y]; {1569} strug głęboki [głęboki] 1281 mogiła [mugula], porośle [porrosle] (1282) {1570} jutro (mórg) [piethnasczie jutra-s], rzeszotar [ryschotar], suty most 1283 ciosno, stanownik [stanorik] (1284) stróżewy [strosevi]; {XVIII} oprawa 1285 kaję się Bogu [kaje sse bogu]; {\5%0}ostrów [ostrow] 1286 łaszt [last], mydlnik [midlnic], szłomnik [slomnik]; czynności prawne: {1408} chąśba [chanszba], kij [kigy], miecz [meh], nagłowna, niestanie; sześć [sec]; {1547} wielki ogród (1287) czasza [czassa] 1288 podczasze [podchasse], posada, laska opolna (rodzaj sądu), stróż [stros-e], tokarz [tokar] 1289 podstoli, poręba [poramba ], pozewne, przełaj a [prelai-am], {XVI} węgielnik [wangelnicz-i] 1290 podwozowe, zbój, zdun [sdun-y]; sześć grzywien et trzista [zest griwen et trista] 1291 bieły brzeg [beli breg] 1292 objazd, rozmiar [rozmar], stanowe, warta (strażnica), bebrowa struga-, {1561} zagroda 1293 rozmar [rozmar] miodu 1294 brzeżyn [bresin] (sieć) 1295 bałwan [balvan-os], owca (danina) 129 Gjezierko [jezerko], rud[e]ne błocko, daniny: {1549 }obiedne [obiedn-ego ],poniewolne
1297 bielski las [bełski les]
1298 tur, {1447} włok 1299 wołowa struga k. XIII beżowa (od bez), czosnek [zosnek], ksiądz [.xandz], las, podymowe, szczerbiec [sczirbyec], szczer- bina [sczirbina], śledź [sledz], udały [wdały], węda [wanda]; polem na nie.
Alfabetyczny indeks leksemów
- Najstarsze polskie słowa. Słownik chronologiczny języka polskiego do końca XIII w. - a 1270 dania 1181 kaję się Nazwy zawodów służebnych w nom. sg.; przymiotniki w formie nom. sg. masc.
- *ać 1270 dannica 1224 kamio/eny 1237/ - bałwan 1295 dań 1251 karmnik - barć 1261 dąbrowa 1220 kij - bartnik 1239 debrz(a) k. XII kika - bartodziej 1153 dębnik 1254 kita - beżowy k. XIII drwal 1240 klęczanin - biegajcie 1241 dziedzina 1125 kłodnicze - bieły 1291 dziewicze 1262 kłodnik - błocko 1296 gaj 1254 kłomia - błoto 1237 gaj owe 1268 kmieć - bobrowe 1277 gajownik 1255 kobiernik - bobrownik 1228 giża 1246 kobylanin - bo/ebrowy 1268/92 głęboki 1280 kobylnik - bobry 1266 głowa 1235 koga
- bóg 1285 godne 1255 kolęda
- bór 1249 goła 1202 komornik
- brona 1255 gonitwa 1233 konarski
- brzeg 1291 górze 1241 konarz
- brzemię 1250 gościtwa 1176-80 korab
- brzeżyn 1294 góra 1276 korabnik
- buda 1280 grab 1174 koryto
- bukowina 1270 granica 1205 kowal
- ceber 1113 gród 1255 kram
- chąs'ba 1286 gruda 1254 krowa
- chorąże 1195 grzywna 1290 król 1174-
- chrobry k. XIII istba 965 kucharz ch(r)abry 1113 iskarz 1250 ksiądz k. XIII
- cieśla 1261 istbica 1252 kuna / ?kunie
- cietrzew 965 ja 1270 lantwójt
- cyża 1255 jata 1268 laska ciosno 1283 jastrzębnik 1213 las k. XIII
- czarny 1242 jawor 1270 leśne
- czasza 1287 jaz 1237 lisi
- czeladź 1228 jerzmo 1250 łagiewnik
- czosnek k. XIII jezierko 1296 łan
- cz(e)ran 1248 jutro 1282 łanowe
- daj 1270 kadłubek 1224 łaszt - ławeczny 28 Leszek Bednarczuk - łazęka - łąg - łodnia - łoś - łowczy - łowiec - łoza - łuna - ma/eca - mącznik - mech - miech - miecz - miecznik - mie/ód 1208/ - miejski - mie/ara - miodar miłość p. XIII - mogiła - most - mostne - mostowe - mrzost - mydlnik - myto - nagłowna - nam - narą/ub 1241/ - narocznik - narzaz narok k. XII - narzazne - niestanie nastawa k. XII - niewodnik
- niewód
- niwne
- obiedne
- objazd
- obrzaz
- obszar
- ogniszczne
- ogród
- opaczyna
- opole
- opolne
- opolny
- oprawa
- oprawcowe - osada - osep 1176- - ostrów - owca - pan - pieczyna - piekarz - pieszy - piętnadzieście - pług - pobór - pobruszę - poczywaj - podczasze - podjazda - podkomorze - podstole - podstolic - poduszne - podwoda - podworowe - podworowy - podwozowe - podwód - podwóz - podymne - pogoń podymowe k. XIII - pokłon - pole - pomiot - pomocne - poniewolne - poprężnik - poradlne - porąb - poręba - porośle - porzeczne - posada - powołowe - powozowe - powód - powóz - pozewne - pracz - prawo - prowód - przełaja - przesieka - przewoda - przewód - przewóz - przysiężne - przystaje - przystań - przywłoka - psarskie - psarz - psi - pstrążnik - pstrościc - pstry - rać - radłol - rataj - rogowe - rozmiar - rudnik - rudny - rybitwa - rzeka - rzeszotar - sannik - sep - sędzia - siedmdziesiąt - się - skarbnik - skotnik - słępnica - słone - smard - sokoli - sokolnik - sokołowe - sokół - solnik - spądownik - srebernik - stacja - stało - stanowe stan k. XII - stanownik - stary - sto - stróż - stróża - stróżewy - stróżny - strug - Najstarsze polskie słowa. Słownik chronologiczny języka polskiego do końca XIII w. - struga 1292 świniarz 1202 włok - strumień 1242 targowe 1065 wodnik - strzelec 1176 tkacka 1258 wojewoda - surowica 1125 tokarz 1288 wojna - suty 1282 treśćne 1208 wojski - szachta 1278 trzysta 1290 wo(j)źny - szczerbiec k. XIII tur 1298 wołowy - szczerbina k. XIII ty 1270 woźnik - Szczytnik 1204 udały k. XIII wymiot - sześć 1286 ujazd 1202 wywóz - szewc 1279 ulica 1258 zadusznik - szkuta 1214 uście 1266 zagroda - szłomnik 1286 warta 1292 zakłodnik - szpak 965 węda k. XIII załaz - szron 1277 węgielnik 1289 zamiar
- ślad 1214 wiązownik 1155 zamróz
- śledź k. XIII wieli 1270 zbój
- średnie 1125 wielki 1287 zdun
- śreżna 1256 wieś 1249 złotnik
- środa 1223 wieśnica 1241 źreb
- Świątnik 1203 wieża 1270 żerdnik
- świepietnik 1125 wilczy 1254 żupa
- świętopietrze 1220 winiarz 1207 żupan
- święty 1232 włodarz 1248 żurawi
