Najstarsze słowiańskie przekłady Biblii w niemieckiej serii ..., Egzaminy z Historia

Pobierz Najstarsze słowiańskie przekłady Biblii w niemieckiej serii ... i więcej Egzaminy w PDF z Historia tylko na Docsity! * Dr Arleta Łuczak, Instytut Slawistyki PAN w Warszawie (filia w Poznaniu), e-mail: [email protected] 1 Na temat historii powstania tego planu wydawniczego, a zwłaszcza reedycji Biblii Leopolity (z roku 1561), otwierającej serię „Biblia Slavica”, oraz reedycji czeskiej Biblii kutnohorskiej (rok 1489) pisze obszernie I. Kwilecka (2003c). Niniejszy przegląd opiera się m.in. na wspomnianym artykule autorki oraz zbiorze prac zamieszczonych w książce pt. Biblie staropolskie (2003). Ponadto, niezwykle ważne okazały się same reedycje Biblii słowiańskich. Niestety, nie do wszyst- kich egzemplarzy, rozsianych po bibliotekach w kraju i za granicą, miałam dostęp, dlatego bardzo pomocne okazały się specjalne, osobno wydane programy wydawnicze serii „Biblia Slavica”. Przegląd zabytków biblijnych opublikowanych w ramach tej serii (do r. 2008) podał też m.in. !.!. !:,8F,,& (2009). NAUKA 2/2014 • 135-150 ARLETA ŁUCZAK * Najstarsze słowiańskie przekłady Biblii w niemieckiej serii „Biblia Slavica” Dzięki monumentalnej niemieckiej serii wydawniczej „Biblia Slavica” różne kraje słowiańskie mogą się dzisiaj poszczycić wspaniałymi reedycjami (wydania faksymilowe) własnych zabytków biblijnych wraz z naukowymi opracowaniami (niem. Kommentare) pióra wybitnych specjalistów. Publikacje te stanowią nieocenioną pomoc w badaniach nad językiem i kulturą Słowian. Trzeba podkreślić, że dzięki tej serii dostęp do języko- wych pomników kultury słowiańszczyzny stał się łatwiejszy także dla uczonych i czytelni- ków spoza tego obszaru językowego, których interesuje szeroko rozumiana problema- tyka narodów słowiańskich (historia, język, kultura, duchowość, wzajemne wpływy). Projekt utworzenia serii „Biblia Slavica”1 powstawał etapami. Początki, zrodzone z fascynacji naukowych znanych slawistów niemieckich i polskich, sięgają lat 60. XX w. W połowie lat 80. były to jeszcze luźne plany profesorów Reinholda Olescha i Hansa Rothego, dotyczące wydania jednej Biblii polskiej i jednej Biblii czeskiej w osobnych seriach wydawniczych. Z czasem pomysł ten przerodził się w zamiar opublikowania ważniejszych tekstów Pisma św. dla Słowian nie tylko zachodnich, ale i wschodnich oraz częściowo południowych. W ten sposób powstał plan utworzenia jednej serii, tj. – serii „Biblia Slavica”. Urzeczywistnienie go było jednak trudne i wymagało wiele zachodu: pozyskania środków finansowych, odpowiedniego wydawcy i współpracowników. Trzeba tu zaznaczyć, że do realizacji projektu znacznie przyczyniły się wydarzenia, które miały miejsce w Krakowie w latach 60. i 70. XX w. Otóż, w 1966 r. ks. Władysław Smereka wydał tam faksymile Nowego Testamentu Jakuba Wujka z 1593 r., dołączając doń obszer- ny wstęp filologiczny (Smereka,1966). W następnej zaś dekadzie ks. Smereka wystąpił z inicjatywą fototypicznego wydania Biblii Leopolity z 1561 r. Do współpracy nad tym A. Łuczak136 przedsięwzięciem zaangażowano grupę znakomitych uczonych, m.in. prof. Stanisława Urbańczyka. Jednak kłopoty finansowe oraz niemożność znalezienia wydawcy sprawę bardzo opóźniały; w tym czasie zmarł ks. Smereka i dwoje współpracowników: prof. Karol Estreicher i dr Wanda Górecka. Wówczas prof. Urbańczyk przedstawił sprawę prof. Oleschowi, który zainteresował się tym ważnym – dla historii języka polskiego i polskiej biblistyki – projektem. Zorganizowano nowy zespół i rozpoczęto prace, które niestety – podobnie jak wcześniej – hamował brak pieniędzy. Dopiero dzięki staraniom bliskiego współpracownika prof. R. Olescha – prof. H. Rothego – udało się pozyskać fun- dusze z Fundacji Alfreda Kruppa von Bohlen i Halbach-Stiftung (Essen), nie tylko na wydanie Biblii Leopolity, lecz także innych Biblii słowiańskich. Profesor H. Rothe tak o tym pisze: „Trzy razy dano nam do dyspozycji pokaźną sumę. Bez tych pieniędzy żadne wydawnictwo nie odważyłoby się na takie przedsięwzięcie. Dzięki tym funduszom poszczególne tomy z faksymiliami i komentarzami można było nie tylko wydrukować, ale i wydać je w pięknej szacie typograficznej. Muszę zaznaczyć, że każdy, kto obecnie boryka się z biurokratycznym systemem wydawania publikacji naukowych, docenia niebiurokratyczną rzeczowość i łatwość w pertraktacjach z Fundacją Kruppa” (Rothe, 2003, s. 14). Realizacji projektu podjęło się znane wydawnictwo: Ferdinand Schöningh Verlag w Paderborn. I tak ukończono prace nad Biblią Leopolity, której faksymile wraz z komentarzami ukazało się w 1988 r. Pierwsza polska Biblia drukowana z 1561 r. zainicjowała zatem – teraz już szeroko zakrojony – plan wydawniczy serii „Biblia Sla- vica”. Prace nad tym projektem wymagały też – jak się okazało – pokonania różnych pro- blemów organizacyjnych dotyczących publikowania dawnych słowiańskich Biblii w takiej właśnie formie, tj. faksymile zabytku oraz komentarze. Niezbędne były kontakty ze specjalistami – m.in. slawistami zajmującymi się historią danego języka i dawną transla- toryką biblijną – z kraju, z którego pochodził zabytek. Od tego właśnie rozpoczynano realizację planowanego wydania tekstu. Następnie trzeba było znaleźć odpowiedni, niezniszczony egzemplarz, który nadawał się do wykonania faksymile. Sprawa zatem okazała się dla niemieckich pomysłodawców serii trudna. Bowiem o ile pozyskanie do współpracy slawistów z krajów słowiańskich było łatwiejsze, o tyle kontakty z nimi i po- szukiwanie właściwego egzemplarza wymagało licznej korespondencji, kwerend biblio- tecznych i podróży do różnych krajów (nie tylko słowiańskich). Biorąc pod uwagę ów- czesną sytuację polityczną, w której granice między państwami bloku wschodniego i za- chodniego były zamknięte, dziś trudno sobie wyobrazić, ile wysiłku kosztowały wyjazdy, konieczne dla uzyskania zgody na wypożyczenie danego egzemplarza lub spotkania się ze współpracownikami. Trzeba podkreślić, że współpraca wybitnych specjalistów ze strony niemieckiej i słowiańskiej to godna naśladowania działalność zespołowa, która zaowocowała tyloma publikacjami o wyjątkowym dla nauki znaczeniu. Najstarsze słowiańskie przekłady Biblii w niemieckiej serii „Biblia Slavica” 139 Blahoslav. Jego ponownie zredagowany przekład NT wszedł do całości. W ramach serii czeskiej ukazało się w 1995 r. sześć tomów z faksymiliami oryginałów oraz dodatkowy tom siódmy, zawierający cztery komentarze (Serie I. Bd. 3.1-7 Kralitzer Bibel) (Prud- ký, 1997). To jubileuszowe wydanie – z okazji 400-lecia ukazania się Biblii kralickiej – poprzedził słowem wstępnym ówczesny prezydent Czech – V. Havel. Komentarze opra- cowali: M. Bohatcová, E. Michálek, J. Heller, M. Balabán. Biblia św. Wacława (Svatováclavská bible), wydana w trzech częściach w Pradze, w latach: 1677 (Nowy Testament), 1712 i 1715 (Stary Testament), była nowym, pełnym przekładem katolickim, powstałym w wyniku reakcji na translacje innowiercze. Tłuma- czami, a właściwie redaktorami Biblii św. Wacława, byli czescy jezuici: Jiří Konstanc, Mat.j Václav Šteyer oraz Jan Barner. Tekst przekładu miał być zgodny z Wulgatą syksto- klementyńską (zatwierdzoną przez Sobór Trydencki). Ale – jak to zwykle bywa – tłu- macze opierali się na wcześniejszych przekładach czeskich wzorowanych na Wulgacie, głównie na Biblii weneckiej z 1506 r. (Benátská bible) – a także na protestanckiej Biblii kralickiej. Ponowne wydanie tego ważnego dla czeskich katolików zabytku ukazało się w 2001 r. w trzech częściach (Serie I. Bd. 4 Teil 1,1-2, Teil 2 St.-Wenzels-Bibel) (Koupil, 2003). Przedmowę do reedycji napisał arcybiskup Pragi, kardynał M. Vlk. Dwie pierwsze części obejmują faksymile ksiąg Starego Testamentu, trzecia zaś – Nowy Tes- tament oraz cztery komentarze, których autorami są: H. Kuchařová i P.R. Pokorný, J. Vintr, J. Bílý, M. Kopecký. Na temat faksymiliów słowiańskich przekładów Pisma św. i czeskich tłumaczeń biblijnych pisało wielu autorów, m.in. J. Pečírková (1992; 1998). Ad II. Na serię polską składają się cztery pełne Biblie i jeden Nowy Testament: Biblia Leopolity (1561), Biblia Budnego (1572), Biblia brzeska (1563), Nowy Testament Stanis- ława Murzynowskiego (1551-1552) oraz Biblia Wujka (1599), do których jeszcze powrócę. Ad III. Jeśli chodzi o serię wschodniosłowiańską, to wydawcy – z różnych przyczyn, które wymienia H. Rothe (Rothe, 2003, s. 19; !:,8F,,&, 2009, s. 253-254) – ograniczy- li się do publikacji pięciu przekładów. Pierwszy z nich to fragmentaryczna Biblia Fran- ciszka Skoryny, wydana w latach 1517-1519 (ST) i 1525 (NT). Jest to pierwsza dru- kowana Biblia w języku wschodniosłowiańskim, wzorowana na wersjach: staro-cerkiew- no-słowiańskiej i staroczeskiej. Ponieważ zawierała „elementy żywej mowy ludu biało- ruskiego”, wpływała tym samym na rozwój tego języka (Lewaszkiewicz, 1992, s. 245). Księgi Starego Testamentu wydano już wcześniej w postaci faksymile w Mińsku (t. I-III, 1990-1991), więc niemieccy wydawcy opublikowali w 2002 r. jedynie obszerne komen- tarze do tego przekładu, których autorami m.in. są: A. McMillin, Vl. Konan, A.I. Žu- raßski. Dołączono także faksymile ksiąg Nowego Testamentu, czyli Apostoła, z komen- tarzem H. Rothego (Serie III. Bd. 1 Kommentare zu der Übersetzung des Francisk Skoryna, Prag 1517-1519; Apostol, Wilna 1525; Facsimile und Kommentar). A. Łuczak140 6 Vukol M. Undolski (1815-1864) – znany rosyjski bibliograf i kolekcjoner słowiańskich ręko- pisów i starodruków. 7 Ostatnio ukazała się monografia białoruskiego slawisty poświęcona temu przekładowi. Autor charakteryzuje język i metodę przekładu, a także wymienia podstawowe jego źródła, zwłaszcza zaś tłumaczenia polskie (K:z<"—, 2012, s. 184-197). Pisze też o tym H. Rothe w swym komen- tarzu do wydania faksymilowego Ewangelii Ciapinskiego, s. 204-206. Kolejne dwa tomy z tej serii obejmują faksymilia niedrukowanego dotąd przekładu ksiąg Nowego Testamentu uczonego mnicha ukraińskiego z XVII w. – Epifaniusza Sła- winieckiego, który przybył do Moskwy w celu przygotowania nowej redakcji Pisma św. Rękopis z początku XVIII w. (ze zbiorów V. Undolskiego6 No 1291) był podstawą faksy- mile z 2002 r. w opracowaniu i redakcji O.B. Strakhov (Serie III. Bd. 3,1 Evangelienü- bersetzung des Jepifanij Slavynec’kyj, Moskau 1673). Dopiero po ukazaniu się tegoż wydania T.A. Isačenko zwróciła uwagę na fakt, że wśród greckich rękopisów synodal- nego zbioru znajduje się cały tekst Nowego Testamentu z poprawkami Sławinieckiego (!:,8F,,&, 2009, s. 254). Ten właśnie rękopis (Sin. gr. 26 (472)) stanowił podstawę wydanego w 2004 r. faksymile i krytycznego opracowania tekstu przez T.A. Isačenko (Serie III. Bd. 3,2 Neues Testament: in der Übersetzung des Priestermönchs Jepifanij Slavynec’kyj). W 1989 r. ukazał się Psałterz rosyjskiego poety i tłumacza Wasilija Kiriłłowicza Tre- diakowskiego z 1753 r. (editio princeps), do którego komentarz napisał A. Levitsky. Był to pierwszy Psałterz rosyjski z numeracją wersetów, napisany w systemie sylabotonicz- nym (Serie III. Bd. 4´b Trediakovskij, Psalter). Innym zabytkiem wydanym w serii wschodniosłowiańskiej jest białoruskie tłuma- czenie Ewangelii (ok. 1580) pióra Wasyla Ciapinskiego, który opierał się m.in. na prze- kładach polskich, głównie Biblii Budnego (1572 r.) i tzw. Biblii brzeskiej (1563 r.)7. Tekst Ciapinskiego stanowi ważne ogniwo między przekładem Franciszka Skoryny a wschodniosłowiańskimi przekładami Biblii z XVII wieku. W 2005 r. wyszło faksymile tego dzieła z komentarzami G. Golenčenki i H. Rothego (Serie III. Bd. 5 Evanhelije in der Übersetzung des Vasil Tjapinski um 1580). Ad IV. Do serii południowosłowiańskiej weszły trzy przekłady. Pierwszy ukazał się w 1999 r. w postaci faksymile i w opracowaniu m.in. H. Miklasa. Chodzi tu o pierwszy cerkiewnosłowiański druk Ewangelii u Słowian południowych, mnicha Makarego (Serie IV. Bd. 1 Das Tetraevangelium des Makarije aus dem Jahre 1512). Drugi to chorwacki przekład Biblii pióra jezuity Bartola Kašicia z 1625 r. Jest to dzieło rękopiśmienne, które dopiero dzięki staraniom niemieckich wydawców – w szcze- gólności zaś prof. R. Olescha (Rothe, 2003, s. 21) – doczekało się druku w latach 1999 i 2000 (Serie IV. Bd. 2,1-2 Kroatische Bibel des Bartol Kašić). Część pierwsza to tekst tłumaczenia na podstawie redakcji trzech rękopisów, część druga natomiast – komen- Najstarsze słowiańskie przekłady Biblii w niemieckiej serii „Biblia Slavica” 141 tarze P. Bašicia, R. Katičicia, Ch. Hannicka, I. Goluba oraz E. von Erdmann-Pandžić. Do- łączono także słownik do Biblii, który opracowała D. Gabrić-Bagarić. Przedmowę do Bib- lii napisał kardynał F. Kuharić z Zagrzebia. Kolejne zabytki, które ukazały się w tej serii, to słoweńskie przekłady Biblii w tłu- maczeniu Primoża Trubara (m.in. NT z 1555 r.) i Jurija Dalmatina. Pierwszy z nich uważany jest za twórcę języka słoweńskiego, do którego rozwoju przyczynił się znacznie Jurij Dalmatin. W 2006 r. ukazały się dwie części (Serie IV. Bd. 3,1-2 Slovenische Übersetzungen 1555-1582), zawierające faksymilia przekładów oraz komentarze takich autorów, jak: I. Grdina, G. Giesemann, G. Neweklowsky, H. Rothe, M. Merše. Ad V. Do ostatniej serii, uwzględniającej Biblie słowiańskie (Weitere Bibeln), wszedł rękopiśmienny słowacki przekład Biblii z 1755 r. – dzieło kamedułów z Czerwonego Klasztoru na Spiszu, wzorowane na katolickiej, czeskiej Biblii św. Wacława. W 2002 r. wydawnictwo opublikowało dwa tomy Biblii słowackiej (Serie V. Bd. 1,1-2. Slowa- kische Bibel der Kamaldulenser des Roten Klosters, Zips). Oba tomy zawierają księgi Starego Testamentu, do drugiego dołączono jeszcze Nowy Testament oraz komentarze, które opracowali J. Dorulá, Vl. Gregor, E. Krasnovská i H. Rothe. Wydanie poprzedził przedmową kardynał J. Chrysostom Korec. Ad VI. Tak zwana seria uzupełniająca (Supplementum) reprezentuje niesłowiańską, litewską Biblię Bretkunasa (Bretkuna), tłumaczoną w latach 1580-1590. Ten protes- tancki przekład zachował się w rękopisie, a dzięki staraniom niemieckich redaktorów i wydawców Czytelnik może korzystać już z wielu tomów zawierających faksymile za- bytku i jego krytyczne opracowania. ***** Wróćmy jednak do najbardziej nas tu interesujących przekładów polskich (Ad. II.). Początkowo projekt przewidywał wydanie tylko trzech zabytków, tj. katolickiej Biblii Leopolity, kalwińskiej Biblii brzeskiej i ariańskiej Biblii Budnego. Później dołączono jeszcze dwa ważne dla Polaków tłumaczenia XVI-wieczne, mianowicie luterański prze- kład Nowego Testamentu Stanisława Murzynowskiego oraz katolicką Biblię Wujka. Tutaj wymienię je w kolejności ukazania się reedycji. Jak już wspominałam, ponowne wydanie Biblii Leopolity zapoczątkowało całą serię „Biblia Slavica”. Biblia Leopolity jest pierwszym pełnym przekładem katolickim, który wyszedł w Krakowie w 1561 r. z oficyny Szarffenberga. Źródłem dla niej była m.in. Wul- gata oraz – jak przyjmuje większość badaczy – jakiś dawny, wzorowany na niej przekład polski. Niezależnie od tego – jak podkreśla I. Kwilecka – czy Leopolita dokonał nowego przekładu, czy skorygował już istniejący, „to właśnie on nadał mu ostateczny kształt” (Kwilecka, 2003b, s. 216). Ponowne wydanie Biblii Leopolity ukazało się w 1988 r. w dwóch osobnych częś- ciach, z których pierwsza zawiera reprodukcję tekstu, druga zaś komentarz. Na odwro- A. Łuczak144 nazywana Radziwiłłowską). Jak już wspomniano, jest to przekład kalwiński, który pow- stał w szczytowym okresie rozwoju humanizmu i reformacji jako efekt pracy zespołu tłumaczy: Polaków, Włochów i Francuzów. Jest to pierwszy pełny polski przekład Biblii oparty – zgodnie z założeniami reformatorów – na językach oryginalnych. W literaturze przedmiotu wypowiadano różne opinie o Biblii brzeskiej, ale prawie wszyscy autorzy zwracali uwagę na piękno języka tego zabytku. Ta opinia wzięła się stąd, że tłumacze brzescy zastosowali nowoczesną metodę translacji. Polegała ona m.in. na posługiwaniu się w miarę prostym, zrozumiałym dla szerokiego odbiorcy językiem, a więc na unikaniu obcych polszczyźnie konstrukcji składniowo-stylistycznych, obcych wyrazów i związków wyrazowych i na zastępowaniu ich właściwymi dla języka pol- skiego ekwiwalentami. Temu zagadnieniu, tj. technice przekładowej Biblii brzeskiej, poświęciła wiele lat pracy prof. Kwilecka – znawczyni staropolskich przekładów biblij- nych. Opublikowała na temat Biblii brzeskiej szereg artykułów, w tym obszerny komen- tarz do reedycji tego zabytku. Reedycja ukazała się w 2001 r. Na odwrocie karty przedtytułowej I części występują nazwiska tych samych redaktorów serii z dopiskiem: Serie II: Polnische Bibeln. Band 2, Teil 1 Brester Bibel 1563, Stary Zakon. W tytule zaś czytamy: Biblia Święta to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, Brest 1563, Teil 1: Stary Zakon. Hrsg. von H. Rothe und F. Scholz, Ferdinand Schöningh, Paderborn-München-Wien-Zürich 2001. Zapis przed kartą tytułową II części jest następujący: Band 2, Teil 2 Brester Bibel 1563, Nowy Testament. Tytuł zaś taki: Księgi Nowego Testamentu. Kommentare (dalej ts.). Pierwsza część obejmuje faksymile Starego Testamentu (1184 strony + 8 stron nlb.). Tekst przekładu poprzedzają dwa listy wprowadzające: od prezydenta Polski – Aleksan- dra Kwaśniewskiego oraz prezydenta Republiki Federalnej Niemiec – Johannesa Raua. Część druga zawiera faksymile Nowego Testamentu i dwa komentarze: I. Kwileckiej (s. 1485-1660) i D.A. Fricka (s. 1661-1703). Pierwszy komentarz (Die Brester Bibel: Kulturgeschichtliche und sprachliche Fragen der Übersetzung) – z uwagi na charakte- rystykę języka przekładu i analizę porównawczą tekstu zabytku w zestawieniu z jego źródłami oraz innymi przekazami, a także informacje dotyczące historii powstania tłumaczenia – można nazwać opracowaniem monograficznym. Autorka omawia m.in. źródła przekładu, do których należą zarówno wersje oryginalne, jak i teksty pomocnicze (m.in. Biblie w wydaniu Stephanusa: łacińska (1557) i francuska (1553)) – a także sto- sunek tłumaczy do tych źródeł. Pokazuje oryginalność brzeskiego przekładu, która polega na sposobie opracowania tekstu (np. ilustracje o charakterze edukacyjnym, glosy i dłuższe komentarze czy – po raz pierwszy wprowadzona w przekładach polskich – nu- meracja wersetów) i na zastosowaniu nowoczesnej metody translacyjnej (np. unikanie semityzmów) (Łuczak, 2004). Autor drugiego komentarza (The Brest Bible of 1563: Translators, Sponsors, Readers) pisze o środowisku, w jakim powstała Biblia brzeska: Najstarsze słowiańskie przekłady Biblii w niemieckiej serii „Biblia Slavica” 145 o międzynarodowym zespole tłumaczy, o jej nakładcach, a także czytelnikach, którzy ją krytykowali (m.in. Budny) bądź dokonywali późniejszych rewizji tekstu. Chciałabym tu jeszcze wspomnieć o ważnym wydarzeniu, które nastąpiło rok po ukazaniu się reedycji Biblii brzeskiej. Otóż, 4 marca 2002 r. odbyło się uroczyste wrę- czenie przez wydawców niemieckich reedycji tego dzieła prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej – Aleksandrowi Kwaśniewskiemu. Towarzyszyły temu przemówienia prezyden- ta Polski, wydawcy – Ferdinanda Schöningha oraz profesorów Hansa Rothego i Ireny Kwileckiej. Akt uroczystego przekazania Głowie Państwa Polskiego Biblii brzeskiej ma już u nas swoją tradycję, począwszy od 1563 r., kiedy to książę Mikołaj Radziwiłł Czarny dedykował ją królowi polskiemu – Zygmuntowi Augustowi. Drugi akt miał miejsce w 1926 r. Wtedy delegacja Synodu Wileńskiego Kościoła ewangelicko-reformowanego wręczyła oryginalny egzemplarz Biblii brzeskiej prezydentowi Ignacemu Mościckiemu. O tych historycznych wydarzeniach mówiła w Pałacu Prezydenckim w Warszawie prof. Irena Kwilecka 4 marca 2002 roku. Z kolei 28 października 2002 r. odbyła się – dzięki Oddziałowi Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu i działającej przy Oddziale PAN Komisji Slawistycznej – konferencja naukowa poświęcona dawnym słowiańskim przekładom Biblii. Obrady uświetnili refe- ratami redaktorzy serii „Biblia Slavica” (główny redaktor, prof. H. Rothe i jego współ- pracownik, prof. Ch. Hannick) oraz autorzy komentarzy do reedycji dwóch Biblii pol- skich (prof. prof. I. Kwilecka i L. Moszyński). Efektem tych obrad jest książeczka z re- feratami i głosami w dyskusji (Biblie staropolskie, 2003). Prof. Kwilecka, zabierając głos, podziękowała prof. Rothemu za trud włożony w wydanie trzech polskich Biblii, a także poprosiła o umieszczenie w planach wydawniczych Biblii Wujka z 1599 r. Wcześ- niej z podobną prośbą zwrócił się do wydawców prof. Borawski w swej recenzji reedycji Biblii Budnego (Borawski, 1995, s. 157). Natomiast prof. Rothe w swym referacie po- wiedział: „Mówiąc o zmianach naszych planów wydawniczych, chciałbym na koniec podzielić się jedną refleksją. Mianowicie, gdybym mógł zaczynać pracę od nowa, to wy- dałbym też pierwszy polski drukowany przekład Nowego Testamentu pióra S. Murzy- nowskiego (1553) i Nowego Testamentu Szarffenberga (1556). Mam nadzieję, że chociaż ten pierwszy uda się nam jeszcze wydrukować” (Rothe, 2003, s. 20). I rzeczywiście, w latach 2007 i 2008 ukazała się reedycja Nowego Testamentu Mu- rzynowskiego, tzw. królewieckiego, przy czym podstawą nowego wydania nie był prze- kład z 1553 r., ale cztery Ewangelie z 1551 r. i część druga Nowego Testamentu z 1552 r., obejmująca Dzieje Apostolskie, Listy oraz Apokalipsę (ze zbiorów Biblioteki Kórnic- kiej PAN). Nowy Testament S. Murzynowskiego zajmuje ważne miejsce w dziejach polskich przekładów biblijnych. Jest to bowiem pierwszy drukowany przekład NT na język polski oparty na oryginalnej, greckiej wersji tekstu (powstał bowiem w środowisku luterańskim). Zarazem reprezentuje nowy, humanistyczny sposób opracowania, z do- A. Łuczak146 łączonym aparatem krytycznym w postaci licznych glos i dłuższych komentarzy. Murzy- nowski był pierwszym polskim tłumaczem, który wykorzystał naukowe metody stosowa- ne w humanistycznej biblistyce europejskiej, a także – przez jego polskich następców. Tłumacz zadbał też o szatę językową przekładu, poprzedzając tekst translacji traktatem pt. Ortografia polska. O Murzynowskim i jego twórczości, w tym o przekładzie Nowego Testamentu, pisało wielu autorów, ale przełomową pracą okazała się książka Ignacego Warmińskiego (1906), w której autor ujawnił nazwisko rzeczywistego twórcy przekładu NT z Królewca. Do czasu bowiem jej ukazania się za autora tego tłumaczenia uchodził nakładca i wydawca – Jan Seklucjan. I tak po ponad 450 latach całe dzieło Murzynowskiego doczekało się wznowienia w niemieckiej serii „Biblia Slavica”. Nazwiska redaktorów serii polskiej nie zmieniły się, a tytuł jest następujący: [Band 4,1] Des Neuen Testamentes Erster Teil: Die vier heiligen Evangelien des Matthäus, Marcus, Lucas und Johannes. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache übertragen und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanisław Murzynowski in Königsberg […] 1551. Hrsg. von H. Rothe, Ferdinand Schö- ningh, Paderborn-München-Wien-Zürich 2007. [Band 4,2] Des Neuen Testamentes Zweiter und letzter Teil: Geschichte und Briefe der Apostel. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache übertragen und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanis- ław Murzynowski in Königsberg […] 1552. Hrsg. von H. Rothe, Ferdinand Schöningh, Paderborn-München-Wien-Zürich 2008. Faksymile przekładu Ewangelii poprzedzają dwa listy: biskupa Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce, Janusza Jaguckiego, oraz biskupa Szlezwika i zwierzchnika Kościoła ewangelicko-augsburskiego północnej Elby – doktora Hansa Ch. Knutha. Do faksymile drugiej części Nowego Testamentu do- łączono komentarze: A. Łuczak (s. 435-571) i H. Rothego (s. 573-607). W pierwszym komentarzu (Das Neue Testament des Stanisław Murzynowski: Zum Verhältnis von Übersetzung und griechischem Original ) autorka omawia przekład Murzynowskiego na tle epoki. Przede wszystkim jednak przedstawia stosunek przekładu do tekstu grec- kiego w redakcji Erazma z Rotterdamu. Omawia glosy marginesowe i ich znaczenie dla poznania leksyki, składni i – jak się okazuje – bogatego warsztatu translatorskiego. W swych glosach Murzynowski informował czytelnika m.in. o źródłach, o właściwoś- ciach języka greckiego, odcieniach znaczeniowych wyrazów greckich itp., wysuwając argumenty za adekwatnością swojego tłumaczenia. Profesor Rothe z kolei (Quellen und Wirkung) zestawia wyrazy i połączenia wyrazowe ze źródłami Murzynowskiego (tekst grecki, przekład Lutra, Wulgata, przekład czeski), a także ukazuje wpływ królewieckiego tłumaczenia na późniejsze przekłady polskie. Część pierwsza liczy 550 stron (+ 10 stron nlb.), druga zaś 607 stron (+ 6 stron nlb.). Ostatnim polskim przekładem Pisma św. opublikowanym w serii „Biblia Slavica” była – jak informuje H. Rothe (2013, s. 15) – Biblia Wujka z 1599 r., a więc jej pierwsze Najstarsze słowiańskie przekłady Biblii w niemieckiej serii „Biblia Slavica” 149 Kwilecka I. (2003a) Średniowieczna Biblia czeska a staropolskie przekłady biblijne (zarys proble- matyki badawczej) . [W:] Studia nad staropolskimi przekładami Biblii, red. F. Lenort, Poznań, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Teologiczny, s. 199-207. Kwilecka I. (2003b) Staropolskie przekłady Biblii i ich związki z biblistyką europejską. Zarys pro- blematyki. [W:] tamże, s. 209-230. Kwilecka I. (2003c) Reedycje najstarszych słowiańskich przekładów Biblii w niemieckiej serii wydawniczej „Biblia Slavica”. [W:] tamże, s. 409-428. Kyas V. (1981) Staročeská bible Drá žd’anská a Olomoucká. Kritické vydání nejstaršího českého překladu bible ze 14. století. I. Evangelia. Vydal V. Kyas, Praha, Academia, nakladatelství Československé akademie v.d. Kyas V. (1985) Staročeská bible Drá žd’anská a Olomoucká […]. II. Epištoly, Skutky apoštolů, Apokalypsa […]. Kyas V. (1988) Staročeská bible Drá žd’anská a Olomoucká […] III. Genesis – Esdráš […]. Kyas V. (1997) Česká bible v d.jinách národního písemnictví, Praha, Nakladatelství Vyšehrad. Lewaszkiewicz T. (1992) Rola przekładów Biblii w formowaniu języków literackich europejskie- go kręgu kulturowego. [W:] Biblia a kultura Europy, t. I, red. M. Kamińska, E. Małek, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 232-248. Łuczak A. (2004) Biblia brzeska w świetle najnowszych badań. Studia z Filologii Polskiej i Sło- wiańskiej 39, 53-75. Pečírková J. (1992) Faksimile slovanských biblí. Listy filologické, Vol. 115, No. 2, s. 138-143. Pečírková J. (1998) Czech translations of the Bible. [W:] The Interpretation of the Bible, red. J. Krašovec, Ljubljana, Slovenska akademija znanosti in umetnosti; Sheffield Academic Press, s. 1167-1200. Prudký M. (1997) [rec.] Der Paderborner Nachdruck der Kralitzer Bibel. Acta Comeniana, 12 (XXXVI), s. 312-324; też: http://www.etf.cuni.cz/-proudky/mptexty/97kralicka.html [data dostępu: 15.01.2014]. Rothe H. (2003) Biblia Slavica. Geneza, założenia, realizacja programu. [W:] Biblie staropolskie (2003), s. 11-22. Rothe H. (2013) Biblia Slavica – Übersetzungstraditionen, besonders in polnischen Bibeln und bei Jakub Wujek. [W:] Biblia Jakuba Wujka w życiu i kulturze narodu polskiego (2013), s. 15-27. Smereka W. (1966) Nowy Testament w przekładzie Ks. Dr Jakvba Wvjka T.J. z roku 1593 – wstępem i uwagami poprzedził ks. dr Władysław Smereka, Kraków, Polskie Towarzystwo Teologiczne. Warmiński I. (1906) Andrzej Samuel i Jan Seklucyan, Poznań, Drukarnia i Księgarnia św. Wojcie- cha. The oldest Slavonic translations of the Bible of the German series entitled “Biblia Slavica” As the title has already informed this paper is devoted to the oldest translations of Holy Scrip- ture into Slavonic languages. We must say that the main German initiators (prof. Reinhold Olesch and prof. Hans Rothe) of this great and important „Biblia Slavica” project opened a new stage in the history of Slavonic Bible translations. These re-editions have been published in a facsimile form of the biblical monuments (i.e. manuscripts or old prints) with additions of A. Łuczak150 scientific elaboration (German: Kommentare) written by German, American and other specia- lists from the country, where the Bible came into being. The series „Biblia Slavica” is very help- ful for scientists, who are interested in history, language, biblical philology, culture, spirituality etc. The series has been divided by its editors into five groups: I. Czech Bibles, II. Polish Bibles, III. East-Slavonic Bibles, IV. South-Slavonic Bibles and V. Farther Bibles. I concentrated mainly on the Polish Bibles, i.e. The New Testament of Stanisław Murzynowski of 1551-1552, The Leo- polita Bible of 1561, The Brest Bible of 1563, The Budny Bible of 1572 and The Wujek Bible of 1599. It belongs to add that the first printed Polish Bible, i.e. The Leopolita Bible of 1561, initiated the whole „Biblia Slavica” series. Key words: Biblia Slavica, Ferdinand Schoeningh, Hans Rothe