Nawiązania do stylu barokowego w poezji polskiej XX wieku, Publikacje z Anatomia

Pobierz Nawiązania do stylu barokowego w poezji polskiej XX wieku i więcej Publikacje w PDF z Anatomia tylko na Docsity!

Nawiązania do stylu barokowego w poezji polskiej

XX wieku

Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa. Sonet, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 148. Źródło: Daniel Naborowski, Krótkość żywota, [w:]. Źródło: Grażyna Bujała, Przeciwko „współczesnym chudopachołkom stylu”. O baroku w poezji Jerzego Harasymowicza, „Acta Universitas Lodzoiensis. Folia Lieraria Polonica” 2005, nr 7, s. 408–409. Źródło: Jerzy Harasymowicz, Droga przez las, [w:] tegoż, Cuda, Warszawa 1956, s. 61–62. Źródło: Jarosław Marek Rymkiewicz, Na trupa (II), [w:] Anatomia, Warszawa 1970, s. 23–24.

Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa. Sonet, [w:] Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 148. Źródło: Jarosław Marek Rymkiewicz, Epitafium dla Rzymu, [w:] Metafizyka, Warszawa 1963, s. 37. Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do motyla. Sonet, [w:] Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 150. Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, O swojej pannie, [w:] Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 79–80. Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do kanikuły, [w:] Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 8. Źródło: Mikołaj Sęp Szarzyński, Epitafium Rzymowi, Kraków 2011, s. 56. Źródło: Mikołaj Sęp Szarzyński, Pieśń IV. O cnocie szlacheckiej, Kraków 1903, s. 28.

Przeczytaj

Poezja barokowa – obok romantycznej i klasycznej – stanowiła najważniejsze źródło inspiracji dla literatury polskiej XX wieku. Twórców minionego stulecia fascynował metafizyczny charakter XVII‐wiecznego pisarstwa, jego tematyka, ukazany światopogląd epoki oraz sama materia poetycka – język. Z twórczości barokowej czerpali najwięksi polscy poeci i pisarze: Witold Gombrowicz, Stanisław Mrożek, Stanisław Barańczak, Zbigniew Herbert. Interesujące relacje można odnaleźć także między poezją pierwszej połowy XVII wieku a twórczością Jarosława Marka Rymkiewicza i Jerzego Harasymowicza.

Hiperbole

Inne nazwy hiperboli to przesadnia i wyolbrzymienie. Ten zabieg stylistyczny polega na celowej przesadzie w opisie przedmiotu, zjawiska, osoby itp. Dzięki jej wykorzystaniu tworzy się zdeformowany obraz świata, bardzo charakterystyczny dla sztuki baroku.

Inwersje

Kolejnym środkiem stylistycznym, po który chętnie sięgali twórcy barokowi, jest inwersja, czyli zastosowanie przestawnego szyku w zdaniu. O ile we wcześniejszej epoce stawiano sobie za cel jasność i prostotę, o tyle w drugiej połowie XVII wieku autorzy dążyli do osiągnięcia efektu niezwykłości, formalnej oryginalności. Gdyby w cytowanym poniżej zdaniu zastosowano neutralny szyk zdania, brzmiałoby ono: „Granice koronne i bronione od zdradnych sąsiad poczciwą zbroją dadzą sławą wiecznie żywą”. Tymczasem Sęp Szarzyński pisze tak:

Jan Andrzej Morsztyn

Do kanikuły Co Nowa Ziema ma zimy i mrozów, Co lodowate morze, kędy wozów Większy pożytek, niżli krzywych łodzi; Co Wołga, którą Moskwicin przechodzi, Cały rok lodem kryje zimne wody: Wszystkie te w piersiach ma mrozy i lody Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do kanikuły, [w:] Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 8.

Mikołaj Sęp Szarzyński

Anafory i epifory

Anafora jest rodzajem strukturalnego środka stylistycznego, który polega na powtórzeniu wyrazu lub całego wyrażenia na początku każdego kolejnego wersu. Jej wykorzystanie w utworach często wiązało się z popisem pisarskiego kunsztu i było elementem poetyckiego konceptu.

Wykrzyknienia

W renesansie twórcy dążyli, by ich dzieła sytuowały się po stronie rozumu, zaś następujący po nim barok - emocji. Wykrzyknienia to figury stylistyczne bardzo często wykorzystywane w celu wyrażenia uczuć - stąd właśnie ich wysoka frekwencja w poezji barokowej.

Pieśń IV. O cnocie szlacheckiej Da pospolite prawo nieskończone Imię swym stróżom, dadzą obronione Granice zbroją koronne poczciwą Od zdradnych sąsiad sławę wiecznie żywą. Źródło: Mikołaj Sęp Szarzyński, Pieśń IV. O cnocie szlacheckiej, Kraków 1903, s. 28.

Jan Andrzej Morsztyn

O swojej pannie Biały jest polerowny alabastr z Karrary, Białe mleko przysłane w sitowiu z koszary, Biały łabęć i białym okrywa się piórem, Biała perła nieczęstym zażywana sznurem, Biały śnieg świeżo spadły, nogą nie deptany, Biały kwiat lilijowy za świeża zerwany, Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, O swojej pannie, [w:] Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 79–80.

Jan Andrzej Morsztyn

Do motyla. Sonet O! Gdybyż wolno równym powołaniem Dla tej, której się ognie we mnie niecą, Umrzeć, złożywszy pierwej usta z usty! Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do motyla. Sonet, [w:] Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 150.

Cornelis van Haarlem, Vanitas, początek XVII w. Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

Barokizacja w poezji polskiej XX wieku

A żeś był, nieboszczyka imienia nabędziesz; Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt – żywot ludzki słynie. Źródło: Daniel Naborowski, Krótkość żywota, [w:].

Grażyna Bujała

Przeciwko „współczesnym chudopachołkom stylu”.

O baroku w poezji Jerzego Harasymowicza W 1975 r. Jerzy Harasymowicz wydał tomik Barokowe czasy, w dwa lata później Polowanie z sokołem, a w odstępie kolejnych dwóch lat Cudnów. Wiek XVII powraca w jego poezji w całym swoim nieprzebranym bogactwie, jako wielki temat narodowego rachunku sumienia z tego wszystkiego, co określamy mianem „czerepu” społecznych win oraz kulturowego prymitywizmu. Reminiscencje barokowe pojawiły się w naszej rodzimej literaturze szczególnie obficie po 1956 r. Wśród dorobku polskich autorów wymienić należy pełną metafizycznych paradoksów poezję Stanisława Grochowiaka, ukazującą los człowieka jako ciągłą antynomię, nieustanne

Słownik

antycypować

(łac. anticipare - poprzedzać) – przewidywać, wyprzedzać to, co ma nastąpić

antyteza

zawieszenie między oczekiwaniem a spełnieniem, między miłością a śmiercią, marzeniem a rzeczywistością. Barokowość u Grochowiaka przejawia się zarówno na płaszczyźnie światopoglądowej, jak i stylistycznej. Szczególnie bliska jest mu dialektyka metafizyczna Mikołaja Sępa‐Szarzyńskiego, spotęgowana obsesją śmierci. W twórczości autora Ballady rycerskiej daje o sobie znać nadmiar poetyckiej wyobraźni, spotęgowanie kontrastów, ekspresja gestów. […] Dla Jarosława Marka Rymkiewicza i Jerzego Sity, próbujących odpowiedzieć na odwieczne pytanie: czym jest człowiek i jakie są jego sensy bytowania, źródłem poetyckiej inspiracji jest barokowa poezja metafizyczna, a zwłaszcza liryka Naborowskiego i Morsztynów. […]

Barokowi wirtuozi słowa za najwyższy postulat stawiali sobie zadziwienie, oczarowanie swoją pomysłowością czytelnika. Wszak już Giambattisto Marino powiedział: „Celem poety jest cudowność, kto nie potrafi zdumiewać niech idzie do stajni”. Bujność wyobraźni, zrywającej w komponowaniu obrazów poetyckich z zasadą harmonii i ładu, uwidocznia się w rozszczepianiu jednej myśli na wiele rozbudowanych przedstawień. […]

Michał Głowiński mówi o starciu w poezji Harasymowicza między barokowym konceptyzmem i skomplikowaną metaforyką a naiwną, dziecięcą prostotą wiersza, gdzie „świat jawi się w kategoriach najprostszych, a unaiwniająca przenośnia idzie w parze ze swoistym doborem słownictwa”. […] skłonność do zmiany idei czy uczuć w sytuację, w fabułę - to właśnie cechy dziecięcego widzenia świata, podobnie jak liczne w cyklu Cudów animizacje czy antropomorfizacje. Źródło: Grażyna Bujała, Przeciwko „współczesnym chudopachołkom stylu”. O baroku w poezji Jerzego Harasymowicza, „Acta Universitas Lodzoiensis. Folia Lieraria Polonica” 2005, nr 7, s. 408–409.

Audiobook

Polecenie 1

Zapoznaj się z audiobookiem. Wynotuj różne definicje pojęcia „styl”.

Polecenie 2

Odpowiedz na pytanie, czym różni się styl od stylizacji? Zanotuj definicję, podane w nagraniu rodzaje stylizacji oraz nazwiska pisarzy, którzy po nie sięgali (sięgają) w swojej twórczości literackiej.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: file:///tmp/puppeteerUVAI9T.html

Jednym z kluczowych pojęć dla literaturoznawców, językoznawców, historyków sztuki i kulturoznawców jest ‘styl’. Według Słownika Języka Polskiego PWN można go zdefiniować jako „sposób postępowania, zachowania się i myślenia charakterystyczny dla jakiejś osoby lub środowiska”. To wyjaśnienie będzie szczególnie pomocne dla kulturoznawców i etnografów. Inna definicja stylu mówi, że jest to „zespół cech charakterystycznych dla sztuki jakiejś epoki, jakiegoś regionu lub twórcy”. Ta eksplikacja będzie służyć literaturoznawcom i historykom sztuki. Językoznawcy, ale także badacze literatury posługują się również inną definicją stylu, w myśl której oznacza on „sposób wyrażania się i stałą tendencja w wyborze środków językowych, charakterystyczna dla autora, kierunku, gatunku literackiego, dzieła lub okresu”. Najważniejszą cechą, która łączy wszystkie definicje, jest powtarzalność. Odosobnione, jednostkowe działania artystyczne, sposoby ukształtowania wypowiedzi nigdy nie stworzą stylu.

Niekiedy autorzy dzieł naśladują sposób pisania charakterystyczny dla danego autora, regionu, środowiska czy epoki. Taki zabieg nazwiemy stylizacją. Ze względu na dobór środków językowych możemy wydzielić archaizację, dialektyzację i kolokwializację. W przypadku archaizacji w tekst wplecione zostają wyrazy i wyrażenia charakterystyczne dla minionych epok. Dobrym przykładem archaizacji mogą być powieści historyczne Henryka Sienkiewicza czy popularny Wiedźmin Andrzeja Sapkowskiego. Dialektyzacja polega na takim doborze środków językowych, by oddać język jakiegoś regionu. Doskonałym przykładem z listy lektur jest Wesele Stanisława Wyspiańskiego. Wprowadzając do tekstów język potoczny, autorzy posługują się kolokwializacją. Można ją znaleźć np. w tekstach Doroty Masłowskiej.

Styl barokowy kształtował się niejako w opozycji do stylu literatury doby odrodzenia. Cechuje się bogatą ornamentyką i przepychem. Twórcy zerwali z renesansową harmonią. Najczęściej używanymi środkami artystycznego wyrazu stały się antytezy, czyli zestawienie ze sobą przeciwstawnych elementów, jak np. w popularnej kolędzie: „ogień krzepnie”, „blask ciemnieje”, „ma granice nieskończony”. Innymi popularnymi środkami poetyckimi były oksymorony, czyli sprzeczne epitety (np. „żywy trup”), hiperbole – wyolbrzymienia, inwersje – przestawny szyk zdania, anafory i epifory, paradoksy oraz wykrzyknienia. Bardzo często autorzy w swoje teksty wprowadzali makaronizmy, czyli wyrazy pochodzące z innych języków – w tym przypadku z łaciny. Osią konstrukcyjną utworów mógł być jakiś oryginalny, zaskakujący, błyskotliwy koncept, który miał zaskoczyć czytelnika.

O chwilo, o przemiano. W tym Rzymie ukryty Inny Rzym wciąż kiełkuje, wolny i podbity. Wszystko ku zmianie pędzi. Tylko Tyber śpiewa I płynie tam, gdzie morze swe delfiny pasie: To, co w czasie stać miało, Czas kruszy i zwiewa, To, co przepływa w czasie, będzie trwało w Czasie. Źródło: Jarosław Marek Rymkiewicz, Epitafium dla Rzymu, [w:] Metafizyka, Warszawa 1963, s. 37.

Jan Andrzej Morsztyn

Do trupa. Sonet Leżysz zabity i jam też zabity, Ty — strzałą śmierci, ja — strzałą miłości, Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości, Ty jawne świece, ja mam płomień skryty, Tyś na twarz suknem żałobnym nakryty, Jam zawarł zmysły w okropnej ciemności, Ty masz związane ręce, ja wolności Zbywszy mam rozum łańcuchem powity. Ty jednak milczysz, a mój język kwili, Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze, Tyś jak lód, a jam w piekielnej śreżodze. Vanitas Ty się rozsypiesz prochem w małej chwili, Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem. Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa. Sonet, [w:] Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 148.

Jarosław Marek Rymkiewicz

Na trupa (II) Leży w sobie ale nie wie komu leży Ale nie wie komu będzie w co przeminie Może w trawę się przetrawi w śnig rozśnieży Może w wodzie się roztopi może w glinie Może leży by nam rosło i pęczniało

By nam było choć nie wiemy czym by było Może leży by się tliło choć zetlało By się wśniło choć dozgonnie się wyśniło Twarz błękitna może nam się przepotwarzy Zeschła ślina może jeszcze będzie śliną Wargom żółtym inne wargi już się marzą Zanim będzie może wodą może gliną Leży w sobie ale jeszcze chciałby służyć Teraz ty weź teraz ty go spróbuj użyć Źródło: Jarosław Marek Rymkiewicz, Na trupa (II), [w:] Anatomia, Warszawa 1970, s. 23–24.

Jerzy Harasymowicz

Droga przez las Jeleń już dawno słońce rogami przerzucił za las, za góry, całe w kukułkach. W beczce wieczoru niezgrabnie nasz wóz po drodze się toczy i świecą ćwieki gwiazd w nocy czarnych deszczułkach.

Wracam właśnie ze stacji, tam mą miłą odwiozłem, ach, czemuś, wozie, nie był wtenczas głupim kozłem, czemuś nie uderzył z całej siły w drzewo, w kamień, czemuś rogu dyszla nie skrzywił, czemuś go nie połamał?!

Ona by jeszcze do rana została i bym jej dziękował, całą noc kapliczki z mych dłoni bym budował na jej włosów pachnącej łące, za warkocz, który był pejczem na złe chmury i ukazał mi słońce, za tę wspaniałą, szaloną burzę, co szła tuż nad ziemią nisko i przyniosła mi warg kobiecych wąski, czerwony listek.

Ach, gdy przy niej te parę dni byłem, to się czasem na dzięcioły, jak ordery drzewom przypinają gapiłem, ordery zdrowotne z długą w powietrzu trocin falującą wstęgą, a teraz, jakiego koloru był jej grzebyk we włosach, myślę, myślę nadaremno.

Ćwiczenie 2

Ćwiczenie 3

Uzupełnij tekst.

Współczesny twórca Jarosław Marek Rymkiewicz przez badaczy literatury jest włączany w nurt klasycystów/poetów awangardowych. W wierszu Rymkiewicza Epitafium dla Rzymu/ Epitafium Rzymowi widzimy nawiązanie do tekstu Jana Adama Morsztyna/Mikołaja Sępa Szarzyńskiego. Pisarz tworzy parafrazę literacką, stylizując swój tekst na utwór romantyczny/barokowy. Cechy tego stylu widzimy w wykorzystaniu typowych dla epoki środków stylistycznych: aliteracji, inwersji, hiperboli czy anafor. Przykładem aliteracji w tekście Rymkiewicza jest np. nie znajdujesz w Rzymie żadnej z rzeczy Rzymu/ Bo miasto świat zdobyło, a świat zdobył miasto, zaś u Sępa Szarzyńskiego to np. I trup szczęścia poważność wypuszcza pierwszego./ A wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie. Oba teksty charakteryzują się bogactwem środków stylistycznych/oszczędnym operowaniem środkami stylistycznymi, co także jest jedną z cech stylu barokowego. Wiersz Jarosława Marka Rymkiewicza Na trupa jest napisany w estetyce turpistycznej/klasycznej. W przeciwieństwie do Morsztyna współczesny poeta zwraca baczniejszą uwagę na kwiese miłosne/motywy wanitatywne.

輸

輸

Ćwiczenie 4

Z podanych poniżej cytatów wybierz te, które zawierają jedną z cech charakterystycznych dla stylu barokowego:

aliteracja

inwersja

anafora

apostrofa

makaronizm

antyteza

„Vanitas Ty się rozsypiesz prochem w małej chwili”

„Może leży by się tliło choć zetlało By się wśniło choć dozgonnie się wyśniło”

„Przybyszu, który Rzymu szukasz w owym Rzymie”

„Ty jednak milczysz, a mój język kwili”

„Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć, pielgrzymie”

„A wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie”

„Ty — strzałą śmierci, ja — strzałą miłości, Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości, Ty jawne świece, ja mam płomień skryty, Tyś na twarz suknem żałobnym nakryty”

„sam trwa prócz odmiany Tyber”

„W tym Rzymie ukryty Inny Rzym wciąż kiełkuje”

„Może w trawę się przetrawi w śnig rozśnieży Może w wodzie się roztopi może w glinie

輸

Praca domowa

Stwórz kilkuzdaniowy opis swojej drogi do szkoły z wykorzystaniem trzech różnych środków stylistycznych bądź językowych charakterystycznych dla poetyki barokowej.

Ćwiczenie 7

Wiersz Mikołaja Sępa Szarzyńskiego Epitafium Rzymowi jest tłumaczeniem utworu XVI-wiecznego poety łacińskiego Janusa Vitalisa. W XX wieku Jarosław Marek Rymkiewicz stworzył kolejną wersję Epitafium dla Rzymu. Napisz, na czym polega epitafijność obu wierszy oraz co jest przesłaniem.

Ćwiczenie 8

W wierszu Jerzego Harasymowicza Droga przez las wskaż środki wyrazu, które można uznać za odwołanie do konceptów barokowych. Przywołaj przykłady.

難

難

Dla nauczyciela

Autor: Anna Grabarczyk

Przedmiot: Język polski

Temat: Nawiązania do stylu barokowego w poezji polskiej XX wieku

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa: Zakres podstawowy Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

1. rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945– 1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2. rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje; II. Kształcenie językowe.

2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:

1. rozróżnia pojęcie stylu i stylizacji, rozumie ich znaczenie w tekście;
2. rozpoznaje rodzaje stylizacji (archaizacja, dialektyzacja, kolokwializacja, stylizacja środowiskowa, biblijna, mitologiczna itp.) oraz określa ich funkcje w tekście; III. Tworzenie wypowiedzi.

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

1. zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie;
2. zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;
3. stosuje zasady poprawności językowej i stylistycznej w tworzeniu własnego tekstu; potrafi weryfikować własne decyzje poprawnościowe;
4. wykorzystuje wiedzę o języku w pracy redakcyjnej nad tekstem własnym, dokonuje korekty tekstu własnego, stosuje kryteria poprawności językowej. IV. Samokształcenie.

9. wykorzystuje mulmedialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny;