Pobierz Nieważność czynności prawnej dokonanej w formie aktu notarialnego i więcej Publikacje w PDF z Dyplomacja tylko na Docsity!
PRAWO W DZIAŁANIU
SPRAWY CYWILNE
Roman Trzaskowski
Nieważność czynności prawnej dokonanej
w formie aktu notarialnego
1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE
1.1. Cel badania
W założeniu ustawodawcy forma aktu notarialnego ma zapewniać wysoki stopień pewności powstania zamierzonych przez strony skutków prawnych^1 , z czym wią- że się obowiązek troski notariusza o to, by czynność prawna dokonana w formie aktu notarialnego była zgodna z prawem i prawidłowa^2. Urzeczywistnienie tego założenia jest z wielu względów bardzo istotne. Przede wszystkim jest ono konieczne dla realizacji podstawowego zadania ustrojowego no- tariatu, jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego^3 , zwłaszcza obrotu nieruchomościami. W tym kontekście dość wspomnieć, że nieskuteczność czyn- ności prawnej dokonanej w formie aktu notarialnego, będącego podstawą wpisu w księdze wieczystej, prowadzi zwykle do niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym^4. Negatywny wpływ tej niezgodności na bezpieczeństwo obrotu jest wprawdzie ła- godzony przez zasadę rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych^5 (art. 5 ustawy (^1) Zob. uchwała Sądu Najwyższego (dalej jako SN) z 19.07.2001 r. (III CZP 36/01), OSNC 2002/1, poz. 7; postanowienie SN z 2.02.2005 r. (IV CK 453/04), LEX nr 376389; uchwała SN z 22.05.2009 r. (III CZP 21/09), OSNC 2010/1, poz. 13. (^2) W wyroku z 5.02.2004 r. (III CK 271/02), LEX nr 602711, Sąd Najwyższy wskazał, że „zgodnie z art. 2 ustawy o notariacie, notariusz jest osobą zaufania publicznego, gwarantem wiarygodności i prawidłowo- ści dokonywanych przez niego czynności i uczestnikiem szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwo- ści”. Por. A. Oleszko, Obrót cywilnoprawny w praktyce notarialnej i wieczystoksięgowej , Kraków 2003, s. 31, który wskazuje, że notariusz sporządzający akt nie jest osobą „poświadczającą” oświadczenia stron, a osobą kontrolującą zarówno legalność dokonanej przez strony czynności prawnej, jak i jej celowość; zob. też E. Gniewek, O uniwersalnej zasadzie przestrzegania prawa przez notariusza , w: R. Sztyk (red.), II Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej , Poznań–Kluczbork 1999, s. 45–46; J. Budzianowska, Odmowa dokonania czynności notarialnej , „Nowy Przegląd Notarialny” 2000/1, s. 47–48, 55. (^3) Zamiast wielu A. Oleszko, Obrót cywilnoprawny… , s. 13, 15; S. Rudnicki w: G. Bieniek, S. Rudnicki, Nieruchomości. Problematyka prawna , Warszawa 2007, s. 14; R. Pastuszko, Obowiązek wyjaśniająco- -doradczy notariusza a wysłuchanie stron czynności prawnej , w: R. Sztyk (red.), III Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej. Referaty i opracowania, Warszawa–Kluczbork 2006, s. 269; J. Budzianowska, Odmowa dokonania czynności… , s. 44. (^4) Zob. też J. Budzianowska, Odmowa dokonania czynności… , s. 61. (^5) Zob. też J. Budzianowska, Odmowa dokonania czynności… , s. 61.
8 Roman Trzaskowski
z 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece^6 ), jednak – jak wiadomo – ochrona ta nie jest pełna (nie dotyczy czynności nieodpłatnych). Ochrona ta w ogóle nie wchodzi w rachubę wówczas, gdy przedmiotem czyn- ności prawnej było prawo nieujawnione w księdze wieczystej (np. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu). W takich przypadkach forma aktu notarialnego stanowi jedyną gwarancję bezpieczeństwa obrotu. Funkcja gwarancyjna związana z dokonaniem czynności w formie aktu nota- rialnego obejmuje także ochronę interesów stron dokonujących czynności praw- nej^7. W tym aspekcie forma aktu notarialnego ma zapewniać, że strony dokonujące określonej, zazwyczaj szczególnie ważnej czynności prawnej, będą zmierzać do wy- wołania skutków prawnych z rozmysłem i świadomością oraz że czynność będzie dokonana prawidłowo i zamierzone przez strony skutki rzeczywiście powstaną. Nie bez znaczenia jest tu także dążenie do zapobiegania sporom, które mogą powstać na tle czynności notarialnej^8. W ścisłym związku ze wskazanymi założeniami pozostają liczne przepisy prawa o notariacie^9 , a zwłaszcza art. 80, 81, 86 i 94 § 1. Wynika z nich bowiem, że notariusz przy dokonywaniu czynności notarialnych jest obowiązany czuwać nad należytym za- bezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czyn- ność ta może powodować skutki prawne (art. 80 § 2 pr. not.). Jest także obowiązany udzielać stronom niezbędnych wyjaśnień dotyczących dokonywanej czynności nota- rialnej (art. 80 § 3 pr. not.)^10 , a w przypadku sporządzenia aktu notarialnego powinien przestrzegać art. 94 § 1 pr. not., zgodnie z którym akt notarialny przed podpisaniem powinien być odczytany przez notariusza lub przez inną osobę w jego obecności; przy odczytaniu aktu notariusz powinien się przekonać, że osoby biorące udział w czynności dokładnie rozumieją treść oraz znaczenie aktu, a akt jest zgodny z ich wolą. Fundamentalne znaczenie mają także negatywne obowiązki notariusza, prze- widziane w art. 81 i art. 86 pr. not. W myśl pierwszego z przepisów notariusz ma obowiązek odmówić dokonania czynności notarialnej sprzecznej z prawem. Daje to asumpt do stwierdzenia, że notariusz jest „strażnikiem zgodności aktu notarialnego z prawem”^11. Co więcej, w związku z art. 81 pr. not. w orzecznictwie i doktrynie wskazuje się, że notariusz jest organem ochrony prawnej i „sprawuje jurysdykcję prewencyjną, oddziaływując na zainteresowanych kontrahentów, aby swoje stosun- (^6) Ustawa z 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.), dalej jako u.k.w.h. (^7) Zob. A. Oleszko, Staranność zawodowa notariusza a zarzut wadliwie sporządzonej czynności notarial- nej w aspekcie ustrojowym oraz odpowiedzialności prawnej w: Odpowiedzialność karna notariusza , A. Oleszko (red.), Warszawa 2010, s. 19. (^8) W wydanej pod rządem ustawy z 24.05.1989 r. – Prawo o notariacie (Dz. U. Nr 33, poz. 176 ze zm.), dalej jako pr. not. z 1989 r., uchwale z 29.05.1990 r. (III CZP 29/90), OSNC 1990/12, poz. 150, Sąd Najwyższy wskazał, że „forma aktu notarialnego i poddanie kontroli notariusza czynności prawnej mają- cej stanowić podstawę tego aktu zmierza do zapobiegania powstawaniu sporów i braku stabilności praw- nej dokonanej czynności”; podobnie w wyroku SN z 5.02.2004 r. (III CK 271/02), LEX nr 602711. W doktrynie zob. np. A. Oleszko, Obrót cywilnoprawny… , s. 15; zob. też H. Brudzyński, Nieważność aktów notarialnych w świetle orzecznictwa sądowego , Warszawa 1991, s. 1. (^9) Ustawa z 14.02.1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.), dalej jako pr. not. (^10) Co do tych kwestii zob. np. R. Pastuszko, Obowiązek wyjaśniająco-doradczy… , s. 270 i n. (^11) Zob. wyrok SN z 7.11.1997 r. (II CKN 420/97), OSNC 1998/5, poz. 76; zob. też J. Budzianowska, Odmowa dokonania czynności… , s. 48.
10 Roman Trzaskowski
1.2. Materiał empiryczny Kanwę niniejszego opracowania stanowi analiza orzecznictwa sądów powszech- nych^19 , którą objęto prawomocne wyroki uwzględniające powództwa w sprawach oznaczonych w repertorium C symbolem 051, który zgodnie z załącznikiem do zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z 12.12.2003 r. w sprawie organizacji i za- kresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądo- wej^20 przyporządkowywany jest do spraw „o unieważnienie aktu notarialnego”. W celu zgromadzenia akt sądowych zwrócono się do prezesów 10 sądów okrę- gowych (Białystok, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Rzeszów, Warszawa, Wrocław) o nadesłanie po 15 akt spraw z lat 2008–2009 rozpoznanych w tych sądach okręgowych lub podległych im sądach rejonowych, w których wyda- ny został prawomocny wyrok ustalający nieważność czynności prawnej dokonanej w formie aktu notarialnego (symbol rep. C-051). W odpowiedzi nadesłano łącznie akta 75 spraw zakończonych prawomocnym wyrokiem w latach 2007–2011 (+1 wyrok nieprawomocny), spośród których w 41 sprawach uwzględniono powództwo, ustalając nieważność czynności prawnej (za- wsze była to czynność inter vivos ) sporządzonej w formie aktu notarialnego, w 13 sprawach uwzględniono żądanie uznania czynności za bezskuteczną względem wie- rzyciela, a w 20 sprawach powództwo oddalono. W jednej z nadesłanych spraw wydano prawomocny wyrok zobowiązujący pozwanego do złożenia oświadczenia woli o powrotnym przeniesieniu własności nieruchomości w związku ze skutecz- nym odwołaniem umowy darowizny. Szczegółowe dane ilustruje tabela 1. Tabela 1. Ilość nadesłanych spraw zakoń- czonych prawomocnie (w tym postępowania w II instancji) Liczba prawomocnych wyroków uwzględniających powództwo w spra- wach C-051 + w innych sprawach Prawomocne wyroki oddalające Białystok 6 (2 apelacje oddalone, 1 uwzględniona, 1 skarga kasacyjna nieprzyjęta do roz- poznania + 1 uchwała SN)
Gdańsk 3 (1 apelacja uwzględniona) 1 (^21) + 1 uwzględniający skargę pauliań- ską 1 Katowice 8 (2 apelacje oddalone, 1 uwzględniona) 5 + 1 uwzględniający skargę pauliańską 2 (^19) Analizę taką przeprowadził onegdaj także H. Brudzyński, Nieważność aktów notarialnych… s. 2– (uwzględniała ona 257 spraw prawomocnie zakończonych w 1988 r. i w I półroczu 1989 r., w tym 115 spraw, w których uwzględniono powództwo, 86 spraw, w których oddalono powództwo, oraz 56 spraw umorzonych: 10 wskutek ugody, 46 wskutek cofnięcia pozwu). (^20) Zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z 12.12.2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretaria- tów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 5, poz. 22 ze zm.). (^21) Chodzi o wyrok Sądu Rejonowego w Malborku z 23.06.2009 r. (I C 95/08). W sprawie tej powód pozwem wniesionym w 2008 r. żądał uznania za bezskuteczną względem niego (art. 527 k.c.) czynności prawnej dokonanej w formie aktu notarialnego w 2001 r. W wyroku (bez uzasadnienia) sąd ustalił, że „że jest bezskuteczna umowa darowizny”.
Nieważność czynności prawnej dokonanej w formie aktu notarialnego 11
Tabela 1. Ilość nadesłanych spraw zakoń- czonych prawomocnie (w tym postępowania w II instancji) Liczba prawomocnych wyroków uwzględniających powództwo w spra- wach C-051 + w innych sprawach Prawomocne wyroki oddalające Kraków 21 (7 apelacji oddalonych, 2 uwzględnione, 3 skargi kasacyjne nieprzyjęte do rozpoznania) 5 + 3 uwzględniające skargę pauliańską 13 Lublin 3 (1 apelacja oddalona, 1 uwzględniona) 2 1 Łódź 4 1 + 2 uwzględniające skargę pauliańską 1 Poznań 8 (3 apelacje oddalone, w sprawie wyrok zmieniony)^1 **5 + 3 uwzględniające skargę pauliańską Rzeszów 7 (1 apelacja oddalona) 4 + 2 uwzględniające skargę pauliańską
- 1 zobowiązujący do złożenia oświad- czenia woli o powrotnym przeniesieniu nieruchomości po odwołaniu darowizny Warszawa 12 (3 apelacje oddalone, 1 uwzględniona, 1 uwzględ- niona częściowo) + 1 wyrok nieprawomocny 10 (+ 1 nieprawomocny) + 1 uwzględ- niający skargę pauliańską 1 Wrocław 3 (2 apelacje oddalone) 3 W sumie 75 + 1 wyrok nieprawomocny 41 + 13 uwzględniających skargę pauliań- ską + 1 zobowiązujący do złożenia oświad- czenia woli o powrotnym przeniesieniu nieruchomości po odwołaniu darowizny**
Jest oczywiste, że zarówno ze względu na liczbę przebadanych spraw, jak i ich dobór nie można uznać, że wyniki badania odzwierciedlają prawidłowość statystyczną. W szczególności nie sposób przyjąć, że stanowić mogą one podsta - wę wniosków co do częstotliwości nieprawidłowości aktów notarialnych^22. Tym (^22) Jest tak także dlatego – na co zwracał też uwagę E. Gniewek, O potrzebie szczególnej ostrożności… , s. 211 – że w wielu przypadkach powództwa u ustalenie nieważności czynności prawnej dokonanej w formie aktu nota- rialnego są oddalane – mimo wadliwości aktu – ze względu na brak interesu prawnego powoda, w szczególno- ści ze względu na możliwość wytoczenia powództwa na podstawie art. 10 u.k.w.h. Spośród nadesłanych spraw potwierdza to np. wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie z 12.01.2009 r. (I C 1134/08), niepubl., utrzymany w mocy wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 5.05.2009 r. (I ACa 320/09), niepubl. Oba sądy wska- zywały, że powód nie ma interesu prawnego w stwierdzeniu nieważności umowy sprzedaży nieruchomości, ponieważ przysługuje mu możliwość wytoczenia powództwa na podstawie art. 10 u.k.w.h., które zapewnia ochronę dalej idącą (jest to orzeczenie podlegające ujawnieniu w księdze wieczystej i ma szersze oddziaływanie ze względu na domniemania z art. 3 i 4 u.k.w.h.). Sąd apelacyjny odwołał się do wyroku SN z 27.08.2008r. (II CSK 105/08), niepubl. Brak interesu prawnego stał się jedną z przyczyn uchylenia wyroku Sądu Rejo- nowego w Łukowie z 4.03.2009 r. (I C 27/08) wyrokiem Sądu Okręgowego w Lublinie z 10.06.2009 r. (II Ca 358/09), niepubl. Sąd okręgowy wskazał, że powód nie ma interesu prawnego w żądaniu uznania za nie- ważną umowy działu spadku, ponieważ może zrealizować swój interes przez wniosek o dział spadku, powódz- two z art. 10 u.k.w.h., powództwo o dopuszczenie do współposiadania albo powództwo o wydanie rzeczy. Powództwa o ustalenie nieważności czynności prawnej sporządzonej w formie aktu notarialnego są oddalane także z innych przyczyn (mimo wadliwości aktu). Na przykład w sprawie zakończonej wyrokiem Sądu Rejono- wego dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie z 27.05.2009 r. (I C 138/09/N), niepubl., oddalono powództwo
Nieważność czynności prawnej dokonanej w formie aktu notarialnego 13
Po pierwsze, w praktyce sądowej sprawy te są dość powszechnie przyporządko- wywane do kategorii spraw „o unieważnienie aktu notarialnego”, o czym świadczy fakt, że sprawy takie nadesłano z siedmiu sądów okręgowych (spośród 10). Po drugie, praktyka ta nie może być jednoznacznie oceniona jako wadliwa, po- nieważ samo pojęcie „unieważnienia aktu notarialnego”, do którego w załączniku do zarządzenia w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej przyporządkowywano symbol C-051, jest dalekie od doskonałości. Należy bowiem mieć na względzie, że pojęcie to ma charakter potoczny^28. W literaturze przedmiotu z naciskiem podkreśla się, że ko- nieczne jest wyraźne odróżnienie aktu notarialnego jako dokumentu od stwier- dzonej w nim czynności prawnej^29. Akt notarialny nie może być w ogóle nieważny, a nieważna może być tylko czynność prawna, której akt notarialny jest formą^30. W odniesieniu do samego aktu chodzić może jedynie o jego ocenę jako dokumen- tu urzędowego^31. Akt, który nie spełnia konstytutywnych elementów wskazanych przez prawo o notariacie, nie ma znaczenia aktu notarialnego^32 (nie istnieje jako akt notarialny^33 ). Racje te są uwzględniane także w orzecznictwie^34. W rezulta- cie w orzecznictwie i doktrynie zgodnie wskazuje się, że nie może być skutecznie zmieniające zarządzenie w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. z 2011 r. Nr 2, poz. 11). (^28) Rozpowszechniony także w praktyce wizytacyjnej – zob. np. A. Oleszko, Obrót cywilnoprawny… , s. 32. (^29) Zob. E. Drozd w: Czynności notarialne z elementem zagranicznym w obrocie nieruchomościami (za- gadnienia wybrane) II Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej , R. Sztyk (red.), Poznań–Kluczbork 1999, s. 8–9; A. Oleszko, Obrót cywilnoprawny… , s. 35. (^30) Zob. E. Drozd, Forma aktu notarialnego w: Księga pamiątkowa. I Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej , Kluczbork 1993, s. 16, 31 przypis 12; A. Oleszko, Pytania i odpowiedzi , „Rejent” 2000/5, s. 168; A. Oleszko, Obrót cywilnoprawny… , s. 35; A. Maziarz, Obrót prawny nieruchomościami , War- szawa 2011, II.2.1 (tam gdzie przypis 64); S. Rudnicki w: Nieruchomości… , s. 18; G. Wolak, Glosa do wyroku SN z dnia 26 listopada 2004 r., I CK 384/04 , „Rejent” 2010/11, s. 123–124. (^31) Zob. E. Drozd, Forma aktu notarialnego …, s. 16; A. Oleszko, Obrót cywilnoprawny… , s. 31 przypis 12, 32–33; S. Rudnicki w: Nieruchomości… , s. 18. Tak onegdaj wyraźnie art. 88 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. – Prawo o notariacie (Dz. U. Nr 84, poz. 609), dalej jako pr. not. z 1933 r.; przepis ten stanowił, że „akt, sporządzony z naruszeniem przepisów art. 65, 70, 71, 72, 75, 78 i 84, nie ma mocy dokumentu publicznego”. (^32) Zob. E. Drozd, Forma aktu notarialnego… , s. 19; A. Oleszko, Obrót cywilnoprawny… , s. 35. Wydaje się, że dotyczy to także naruszenia art. 84 pr. not.; por. A. Oleszko, Odmowa sporządzenia czynności notarialnej , „Rejent” 1996/4–5, s. 56–57, 58, który z jednej strony stwierdza, że naruszenie art. 84 pr. not. powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej, a z drugiej – że naruszenie sprawia, iż całą czynność uważa się za nieistniejącą, niepowstałą; w każdym razie sankcja wynika tu z samego art. 84 pr. not., a nie z art. 58 k.c.; por. jednak też J. Budzianowska, Odmowa dokonania czynności… , s. 52–53, której zdaniem „czynność sporządzona wbrew zakazowi wynikającemu z art. 84 k.c. jest bezwzględnie nieważna i to nawet wówczas, gdy dla dokonania danej czynności notarialnej forma notarialna stanowiła jedynie formę fakultatywną”. (^33) Zob. A. Oleszko, Akty notarialne. Komentarz , Warszawa 2011, s. 131; G. Wolak, Glosa do wyroku… , s. 119–120. (^34) Zob. wyrok SN z 30.05.2000 r. (IV CKN 36/00), OSNC 2000/12, poz. 223, w którym wskazano, że „akt notarialny nie podlega ocenie co do swej ważności w aspekcie skutków materialnoprawnych”, i wyjaśniono, iż o ważności aktu notarialnego można mówić tylko pod kątem posiadania cech przewi- dzianych w art. 94 § 1 pr. not., jednakże tak rozumiana ważność „nie ma nic wspólnego z ważnością w rozumieniu skuteczności materialnoprawnej”. „Jeżeli bowiem określony akt nie spełnia wymagań przewidzianych w art. 94 § 1 Prawa o notariacie, to należy przyjąć, że w ogóle nie stanowi aktu nota- rialnego w rozumieniu przepisu art. 2 § 2 Prawa o notariacie, i tylko w tym sensie, tj. w sensie braku cech aktu notarialnego, można ewentualnie mówić o jego nieważności, która oznacza nieistnienie aktu notarialnego”. Tak też wyrok SN z 26.11.2004 r. (I CK 384/04), LEX nr 303351.
14 Roman Trzaskowski
wytoczone powództwo „o stwierdzenie nieważności aktu notarialnego”^35 , choć w praktyce błędne określenia żądania pozwu nie są przez Sąd Najwyższy trakto- wane w sposób rygorystyczny^36. Ściśle rzecz ujmując, nie jest prawidłowe także powództwo o ustalenie nieważności czynności prawnej, jest ono jednak akcepto- wane, ponieważ w doktrynie wskazuje się, że stwierdzenie (ustalenie) nieważnoś- ci czynności prawnej jest niejako stwierdzeniem (ustaleniem) w sposób pośredni nieistnienia stosunku prawnego (prawa)^37. (^35) Zob. wyrok SN z 30.05.2000 r. (IV CKN 36/00), OSNC 2000/12, poz. 223; w doktrynie E. Drozd, Od- powiedzialność notariusza… , s. 74 przypis 5; S. Rudnicki w: Nieruchomości… , s. 18; G. Wolak, Glosa do wyroku… , s. 127–128; A. Maziarz, Obrót prawny… , II.2.1 (tam gdzie przypis 64). (^36) W wyroku z 26.11.2004 r. (I CK 384/04), LEX nr 303351, rozstrzygając sprawę, w której powódka żądała „unieważnienia aktu notarialnego”, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że nie należy „przywiązywać decydującego zna- czenia do nieprecyzyjnego sformułowania pozwu”, ponieważ żądanie uznania za nieważny aktu notarialnego oznaczać musi żądanie uznania, iż zawarta w nim czynność prawna jest nieważna. „Skoro więc powód żąda uznania za nieważny aktu notarialnego, to tym samym należy przyjąć, iż żądanie to dotyczy czynności prawnej zawartej w tym akcie”. U podstaw tego poglądu legło przekonanie sądu, że „jeżeli dla ważności czynności prawnej wymagane jest, aby była ona dokonana w formie aktu notarialnego, to zawsze gdy istnieją podstawy dla stwierdzenia, że czynność taka jest nieważna, niezależnie od tego, czy przyczyną nieważności są tylko uchybienia dotyczące samego aktu notarialnego, czy też wadliwość czynności prawnej, istnieją podstawy do uznania, że zarówno czynność prawna, jak i akt notarialny są nieważne”. Orzeczenie to spotkało się z mie- szanym przyjęciem G. Wolaka, Glosa do wyroku… , s. 115, 129 i n., który zaakceptował prawnoprocesową tezę, że żądanie uznania za nieważny aktu notarialnego oznaczać musi żądanie uznania, iż zawarta w nim czynność prawna jest nieważna. Autor zastrzegł jednak, że zdarzają się sporadycznie sprawy, w których powód wyraźnie odróżnia ważność czynności prawnej od ważności samego aktu notarialnego i żąda stwierdzenia nieważności tego ostatniego; w takim przypadku sąd powinien oddalić powództwo. G. Wolak odwołuje się m.in. do wyroku SN z 28.06.2007 r. (IV CSK 115/07), LEX nr 358817, w którym sąd wskazał, że „zwią- zanie granicami żądania nie oznacza, że Sąd związany jest w sposób bezwzględny samym sformułowaniem zgłoszonego żądania. Jeżeli treść żądania sformułowana jest niewłaściwie, niewyraźnie lub nieprecyzyjnie Sąd może, a nawet ma obowiązek odpowiednio je zmodyfikować, jednakże zgodnie z wolą powoda i w ramach podstawy faktycznej powództwa”. Z drugiej strony G. Wolak zakwestionował posłużenie się przez Sąd Naj- wyższy pojęciem nieważności aktu notarialnego, a ponadto wskazał, że nieważność czynności prawnej nie musi pociągać za sobą „nieważności” aktu notarialnego (akt notarialny może w pełni odpowiadać wymogom formalnym) – zob. G. Wolak, Glosa do wyroku… , s. 125, 126–127. Por. też E. Drozd, Forma aktu notarialne- go… , s. 31 przypis 12, który za „dalece niewłaściwe” uznaje posługiwanie się określeniem „nieważny” akt no- tarialny w odniesieniu do nieważnej czynności prawnej zawartej w prawidłowo – pod względem formalnym
- sporządzonym akcie notarialnym, spowodowanej inną przyczyną (np. sprzecznością z ustawą). Warto także wspomnieć, że w wyroku z 24.05.1995 r. (I CRN 61/95), LEX nr 82289, Sąd Najwyższy przyjął, że oddalenie przez sąd żądania „unieważnienia” umowy w sytuacji, w której umowa ta była nieważna z mocy prawa, jest „wynikiem zbyt sformalizowanego stanowiska”, skoro w uzasadnieniu pozwu powołano się na okoliczności faktyczne świadczące o nieważności umowy z mocy samego prawa i powołano przepisy kodeksu cywilnego stanowiące o takiej nieważności. Z uzasadnienia wynika także, że celem powództwa było wyeliminowanie zawartej umowy z obrotu z takim skutkiem, jakby umowa w ogóle nie została zawarta. „Skoro zatem w spra- wie ustalone zostało, że umowa zawarta przez strony jest nieważna ex lege , rzeczywista treść żądania pozwu uzasadniała jego uwzględnienie przez stwierdzenie nieważności umowy”. Aprobująco do orzeczenia ustosun- kowali się A. Oleszko, Akty notarialne… , s. 128; G. Wolak, Glosa do wyroku… , s. 132–134, którego zdaniem w sytuacji, gdy powód domaga się unieważnienia czynności prawnej, dopuszczalne byłoby stwierdzenie przez sąd, że określona czynność prawna jest nieważna, co dotyczy zwłaszcza przypadku, gdy strona działa bez peł- nomocnika, a uzasadnienie pozwu lub argumentacja powoda jednoznacznie wskazuje na podstawy faktyczne świadczące o bezwzględnej nieważności czynności prawnej (art. 58 k.c.). Por. J. Budzianowska, Odmowa dokonania czynności… , s. 58, której zdaniem żądanie „unieważnienia czynności” w odniesieniu do czynności nieważnej z mocy prawa jest błędem terminologicznym i w rzeczywistości dotyczy żądania stwierdzenia (usta- lenia) nieważności tej czynności. Zob. też wyrok SN z 9.04.2002 r. (III CKN 971/00), LEX nr 54496. (^37) J. Budzianowska, Odmowa dokonania czynności… , s. 58. W orzecznictwie zob. wyrok SN z 27.08.1976 r. (II CR 288/76), OSNC 1977/5–6, poz. 91, w którego uzasadnieniu czytamy: „Jeżeli (…) przedmiotem (…) procesu (…) jest roszczenie procesowe o ustalenie nieważności umowy, czyli ustalenie nieistnienia praw, jakie miałyby z tej umowy wynikać, to w stosunku do takiego żądania pozwu (…) aktualność za- rzutu przedawnienia jest logicznym niepodobieństwem”.
16 Roman Trzaskowski
powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicz- nej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, za- burzenia czynności psychicznych”. W poddanych analizie sprawach przyczyną nieważności był zawsze brak wy- starczającej świadomości spowodowany m.in.:
- schizofrenią paranoidalną (3 sprawy)^43 oraz psychozą schizoafektywną (1 sprawa^44 );
- zespołem otępiennym (2 sprawy^45 ) i otępieniem starczym (1 sprawa^46 );
- chorobą Alzheimera (2 sprawy^47 );
- niedorozwojem umysłowym (1 sprawa^48 ) lub „upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym”^49 (1 sprawa^50 );
- wpływem narkozy (1 sprawa^51 );
- ciężką depresją (1 sprawa^52 ). Rozstrzygnięcia sądowe wymagają pewnego komentarza. W sprawach tych podstawową rolę odgrywała zwykle opinia biegłego. Nie jest to oczywiście zasko- czeniem i per se nie wzbudza zastrzeżeń^53. Wątpliwości dotyczą jednak tego, jaka okoliczność ma być ustalona za pomocą opinii biegłego. Zdarza się bowiem – być może pod wpływem wyroku Sądu Najwyższego z 24.05.2005 r.^54 – że sąd zada- je biegłemu lakoniczne i proste pytanie o to, czy w chwili złożenia oświadczenia (^43) Tak w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Okręgowego w Łodzi z 8.09.2010 r. (II C 1067/08), nie- publ.; w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Rejonowego w Kraśniku z 17.04.2008 r. (I C 35/07), niepubl.; w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Rejonowego w Piasecznie z 30.10.2008 r. (I C 39/08), niepubl. – Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił apelację wyrokiem z 15.04.2010 r. (V Ca 565/10), niepubl. (^44) Tak w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Rejonowego dla Warszawy-Żoliborza z 9.03.2010 r. (VI C 714/06), niepubl. (^45) Tak w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 21.10.2008 r. (I C 405/07), niepubl.;– apelację od tego wyroku oddalił Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z 16.04.2009 r. (I ACa 1093/08), niepubl.; tak też w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Rejonowego dla Wrocławia- -Fabrycznej z 21.06.2011 r. (I C 678/03), niepubl. (^46) Tak w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Rejonowego w Dąbrowie Górniczej z 30.06.2009 r. (I C 579/07), niepubl. – apelację od tego wyroku oddalił Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z 27.11.2009 r. (III Ca 712/09), niepubl. (^47) Tak w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie z 7.04.2010 r. (IV C 164/06), niepubl. Wyrok ten został zmieniony (w zakresie nieistotnym w tym miejscu) wyrokiem Sądu Apela- cyjnego w Warszawie z 17.03.2011 r. (VI ACa 1022/10), niepubl. Tak też w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie z 16.07.2010 r. (XXIV C 268/10), niepubl. (^48) Tak w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Okręgowego w Krakowie z 28.01.2008 r. (I C 1610/07), niepubl. (^49) Według uzasadnienia pozwu (uzasadnienie nie zostało sporządzone). (^50) Tak w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Okręgowego w Krakowie z 28.01.2009 r. (I C 1062/08), niepubl. (^51) W sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Okręgowego w Katowicach z 9.06.2011 r. (I C 548/09), nie- publ., powód żądał ustalenia nieważności umowy, powołując się oprócz art. 82 k.c. także na inne przy- czyny (brak zgody współmałżonka na czynność przekraczającą zwykły zarząd majątkiem wspólnym oraz uchylenie się od skutków oświadczenia woli ze względu na błąd co do treści). W sentencji wyroku nie oznaczono przyczyny nieważności, a uzasadnienie nie zostało sporządzone. (^52) Tak w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 30.04.2009 r. (I C 579/07), niepubl. – apelację od tego wyroku oddalił Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z 31.03.2010 r. (I ACa 929/09), niepubl. (^53) Przyczyną braku świadomości są zwykle stany chorobowe, których ocena z reguły wymaga wiadomości specjalnych; zob. wyrok SN z 4.10.2000 r. (III CKN 1238/00), LEX nr 533879. (^54) Wyrok SN z 24.05.2005 r. (V CK 659/04), LEX nr 180821, w którym wskazano, że „zadając pytanie bie- głym Sąd winien nawiązać do przesłanek sformułowanych przez art. 82 k.c., a zatem zapytać, czy pozwany znajdował się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli”.
Nieważność czynności prawnej dokonanej w formie aktu notarialnego 17
woli składający je znajdował się w stanie wyłączającym świadome powzięcie de- cyzji i wyrażenie woli. Stosownie do tego biegli orzekają o istnieniu lub braku tej świadomości^55. Dokonują także samodzielnej kwalifikacji prawnej, stwierdzając na przykład, iż składający oświadczenie „miał świadomość medyczną, a nie miał świadomości prawnej”^56. Wbrew sugestiom płynącym z orzecznictwa Sądu Naj- wyższego praktyka ta nie wydaje się prawidłowa, ponieważ pojęcie „stanu wyłą- czającego świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli” jest pojęciem prawnym, a nie medycznym, ostatecznej kwalifikacji powinien zatem dokonywać sąd z wy- korzystaniem uzyskanych od biegłego wiadomości specjalnych. Oczywiście stwierdzenie biegłego, że składający oświadczenie znajdował się w „stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli”, można rozu- mieć jako wypowiedź o charakterze czysto medycznym, która podlega dalszej ocenie sądu, rzecz jednak w tym, iż pojawiają się wątpliwości, czy tak sformułowane przez sąd pytanie i odpowiedź biegłego daje sądowi wystarczający punkt oparcia dla roz- strzygnięcia. Zasięgając opinii biegłego, sąd powinien mieć jasność co do tego, jakie okoliczności faktyczne (medyczne) są kluczowe dla uznania, że mamy do czynienia z prawnie relewantnym „stanem wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyra- żenie woli”, i stosownie do tego wyznaczyć obowiązek biegłego. Analiza akt sądo- wych nasuwa istotne wątpliwości co do tego, czy rzeczywiście tak się sprawy mają. Jest tak tym bardziej, że uchwycenie właściwego kryterium „prawniczego” nie jest sprawą oczywistą. W literaturze i orzecznictwie przeważnie wskazuje się, że brak świadomości to brak rozeznania, niemożność zrozumienia posunięć własnych lub też innych osób, niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia własnego postępo- wania^57. Zastrzega się przy tym, że stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie powinien być rozumiany dosłownie, nie musi więc oznaczać zupełnego zniesienia świadomości^58. Niekiedy dodaje się, że wada z art. 82 k.c. musi być spowodowana przyczynami wewnętrznymi (dotyczącymi właściwości psychiki lub procesu myślowego), a nie zewnętrznymi^59 , co jest – w przypadku braku świadomości – trafne o tyle, o ile oznacza, iż w art. 82 k.c. nie chodzi o brak „uświadomienia” (brak informacji pochodzących z zewnątrz), lecz brak spowodo- wany przyczynami organicznymi. Formułując stosowne kryterium, należy mieć na względzie, że możliwość do- konywania czynności prawnych w drodze samodzielnego oświadczenia woli jest (^55) Tak np. w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Okręgowego w Białymstoku z 9.07.2010 r. (I C 1176/09), niepubl. Biegły stwierdził w opinii, że „w chwili dokonywania czynności sprzedaży miesz- kania (…) była w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie swojej woli”. (^56) Tak np. w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 21.10.2008 r. (I C 405/07), niepubl. (^57) B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym , Warszawa 1973, s. 42–43; Z. Radwański w: System prawa prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna , Z. Radwański (red.), Warszawa 2002, t. 2, s. 382; K. Pietrzykowski w: Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 1–449^11 , K. Pietrzykowski (red.), Warszawa 2005, t. 1, s. 358; w orzecznictwie zob. wyrok SN z 7.02.2006 r. (IV CSK 7/05), LEX nr 180191; wyrok SN z 27.07.2010 r. (II CSK 147/10), LEX nr 621139. (^58) B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli… , s. 42; Z. Radwański w: System pra- wa… , Warszawa 2002, t. 2, s. 382; K. Pietrzykowski w: Kodeks cywilny… , t. 1, s. 358. W orzeczni- ctwie zob. np. wyrok SN z 7.02.2006 r. (IV CSK 7/05), LEX nr 180191; wyrok SN z 27.07.2010 r. (II CSK 147/10), LEX nr 621139. (^59) Zob. np. wyrok SN z 17.11.2004 r. (IV CK 229/04), LEX nr 277851; wyrok SN z 7.02.2006 r. (IV CSK 7/05), LEX nr 180191.
Nieważność czynności prawnej dokonanej w formie aktu notarialnego 19
szerszego uwzględnienia skutków czynności. W przypadku obrotu nieruchomościami chodzi zwykle o czynności bardzo poważne, wymagania powinny być zatem podwyż- szone. Nie wystarczy, że osoba rozporządzająca nieruchomością jest zdolna do oce- ny bezpośredniego skutku gospodarczego czynności (a więc rozróżnienia znaczenia czynności odpłatnych i nieodpłatnych oraz znaczenia ekwiwalentności świadczeń). W pewnym podstawowym zakresie osoba ta powinna być również zdolna do oceny wpływu dokonywanej czynności na jej życie, przy czym nie chodzi tu tylko o związek tej czynności z możliwością zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, ale także o zdolność do oceny wpływu rozporządzenia na istotne więzi rodzinne i społeczne. W związku z tym ważne jest na przykład, czy osoba dokonująca rozporządzenia jest w stanie ogarnąć świadomością związane z rozporządzeniem zagrożenia dla stosun- ków rodzinnych (mają one znaczenie kluczowe zwłaszcza dla osób potrzebujących długotrwałej i często także kosztownej pomocy). Należy podkreślić, że decydująca jest tu zdolność do oceny, a nie to, czy zdolność ta została wykorzystana (mogą się wszak zdarzać decyzje pochopne i błędne). W omawianych sprawach istotne znaczenie mają oczywiście kwestie dowodo- we^63. Dlatego warto zwrócić uwagę na możliwość odwoływania się przez sąd do domniemań faktycznych. W szczególności okoliczność, że dokumentowane w akcie notarialnym rozporządzenie stwarza istotne zagrożenie dla interesów majątkowych albo niemajątkowych (albo wręcz godzi w te interesy) osoby, której władze umysło- we są niewątpliwie osłabione, stwarza domniemanie, że osoba ta, dokonując roz- porządzenia, znajdowała się w „stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli” („wystarczająco” świadome). Dlatego w wyroku z 7.04.2010 r.^64 Sąd Okręgowy w Warszawie, odwołując się do zasad doświadczenia życiowego, trafnie przypisał istotne znaczenie okoliczności, że zazwyczaj matka nie „przepisu- je” bez jakiejś szczególnej przyczyny mieszkania, w którym mieszka jej syn, siostrze. 2.2.2. Obserwacje dotyczące praktyki notarialnej Zgodnie z art. 86 pr. not. „notariuszowi nie wolno dokonywać czynności notarial- nej, jeżeli poweźmie wątpliwość, czy strona czynności notarialnej ma zdolność do czynności prawnych”. W doktrynie wskazuje się, że hipoteza art. 86 pr. not. jest źle zredagowana^65 , w rzeczywistości bowiem nie ogranicza się ona do przypadków, w których wątpliwość dotyczy zdolności do czynności prawnych w rozumieniu art. 11 i n. k.c., lecz obejmuje również – a nawet przede wszystkim – sytuacje, w których notariusz ma wątpliwość co do tego, czy składający oświadczenie znaj- duje się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyra- żenie woli^66. Za taką interpretacją przemawia wystarczająco silnie konstatacja, że zdolność do czynności prawnych zależy od przesłanek formalnych (wiek, ubezwłas- (^63) Zob. R. Trzaskowski, Wady oświadczenia woli… , s. 68. (^64) Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 7.04.2010 r. (IV C 164/06), niepubl. (^65) Zob. S. Wójcik, Wpływ notariusza… , s. 233; E. Gniewek, O uniwersalnej zasadzie… , s. 56. (^66) Zob. np. S. Wójcik, Wpływ notariusza… , s. 233; E. Drozd w: System prawa prywatnego. Prawo cywilne
- część ogólna , Z. Radwański (red.), Warszawa 2008, t. 2, s. 156; E. Gniewek, O uniwersalnej zasadzie… , s. 56–57; E. Gniewek, O potrzebie szczególnej ostrożności… , s. 214; por. też J. Budzianowska, Odmowa dokonania czynności… , s. 53–54, której zdaniem chodzi tu o wątpliwości dotyczące ubezwłasnowolnienia oraz braku świadomości lub swobody strony; S. Rudnicki w: Nieruchomości… , s. 17, który obejmuje zakre-
20 Roman Trzaskowski
nowolnienie), które podlegają ustaleniu na podstawie dokumentów, dlatego co do zasady nie mogą powstać wątpliwości co do zdolności do czynności prawnych^67. Tak interpretowany art. 86 pr. not. oznacza, że notariuszowi nie wolno doko- nać czynności notarialnej, jeżeli poweźmie wątpliwość, czy strona czynności no- tarialnej znajduje się w stanie świadomości pozwalającym na skuteczne złożenie oświadczenia woli. Oczywiście nie uzasadnia to tezy, że w każdym przypadku, w którym czynność prawna dokonana w formie aktu notarialnego została przez sąd uznana za nieważną ze względu na wadę oświadczenia woli z art. 82 k.c., można dopatrywać się zanie- dbań po stronie notariusza i naruszenia przezeń powyższego zakazu. Analiza akt sądowych, a zwłaszcza wypowiedzi biegłych, potwierdza, że okoliczność, iż osoba dokonująca czynności znajduje się w stanie wyłączającym świadome powzięcie de- cyzji i wyrażenie woli, nie zawsze jest dostrzegalna dla notariusza. W niektórych przypadkach sąd zaznacza wprost w uzasadnieniu, że notariuszowi nie można za- rzucić nienależytej staranności. Tym niemniej po przeprowadzonej analizie trudno oprzeć się wrażeniu, że zda- rzają się także przypadki, w których trudno pojąć, jak stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli mógł ujść uwagi notariusza. Dotyczy to w pierwszej kolejności spraw, w których doszło do zawarcia umowy o treści rażąco niekorzystnej dla strony składającej wadliwe oświadczenie. Tytu- łem przykładu można wskazać, że w jednej ze spraw^68 osoba dotknięta zespołem psychoorganicznym otępiennym sprzedała spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu za 10 000 zł, podczas gdy jego wartość – oznaczona w akcie – wynosiła 72 000 zł^69. Dopytywana o tę okoliczność przez sąd notariusz zeznała, że „nie rozpytywała stron dlaczego cena sprzedaży tak bardzo różni się od ceny rynko- wej”. W innej sprawie osoba dotknięta głębokim zespołem otępiennym sprzedała nieruchomość za cenę 30 000 zł, podczas gdy jej wartość oznaczono w akcie na 68 000 zł, a wartość rzeczywista wynosiła 150 000 zł^70. Być może stosunek notariuszy do sytuacji, w których określona osoba – nie- kiedy w podeszłym wieku – zbywa prawo za cenę wielokrotnie niższą od wartości rynkowej, ukształtował się pod wpływem zapatrywania, mającego swych zwo - lenników w doktrynie, że notariusz nie może prowadzić żadnych dowodów na okoliczność wyzysku^71. Jeżeli jednak pogląd ten ma oznaczać, że notariusz może zachować całkowicie bierną postawę w okolicznościach, w których narzuca się podejrzenie wyzysku albo nawet – jak we wskazanych sprawach – braku świado- mości po stronie składającego oświadczenie, nie sposób go zaakceptować. Wydaje sem zastosowania art. 86 pr. not. wątpliwości co do tego, czy strona działa w stanie dostatecznej staranności. W orzecznictwie zob. np. wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie z 28.05.2010 r. (II Ca 595/10), niepubl. (^67) Tak E. Drozd w: System prawa… , t. 2, s. 155–156. (^68) Chodzi o sprawę rozstrzygniętą wyrokiem Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 21.10.2008 r. (I C 405/07) – apelację od tego wyroku oddalił Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z 16.04.2009 r. (I ACa 1093/08), niepubl. (^69) Nabywca został skazany prawomocnym wyrokiem karnym m.in. z art. 286 ustawy z 6.06.1997 r. – Ko- deks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.), dalej jako k.k. (^70) Tak w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Fabrycznej z 21.06.2011 r. (I C 678/03), niepubl. (^71) Zob. E. Drozd, Odpowiedzialność notariusza… , s. 76, którego zdaniem „muszą być jakieś granice dla obowiązków notariusza”; odmiennie E. Gniewek, O uniwersalnej zasadzie… , s. 60.
22 Roman Trzaskowski
dostrzegalne dla notariusza, a przynajmniej że nie wzbudziły jego wątpliwości. Tymczasem w akcie notarialnym znajdujemy standardowe oświadczenie, że dar- czyńca „ma pełną świadomość w przedmiocie dokonywanej czynności”, i krótkie wyjaśnienie co do przyczyn złożenia odcisku palca^76. W innej sprawie notariusz udokumentował czynność prawną osoby dotknię- tej schizofrenią paranoidalną, mimo że – co wynikało z opinii biegłego – w takich przypadkach nie występuje tzw. lucidum intervallum. Notariusz wyjaśniał jednak, że przeprowadził „wnikliwą” rozmowę z oświadczającym, w związku z czym sąd uznał, iż notariusz dochował należytej staranności; w ocenie sądu rozmowa trwała za krótko, by można było się zorientować co do braku świadomości^77. Omawiane przypadki skłaniają do ponownego przemyślenia poziomu dociekli- wości co do stanu świadomości osoby składającej oświadczenie woli. Wydaje się to tym bardziej uzasadnione, że w praktyce orzeczniczej najwyraźniej wzrasta liczba spraw, w których przyczyną nieważności czynności prawnej sporządzonej w for- mie aktu notarialnego była wada z art. 82 k.c. O ile w analizowanych sprawach przyczyna ta wystąpiła w 15 sprawach (na 54 uwzględnione powództwa^78 ), o tyle prowadzący swe badania w 1991 r. H. Brudzyński wspominał jedynie o jednej sprawie (spośród 115, w których uwzględniono powództwa), w której prawomoc- nie uwzględniono powództwo na podstawie art. 82 k.c.^79 , w związku z czym nie poświęcał problemowi baczniejszej uwagi, poprzestając na konstatacji, że z reguły notariusz jest w stanie przekonać się o tym, czy dana osoba może złożyć oświad- czenia woli spełniające wymagania czynności prawnej. W ocenie autora „do wyjąt- ków należą przypadki”, w których, mimo wykazania przez notariusza niezbędnej czujności, czynność była nieważna ze względu na art. 82 k.c.^80 Także ta okoliczność przemawia za postawieniem postulatu, by notariusze wy- kazywali większą dbałość w omawianym względzie. Oczywiście nie chodzi o to, by
- jak nietrafnie wskazano w piśmiennictwie – notariusz wykazywał „dogłębną zna- jomość psychiatrii”^81. Jest też prawdą, że rola notariusza nie jest prosta, ponieważ musi on balansować między niesłuszną odmową dokonania czynności prawnej na podstawie art. 86 k.c. a dokumentowaniem czynności nieważnej^82. Z drugiej stro- ny zbyt optymistyczne wydaje się stwierdzenie, że „brak przesadnych podstaw do powątpiewania o stanie świadomości strony, gdy czynność jest dokonywana w kan- celarii notarialnej”^83. Niemal wszystkie umowy, których nieważność stwierdzono w wyrokach objętych niniejszym badaniem, sporządzone zostały w kancelarii no- tarialnej, przy czym osoby składające wadliwe oświadczenie woli były tam zwykle dowożone przez bliskich bezpośrednio zainteresowanych dokonaniem czynności. (^76) Co do niepodania przez notariusza w akcie notarialnym przyczyn niezłożenia własnoręcznego podpisu przez osobę biorącą udział w akcie notarialnym i zastąpienia go odciskiem palca zob. A. Oleszko, Wymóg odczytania aktu notarialnego… , s. 114–115. (^77) Tak w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Rejonowego w Piasecznie z 30.10.2008 r. (I C 39/08), niepubl. – Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił apelację od tego wyroku wyrokiem z 15.04.2010 r. (V Ca 565/10), niepubl. (^78) Liczba ta obejmuje uwzględnione skargi pauliańskie. (^79) Zob. H. Brudzyński, Nieważność aktów notarialnych… , s. 15–16. (^80) Zob. H. Brudzyński, Nieważność aktów notarialnych… , s. 14. (^81) R. Sztyk, Odmowa dokonania czynności notarialnej , „Rejent” 1991/3, s. 89. (^82) E. Gniewek, O potrzebie szczególnej ostrożności… , s. 214. (^83) Tak E. Gniewek, O potrzebie szczególnej ostrożności… , s. 215.
Nieważność czynności prawnej dokonanej w formie aktu notarialnego 23
Ogólnie rzecz biorąc, trzeba podkreślić, że notariusz nie może zachowywać po- stawy pasywnej w sytuacji, w której okoliczności wskazują na istotnie zwiększone prawdopodobieństwo złożenia oświadczenia dotkniętego wadą z art. 82 k.c. Nie chodzi jednak tylko o odbieranie oświadczeń woli w szpitalu^84 , kiedy to – jak trafnie wskazuje się w literaturze – dołożenie należytej staranności może wymagać, by no- tariusz zasięgnął opinii lekarza prowadzącego i zamieścił o tym wzmiankę w akcie notarialnym^85. Szczególna ostrożność wskazana jest także w przypadku osób star- szych^86 , choć trafnie zauważa się, że nie można a limine negować autonomii tych osób (zasada autonomii woli powinna mieć priorytet)^87. Jeżeli jednak osoba mają- ca złożyć oświadczenie zostaje dowieziona do kancelarii przez inne osoby i zdra- dza objawy nieporadności intelektualnej (np. jest na bieżąco instruowana przez bliskich), potrzeba wzmożonej czujności wydaje się oczywista. W takich przypad- kach notariusz rzeczywiście nie może poprzestać na przygotowaniu projektu aktu według wskazówek drugiej strony, jego odczytaniu i podpisaniu czy też prostym pytaniu o to, czy osoba dokonująca rozporządzenia rozumie treść odczytanego do- kumentu^88. Powinien upewnić się w bezpośredniej rozmowie – w miarę możliwości odcinając wpływy zewnętrzne – co do okoliczności istotnych z punktu widzenia art. 82 k.c., udzielając dodatkowych wyjaśnień i formułując prostym językiem py- tania o zamierzone podstawowe skutki gospodarcze czynności^89 oraz upewniając się co do tego, czy składający zdaje sobie sprawę z podstawowych konsekwencji i zagrożeń związanych z dokonaniem czynności (także społecznych). W literaturze trafnie też wskazano, że w szczególnych („krańcowych”) przypadkach notariusz powinien skorzystać z opinii psychiatry^90 (np. wtedy, gdy odbiera oświadczenie woli od osoby przebywającej w szpitalu psychiatrycznym albo co do której wie, że objęta jest leczeniem psychiatrycznym). Okoliczności te powinny być omówione w akcie notarialnym, który – jak wiadomo – może zawierać oprócz oświadczeń woli także „stwierdzenie faktów i istotnych okoliczności”, które zaszły przy spo- rządzeniu aktu^91. Źródłem omawianego obowiązku notariusza jest wyprowadzany z art. 80 § 3 pr. not. obowiązek wyjaśniająco-doradczy, wydaje się wszak oczywiste, że wy - słuchanie strony (poznanie jej intencji) warunkuje uczynienie zadość obowiązko- wi wyjaśniająco-doradczemu notariusza^92. Należy też pamiętać, że przewidziany w art. 86 pr. not. zakaz dokonania czynności notarialnej aktualizuje się już wtedy, kiedy notariusz poweźmie wątpliwość (a ściślej – powinien ją mieć), czy strona czynności notarialnej ma świadomość niezbędną do powzięcia decyzji i wyraże- nia woli, a nie dopiero wówczas, gdy notariusz uzyska pewność w tym względzie. (^84) J. Budzianowska, Odmowa dokonania czynności… , s. 54; E. Gniewek, O potrzebie szczególnej ostrożno- ści… , s. 215. (^85) Tak J. Budzianowska, Odmowa dokonania czynności… , s. 54. (^86) E. Gniewek, O potrzebie szczególnej ostrożności… , s. 210. (^87) Zob. E. Gniewek, O potrzebie szczególnej ostrożności… , s. 214. (^88) Tak trafnie E. Gniewek, O potrzebie szczególnej ostrożności… , s. 213, 215. (^89) Podobnie E. Gniewek, O potrzebie szczególnej ostrożności… , s. 213, 215. (^90) R. Sztyk, Odmowa dokonania czynności… , s. 89. (^91) E. Drozd w: System prawa… , t. 2, s. 157. (^92) Ogólnie co do obowiązku wysłuchania zob. R. Pastuszko, Obowiązek wyjaśniająco-doradczy… , s. 273–274.
Nieważność czynności prawnej dokonanej w formie aktu notarialnego 25
skuteczność (ważność) zależy od potwierdzenia; powinien natomiast zamieścić wzmiankę o konieczności potwierdzenia tej czynności^96. Wzgląd na poszanowanie autonomii woli stron przemawia za trafnością dru- giego z zapatrywań. Konieczne są tu jednak pewne dodatkowe zastrzeżenia. Przede wszystkim umowa dotknięta bezskutecznością zawieszoną nie powinna stwarzać zagrożenia dla obrotu. Należy zatem przyjąć, że notariusz, który wie o okolicznoś- ciach powodujących tę bezskuteczność, powinien wskazać je w akcie notarialnym z wyraźnym zaznaczeniem, iż ostateczne skutki umowy zależą od jej potwierdzenia (oczywiście powinien o tym poinformować również strony). Od potwierdzenia po- winno zależeć także ujawnienie skutków czynności w księdze wieczystej. Spełnienie tych przesłanek wyłącza także zagrożenie dla interesów stron, a w szczególności dla interesów strony, która pozostanie „związana” do czasu potwierdzenia umowy albo jego odmowy. Jeżeli poinformowane o zawieszeniu skutków umowy strony obstają przy jej zawarciu, notariusz powinien dokonać czynności notarialnej. Ar- tykuł 86 pr. not. nie powinien mieć tu zastosowania. 2.4. Inne niż brak świadomości wady oświadczenia woli Badania materiału empirycznego wskazują, że wśród przyczyn nieważności czyn- ności prawnych sporządzonych w formie aktu notarialnego zdecydowanie mniejsze znaczenie praktyczne mają inne niż brak świadomości wady oświadczenia woli. Stały się one przyczyną nieważności umowy sporządzonej w formie aktu notarial- nego tylko w 2 sprawach^97. 2.4.1. Pozorność W pierwszej ze spraw chodziło o wadę pozorności (art. 83 k.c.). Uwzględniając apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku z 22.10.2008 r.^98 i kierując się wydaną w tej sprawie uchwałą Sądu Najwyższego z 22.05.2009 r.^99 („Umowa o dożywocie ukryta pod pozorną umową sprzedaży nieruchomości zawartą w for- mie aktu notarialnego jest nieważna, jeżeli istotne postanowienia umowy o do- żywocie nie zostały objęte tą formą szczególną”), Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 7.10.2009 r.^100 uznał mianowicie za pozorną i nieważną umowę sprze- daży nieruchomości za określoną cenę, w której kupujący oświadczyli, że oddają sprzedającej w bezpłatne dożywotnie użyczenie dom mieszkalny stanowiący część składową nabywanej nieruchomości. Pozorność wynikała przede wszystkim z tego, że w rzeczywistości strony nie przewidywały odpłatności za nabycie nieruchomości. W świetle akt sprawy przyczyny zawarcia umowy pozornej w takim kształcie nie rysują się jasno. Trudno też ocenić, czy w konkretnej sytuacji doszło do naru- (^96) Tak E. Drozd, Odpowiedzialność notariusza… , s. 78. (^97) W ramach prezentacji badań za lata 1988 i 1989 (I półrocze) H. Brudzyński wspominał o 11 orzecze- niach uwzględniających żądanie oparte na wadach oświadczenia woli; zob. H. Brudzyński, Nieważność aktów notarialnych… , s. 3. (^98) Wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z 22.10.2008 r. (I C 991/08), niepubl. (^99) Uchwała SN z 22.05.2009 r. (III CZP 21/09), OSNC 2010/1, poz. 13. (^100) Wyrok Sądu Apelacyjnego Białymstoku z 7.10.2009 r. (I ACa 60/08), niepubl.
26 Roman Trzaskowski
szenia obowiązków notariusza określonych w art. 80 § 2 i art. 80 § 3 pr. not. Nie można jednak wykluczyć, że tak naprawdę strony – a przynajmniej zbywca nieru- chomości – działały w błędzie co do skutków prawnych umowy. W kontekście tej sprawy warto przypomnieć, że kwestia dopuszczalności udo- kumentowania czynności pozornej przez notariusza wywołuje pewne wątpliwości w doktrynie. Stosownie do jednego z poglądów notariusz powinien odmówić do- konania czynności pozornej, ponieważ jest to czynność prawna sprzeczna z prawem w rozumieniu art. 81 pr. not.^101 Pogląd ten kwestionuje się ze wskazaniem, że no- tariusz nie ma żadnych podstaw do przyjmowania, iż dana czynność zawierana jest dla pozoru, a jego podejrzenia są niewystarczające; jedyne co może zrobić, to uprze- dzić strony o skutkach prawnych, gdyby się okazało, że czynność jest pozorna^102. W nawiązaniu do tej kontrowersji trzeba stwierdzić, że nie jest jasne, na ile mamy tu do czynienia z rzeczywistą różnicą zdań. W każdym razie wydaje się oczy- wiste, że notariusz, który powziął wiadomość o pozorności umowy (np. w związku z oświadczeniami stron), nie może przyczyniać się do wywołania zagrożeń zwią- zanych z jej zawarciem (zwłaszcza zagrożeń dla bezpieczeństwa obrotu). Wbrew formułowanym w doktrynie wypowiedziom zagrożeń tych nie neutralizuje w pełni art. 83 § 2 k.c.^103 , ponieważ wynika zeń jasno, że przepis nie dotyczy czynności nie- odpłatnych. Ponadto trudno zgodzić się z tym, by notariusz dokumentował oświad- czenia, którym nie towarzyszy zamiar wywołania skutków prawnych. W rezultacie należy uznać, że notariusz powinien odmówić dokonania czynności notarialnej na podstawie art. 81 pr. not., jeżeli wie, iż jest ona dokonywana dla pozoru. Mniej oczywista jest sytuacja, w której wobec notariusza strony wyrażają sta- nowczą wolę zawarcia umowy, a na podstawie innych okoliczności (np. informa- cji od osób trzecich) notariusz ma wątpliwości co do zgodności tych oświadczeń z wolą wewnętrzną (nie jest to pewne). Wydaje się, że w takiej sytuacji powinien on upewnić się co do woli stron i w razie podtrzymania żądania dokonać czynności. 2.4.2. Podstęp i inne wady W jednej ze spraw przyczyną nieważności umowy sporządzonej w formie aktu notarialnego było uchylenie się od skutków oświadczenia woli wskutek podstę- pu jednej ze stron^104. W sprawie tej przedmiotem sporu była skuteczność umów o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami i o podział majątku, w wyniku których cały majątek miał przypaść mężowi. U podstaw tych umów leżały snute przez męża plany rozpoczęcia działalności gospodarczej, które miały obej- mować także zatrudnienie żony. Po zawarciu umowy okazało się, że mąż w ogóle nie miał zamiaru rozpoczęcia prowadzenia działalności gospodarczej, a w 10 dni po dokonaniu czynności wyprowadził się z mieszkania (uprzednio należącego do (^101) Tak E. Gniewek, O potrzebie szczególnej ostrożności… , s. 57; S. Rudnicki w: Nieruchomości… , s. 16, który odnosi to do przypadków, w których notariusz wie albo mógł się z łatwością przekonać, że czyn- ność prawna jest pozorna. (^102) Tak E. Drozd, Odpowiedzialność notariusza… , s. 75. (^103) Zob. E. Drozd, Odpowiedzialność notariusza… , s. 75. (^104) Tak w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie z 21.04.2011 r. (XXIV C 639/08), niepubl.
