Pobierz Nieważność czynności sprzecznych z ustawą w prawie cywilnym i więcej Publikacje w PDF z Dyplomacja tylko na Docsity!
TADEUSZ ZIELIŃSKI
NIEWAŻNOŚĆ CZYNNOŚCI SPRZECZNYCH Z USTAWĄ
W PRAWIE CYWILNYM
1. Problematyka nieważności czynności prawnych 1 należy niewątpli
wie do centralnych a zarazem najbardziej skomplikowanych zagadnień
nauki prawa. Chodzi tu o kwestię podstawową i praktycznie doniosłą:
kiedy czynność prawna nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych.
Tak ogólnie postawiony problem występuje w różnych dziedzinach pra
wa. W naszej powojennej literaturze cywilistycznej brak jest szczegó
łowych opracowań poświęconych specjalnie kwestii nieważności czyn
ności prawnych 2. Wejście w życie kodeksu cywilnego stwarza pilną po
trzebę wznowienia badań nad tym ważnym zagadnieniem prawa cy
wilnego.
Rozważania na temat nieważności czynności prawnych łączą się ści
śle z ogólnymi problemami teorii prawa, a w szczególności z zagadnie
niem stosunku prawa do rzeczywistości. W rozwoju teorii prawa można
dostrzec dwa przeciwstawne nurty: wartościująco-normatywny oraz em
piryczny, socjologiczny. Założenia każdego z tych kierunków mają decy
dujące znaczenie dla interesującej nas instytucji.
Koncepcja nieważności zachodzącej w wypadkach, gdy czynność nie
(^1) Termin „nieważność" znaczy w tym artykule tyle, co „nieważność bez względna" (absolutna) według nauki tradycyjnej. Zgodnie z nowszymi propozy cjami pomijam tu podział nieważności na bezwzględną i względną, uznaję bowiem za bardziej przydatne naukowo rozróżnienie terminów: nieważność, zaskarżalność, wzruszalność (por. K. Gandor, Konwersja nieważnych czynności prawnych, Studia Cywilistyczne, t. IV, s. 44 i n. oraz M. Piekarski, Pozbawienie strony możności obrony swych praw, Warszawa 1964, s. 104 i n.). (^2) Poza literaturą podręcznikową można wymienić jedyną obszerniejszą pracę opublikowaną w ostatnich latach, a mianowicie studium K. Gandora (op. cit., s. 27 i n.). W literaturze międzywojennej nieważność czynności prawnych została omó wiona przede wszystkim w następujących pracach: E. Till, O nieważności i bez skuteczności aktów prawnych, Przegląd Prawa i Administracji 1922, s. 299 i n.; F. Bossowski, Nieważność i bezskuteczność, Encyklopedia Podręczna Prawa P r y watnego t. II, s. 1083 i n.; Z. Fenichel, Nieważność i bezskuteczność oraz sposoby zakończenia stosunku prawnego wedle kodeksu zobowiązań, Głos Adwokatów 1934, nr 2.
70 Tadeusz Zieliński
wywołuje zamierzonych skutków prawnych opiera się na założeniach
pierwszego z powyższych kierunków. Doktryny „wartościująco-norma-
tywne" nie interesują się skutkami faktycznymi ludzkich poczynań, lecz
zmierzają do oceny zachowania w sferze prawnej. Podatny grunt dla
przyjęcia koncepcji nieważności stanowił przede wszystkim pozytywizm
prawniczy. Stanowisko pozytywizmu uznającego jedynie prawo stano
wione umożliwiało traktowanie czynności sprzecznych z ustawą za nie
ważne, „pozbawione skutków prawnych". Nieważność w tej postaci była
natomiast wyłączona na gruncie koncepcji prawno-naturalnych, oznacza
jących negację instytucji opartych na tekstach prawa pozytywnego,
a więc również konstrukcji nieważności, która nie może być rozpatry
wana w oderwaniu od tekstów prawnych. Z punktu widzenia doktryny
prawa natury istotna dla oceny wartości danej czynności jest zgodność
zachowania z „wrodzonym", niepisanym prawem stojącym ponad pra
wem pozytywnym 3.
Nieważność stanowi jedno z podstawowych pojęć prawnych według
normatywizmu i zbliżonych doń poglądów w teorii prawa. Przedstawi
ciele tych kierunków, rozgraniczając sferę bytu (Sein) i powinności
(Sollen), uważają, że czynność nie wywołuje skutków w płaszczyźnie
normatywnej. Bezskuteczność nieważnej czynności prawnej jest więc
tworem myślenia prawniczego, pojęciem prawnym (Rechtsbegriff) od
rębną kategorią nie dającą się sprowadzić do „przyrodniczych form my
ślenia" (naturwissenschaftliches Denken) 4.
Koncepcja nieważności okazuje się nieprzydatna na gruncie tych
wszystkich poglądów, które utożsamiają stosunki prawne bezpośrednio
ze stosunkami życiowymi i społecznymi ujmowanymi jako tzw. „żywe
prawo". Omawiana instytucja pozbawiona jest znaczenia na tle zało
żeń szkoły wolnego prawa (Freirechtslehre) postulującej swobodne po
szukiwanie prawa w praktyce w oderwaniu od tekstów przewidujących
m. in. sankcje nieważności za naruszenie ustawy.
Problem nieważności czynności prawnych nie wchodzi też w grę
na tle teorii „faktycznych stosunków umownych", teorii, która jeszcze
niedawno temu była modna i szeroko omawiana w cywilistyce zachod-
(^3) O koncepcji prawa natury we współczesnej cywilistyce na Zachodzie zob. w szczególności artykuł F. Darmstaedtera, Von den Anfängen des modernen Na- turrechts im Gebiet der Zivilistik (Festschrift für Lehmann, 1956, t. I, s. 33 i n.). (^4) Por. H. Kelsen, Allgemeine Staatslehre, 1925, s. 47; tenże; Hauptprobleme der Staatsrechtslehre, 1923, s. 72. G. Hubernagel rozwijając swą koncepcję „podwójnych skutków w prawie cy wilnym", wyraźnie nawiązuje w uwagach dotyczących nieważności według § 134 B.G.B. do tez normatywizmu (System der Doppelwirkungen im Zivilrecht, Wrocław 1935, s. 1 i n.); zob. też F. Brecher, Vertragsübergang, Betriebsnachfolge und Ar beitsverhältnis, Festschrift für W. Schmidt-Rimpler, Karlsruhe 1957, s. 1>94.
72 Tadeusz^ Zieliński
retycznym należy przystępować do rozważań nad zagadnieniem nieważ
ności czynności prawnych w prawie cywilnym.
Powyższy pobieżny rzut oka na teoretyczne podstawy koncepcji nie
ważności wskazuje na powiązania tej instytucji z prawniczym forma
lizmem. Wszelkie badania na temat nieważności z reguły nie wykraczają
poza teren dogmatyki prawa, będącej — jak to określił S. Ehrlich —
„techniczną umiejętnością w posługiwaniu się tekstami prawnymi"^10.
Konstrukcja nieważności zakłada negację rzeczywistości. Oceniając ja
kąś czynność prawną jako nieważną nie interesujemy się przecież w ogóle
kwestią, czy ta czynność zdolna jest wywrzeć faktycznie jakieś skutki.
Koncepcja nieważności wywodzi się z ius strictum, które nie może być
korygowane za pomocą ocen sędziowskich zgodnie z wymaganiami życia.
Judykatura upatruje w nieważności rygorystyczną sankcję, której nie
można obalić przez odwołanie się do zasad współżycia społecznego^11.
Wydaje się, że surowość i rygoryzm sankcji bezwzględnej nieważ
ności nie odpowiada obecnym stosunkom społecznym. W skomplikowa
nych warunkach współczesnej cywilizacji trzeba coraz bardziej liczyć się
z następstwami społecznymi, jakie wywołują w rzeczywistości czynno
ści uznane przez prawo za nieważne. Traktowanie niektórych oświadczeń
woli jako bezskutecznych ex tunc doprowadza czasem do fikcji po
wodującej dezorganizację w stosunkach społecznych. Automatyzm oma
wianej instytucji nie pozwala nieraz na dostosowanie sztywnych reguł
prawa do potrzeb konkretnego wypadku.
Przytoczone zastrzeżenia nie usprawiedliwiają bynajmniej rezygnacji
z konstrukcji nieważności, będącej niewątpliwie jedną z gwarancji pra
worządności 12. Potrzebna jest jednak dzisiaj większa elastyczność w po
sługiwaniu się innymi sankcjami oprócz nieważności. Mniej rygorysty
czna jest np. instytucja „wzruszalności", pozwalająca na utrzymanie
w mocy czynności prawnej w wypadku, gdy nie została ona przez zainte
resowaną osobę pozbawiona skutków prawnych.
2. Wybór sankcji za naruszenie ustawy zależy nie tylko do założeń
teoretycznych wynikających z określonych poglądów na istotę prawa.
Ustawodawca musi także liczyć się z wymaganiami obrotu, jakiemu słu
żyć mają instytucje prawne.
W warunkach obrotu prywatnego zasada bezwzględnej nieważności
wszystkich czynności sprzecznych z ustawą nie dałaby się pogodzić
z wymogami swobody kontraktowej i autonomią woli indywidualnej.
(^10) Kilka uwag w sprawie metodologii nauk prawnych, Państwo i Prawo 1964, nr 11, s. 645. (^11) Zob. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 26 X 1859 r., 1 CO 27/59 (OSPiKA nr 10/1960, s. 573). (^12) E. Iserzon, Moc obowiązująca aktu administracyjnego i domniemanie jego ważności, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1965, nr 1, s. 51 i n.).
Nieważność czynności sprzecznych z ustawą 73
Sankcja nieważności krępująca wolność stron w stosunkach zobowiąza
niowych musi być tutaj ustanowiona w ustawie zakazującej określonych
czynności „pod rygorem nieważności".
Potrzeba udzielenia ochrony swobodnie zawartym umowom wystą
piła najsilniej w ustroju kapitalistycznym. W państwach tego typu za
sada nieważności czynności sprzecznych z ustawą ograniczona jest
w imię bezpieczeństwa obrotu. Nieważność nie stała się tu powszechnie
obowiązującą regułą i jedyną sankcją naruszenia ustawy 13. Zabronione
i nieważne są w ,,prawie prywatnym" wyjątkowo tylko czynności na
ruszające zakaz ustawy stanowiącej ius cogens. W warunkach wolnej
podaży i popytu zawierane były swobodnie umowy nawet wbrew zaka
zom ustawowym i sankcji nieważności, która w praktyce była mało
skuteczna, gdy wykonanie umowy następowało natychmiast po jej za
warciu 14.
W ustroju socjalistycznym strony nie mogą postępować przy zawie
raniu umów dowolnie, według zasad wolnej konkurencji, ale muszą
się stosować do ograniczeń wynikających z obowiązujących norm praw
nych. W prawie cywilnym państw socjalistycznych przeważają normy
bezwzględnie obowiązujące. Przyjęta jest tutaj reguła, według której
czynności sprzeczne z ustawą są nieważne, chyba że szczególny przepis
przewiduje inny skutek 15.
(^13) W Kodeksie Napoleona nie ma ogólnej normy uznającej za nieważne wszy
stkie bez wyjątku czynności przeciwne ustawie. Art. 1131 code civil nie może być rozumiany jako norma ustanawiająca generalnie zasadę nieważności w stosunku do wszystkich zobowiązań opartych na przyczynie zabronionej prawem (art. 1133). Stwierdza to doktryna (M. Planiol, G. Ripert, Traité pratique de droit civil fran çais, Paryż 1952, t. VI, s. 131 379 i n.). W niemieckim kodeksie cywilnym (BGB) wprowadzono zasadę nieważności czynności zdziałanych wbrew zakazom ustawowym, ale zastrzeżono, że czynność zakazana nie jest nieważna, jeśli z ustawy wynika inny skutek (§ 134). W nie mieckiej doktrynie ukształtował się zarazem pogląd pozwalający na utrzymanie w mocy — w zakresie możliwie najszerszym — woli stron wyrażonej w czyn nościach sprzeciwiających się zakazom ustawowym (zob. J. v. Staudinger, op. cit., s. 677, gdzie czytamy: „die Nichtigkeit hat nur subsidiaren Charakter"; por. też H. Lehmann, Allgemeiner Teil des Bürgerlichen Gesetzbuches, Berlin i Lipsk 1928, s. ill70 i n. oraz A. v. Tuhr, Der Allgemeine Teil des Deutschen Bürgerlichen Rechts, 1914, t. II, s. 177 i n. i R. Saleilles, De la déclaration de volonté, contribution a Vetude de l'acte juridique dans le code civil allemand, Paryż 1929, s. 234). Również w austriackim kodeksie cywilnym (ABGB) nie ma zasady uznającej za nieważne wszystkie czynności nie odpowiadające wymaganiom ustawowym. We dług § 879 (w brzmieniu ustalonym Now. III § 90) sankcja nieważności odnosi się do umów naruszających zakaz ustawy (lub „dobre obyczaje"); zob. bliżej A. Ehren zweig, System des österreichischen Privatrechts, Wiedeń 1951, t. I, s. 284 i n. (^14) S. Buczkowski, Zasada wolności umów, PaństwTo i Prawo 1961, nr 3, s. 432. (^15) Rola instytucji nieważności „bezwzględnej" nie może być przeceniana także
w socjalistycznym układzie gospodarki (zob. krytyczne uwagi na temat nieważności w obrocie uspołecznionym w artykule S. Buczkowskiego, op. cit., s. 437).
Nieważność czynności sprzecznych z ustawą 75
może być uznana za niezgodną z ustawą ze względów ogólnych, nie znaj
dujących oparcia w konkretnym przepisie ustawy 21. Założenia ustrojowe
mogą natomiast w określonych okolicznościach stanowić podstawę do
uznania pewnej oznaczonej czynności za niezgodną z zasadami współży
cia społecznego, a tym samym za nieważną po myśli art. 58 § 2 k.c.
Według art. 5 k.c. czynienie użytku z prawa, który by był sprzeczny
ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami
współżycia społecznego, nie jest uważane za wykonywanie prawa. Nie
można jednak przez odwoływanie się do takich ogólnych założeń odma
wiać generalnie ważności czynnościom, które nie pozostają w kolizji
z określonymi normami ani hierarchicznie wyższymi „zasadami prawa".
Te ogólne założenia ustrojowe nie mogą być też utożsamiane z owymi
zasadami prawnymi rozumianymi jako normy prawa obowiązującego,
które mają podstawowe znaczenie ze względu na cały system prawa lub
jego część 22. Z zasad tych mogą wynikać określone zakazy.
Wydaje się, że nie jest też słuszne zacieśnianie pojęcia czynności
prawnej sprzecznej z ustawą jedynie do wypadków, gdy czynność na
rusza wyraźny zakaz ustawy. Na gruncie obecnego prawa cywilnego za
wąska wydaje się definicja Paulusa: contra legem facit, quid id facit, quod
lex prohibet. Szerzej pojęta sprzeczność czynności prawnej z ustawą
wchodzi w grę we wszystkich sytuacjach, gdy oświadczenie woli zawiera
postanowienia odmienne niż przewiduje norma prawna, co jednak nie
przesądza o tym, że czynność taka musi być uznana za nieważną (o czym
niżej). Czynność sprzeczna z ustawą jest „negacją" czynności zgodnej
z ustawą, tj. czynności, z którą norma prawna łączy skutki prawne przez
stronę zamierzone (stanowiące tzw. cel czynności)^23. Czynność niezgodna
z ustawą nie może być podciągnięta w drodze subsumcji pod taką normę.
Wydaje się, że tok myślowy w tym rozumowaniu jest podobny jak
przy argumentacji a contrario, która — jak twierdzą logicy — polega
właśnie na tym, że „nie wiąże się określonego skutku prawnego ze sta-
1954, nr 7 i 1954 nr 8; por. także S. Buczkowski, Na marginesie ósmego tomu „Orzecznictwa Arbitrażowego" (PiP 1957, nr 7—8, s. 2(B). (^21) Por. R. Chałfina, op. cit., s. 175. (^22) Por. J. Wróblewski, Zagadnienia teorii wykładni prawa ludowego^ Warszawa 1959, s. 259. Autor nazywa zasady prawa w tym ujęciu „zasadami systemu prawa" w odróżnieniu od zasad, które mają wypływać z ustroju społeczno-politycznego, ze stosunków społecznych. Te ostatnie określa J. Wróblewski mianem „postulatów systemu prawa" (op. cit., s. 259). Cywiliści radzieccy uważają, że zgodność umów z ogólnymi zasadami prawa stanowi przesłankę ich legalności tak jak zgodność z konkretnymi imperatywnymi normami (J. Nowicki, Ł. Łunc, Kurs radzieckiego prawa cywilnegot przekł. z ros., 1954, s. 146). (^23) Nie chodzi tu oczywiście o sprzeczność w rozumieniu logiki formalnej, której twierdzenia odnoszą się do zdań. Zwrot „negacja" jest tu użyty w pewnej przenośni.
76 Tadeusz^ Zieliński
nem faktycznym, który różni się od przewidzianego w ustawie" 24. Jest
to więc rozumowanie przeciwne niż to, które wchodzi w grę w procesie
subsumcji.
4. W literaturze cywilistycznej rozpowszechnił się pogląd, według
którego o sprzeczności czynności prawnej z ustawą decyduje t r e ś ć
bądź też c e l wspomnianej czynności. Obowiązujący obecnie kodeks
cywilny nie odwołuje się do tych pojęć tak jak dawny art. 55 kodeksu
zobowiązań, ale wydaje się, że nie można tych pojęć pominąć w r a m a c h
rozważań doktrynalnych nad strukturą czynności prawnych. Pod rządem
kodeksu cywilnego nadal jest aktualna kwestia, który z powyższych ele
mentów czynności prawnej trzeba porównywać z ustawą, gdy chcemy
ustalić, czy dana czynność jest zgodna czy sprzeczna z ustawą.
Termin ,,cel czynności p r a w n e j " jest w literaturze prawniczej o k r e
śleniem wieloznacznym. Pod tą nazwą rozumiemy przede wszystkim
zamierzony skutek prawny. Takie cele, które odpowiadają skutkom
ustawowym, decydują o kwalifikacji czynności prawnej. W t y m zna
czeniu cel nie może być przeciwstawiany treści czynności p r a w n e j. T r e
ścią czynności prawnej jest bowiem znaczenie, sens oświadczenia woli,
a o tym, jakie znaczenie ma oświadczenie, decyduje właśnie zamiar
wywołania skutku określonego w ustawie. Niektórzy kładą nacisk na
wolę wewnętrzną (la théorie de la volonté), inni znów na sam przejaw
woli (la théorie de la declaration), ale wspólne t y m kierunkom jest za
patrywanie, że istota czynności prawnej zależy od woli stron 25. Zamie
rzony skutek prawny, czyli tzw. cel należy więc ex definitione do istoty
czynności p r a w n e j 2 6^. Kwalifikacja czynności zależy od wyobrażonego
przyszłego wyniku oświadczenia woli, a nie dopiero od spowodowanego
przez daną czynność skutku. O kwalifikacji czynności prawnej nie mogą
decydować ex post okoliczności, których w chwili złożenia oświadczenia
woli nie było.
Powyższe uwagi odnosiły się do pojęcia celu jako zamierzonego
skutku prawnego czynności. Celem t y m jest zawiązanie, rozwiązanie bądź
też zmiana stosunków prawnych.
Czynność p r a w n a może zmierzać także do osiągnięcia skutków nie-
(^24) Z. Ziemba, Logika formalna w myśleniu prawniczym (PiP 1957, nr 2, s. 275);
zob. też U. Klug, Juristische Logik, Berlin—Getynga—Heidelberg 1958, s. 120 i Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 1963, s. 262; por. także Z. Ziembiń- skiego na temat tzw. wypowiedzi performatywnych (Logiczne podstawy prawo- znawstwa, Warszawa 1966, s. 29). (^25) Zob. zwłaszcza jedną z nowszych prac na ten temat autora francuskiego,
F. Terré, L'influence de la volonté individuelle sur les qualifications, Paryż 1957, gdzie podana jest obszerna literatura, (^26) Warto przytoczyć tu wypowiedź L. Duguita: „scientifiquement et socialement
la valeur d'un acte de volonté ne peut se determiner que par son but et non par son objet" (L'etat, le droit objectif et la loi positive, Paryż 1901, s. 164).
78 Tadeusz^ Zieliński
ności prawnej z ustawą może być przyjęty zamiar wywołania skutku
zabronionego przez ustawę, jeżeli zamiar ten nie wynika z treści czyn
ności prawnej. Taka sytuacja zachodzi wtedy, gdy przejaw woli zmie
rza do osiągnięcia skutku prawnego, a wola wewnętrzna jest skierowana
na wynik niedozwolony. Na ogół przyjmuje się w doktrynie, że to
wszystko, co pozostaje poza treścią oświadczenia woli, nie może w p ł y
wać na ocenę p r a w n ą czynności i uchyla się spod oceny sędziowskiej 29.
Oczywiście ten p u n k t widzenia oparty jest na założeniach tzw. teorii
oświadczenia, kładącej nacisk na znaczenie przejawu woli bez względu
na wolę wewnętrzną, rzeczywistą. Na tle kodeksu cywilnego akt woli
i jego uzewnętrznienie tworzą nierozerwalną całość, przy czym w razie
sprzeczności między aktem woli a jego przejawem decydujący jest ten
ostatni element, chyba że ustawa stanowi inaczej3 0^. Kodeks cywilny
przypisuje znaczenie także woli wewnętrznej. Według art. 65 § 2 k.c.
w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel
umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Zgodnie
z art. 83 k.c. nieważne są pozorne oświadczenia woli, a więc przejawy
woli niezgodne z wolą wewnętrzną.
o. Uważam, że ,,wola w e w n ę t r z n a " jest istotnym elementem w k o n
strukcji tzw. obejścia prawa przyjętej obecnie w kodeksie cywilnym
(art. 58 § 1 k. c ). W pracy tej trudno wdawać się w szczegółową analizę
teoretyczną tego zagadnienia, w literaturze zagranicznej szeroko o m a
wianego. Wywody swe ograniczę zatem do przedstawienia własnego
w tej kwestii stanowiska.
Przyjęty tutaj p u n k t widzenia na problem obejścia prawa (ustawy)
zgodny jest z założeniami tzw. subiektywnych teorii, według których roz
wiązania należy poszukiwać w celu czynności p r a w n e j 3 1^. Ogólny sens
,,obejścia p r a w a " polega na osiągnięciu zabronionego celu za pomocą
czynności prawnie dozwolonej. W t y m sformułowaniu, które odpowiada
mniej więcej ujęciom tradycyjnym (niezupełnie zresztą ścisłym), można
dopatrzeć się wewnętrznej sprzeczności: czynność zmierzająca do zabro
nionego celu nie może być czynnością prawnie dozwoloną! Sprzeczność
powyższa istnieje jednak przy założeniu, że o zgodności treści czynności
prawnej z ustawą decyduje wyłącznie wola wewnętrzna, a nie przeja
wiona; czynność jest w t e d y sprzeczna z , ustawą ze względu na „cel nie
(^29) Por. R. Saleilles, op. cit., s. .255. W radzieckiej literaturze przyjęto, że zamiar stron („cel subiektywny") nie jest istotny dla uznania czynności za sprzeczną z ustawą (por. I. Nowicki, Niediejstwitielnyje sdiełki, 1945 i D. Gienkin, Niediej- stwitielnost' sdielok sowierszonnych s celju protiwnoj zakonu, Moskwa 1947, cyt. za R. Chałfiną, op. cit., s. 181). (^30) A. Wolter, Problematyka ogólna czynności prawnych w kodeksie cywilnym. Państwo i Prawo 1964, nr 11, s. 671. (^31) Podobne założenie przyjmuje zwłaszcza nauka francuska (zob. np. F. Terré, op. cit., s. 5).
Nieważność czynności sprzecznych z ustawą 79
pokrywający się z ustawowym skutkiem". Natomiast inaczej ma się
rzecz w świetle założeń teorii oświadczenia, według której decydujący
jest sam przejaw w woli. Na gruncie tej teorii możliwa jest właśnie
sytuacja, w której wola wewnętrzna skierowana jest na wywołanie
skutku niedozwolonego, a przejaw woli na osiągnięcie skutku p r a w e m
przewidzianego. Jeżeli więc treścią czynności prawnej jest znaczenie
przejawionej woli, to w przedstawionej sytuacji m a m y do czynienia
z czynnością zgodną z ustawą, jakkolwiek wola wewnętrzna ma za cel
skutek zabroniony. Subsumcja czynności pod hipotezę normy p r a w n e j
jest możliwa, chociaż zamiar rzeczywisty sprzeciwia się ustawie. W w y
padkach tych nie wystarcza zatem norma zakazująca dokonywania
czynności sprzecznych z ustawą. Ujęcie czynności zmierzającej do o b e j
ścia ustawy nie mieści się przy powyższym założeniu w ramach kon
strukcji czynności sprzecznej z ustawą. Potrzebny jest więc osobny za
kaz obchodzenia prawa. Taki właśnie zakaz znalazł się w art. 58 § 1
obecnego kodeksu cywilnego 32.
J a k wynika z tych uwag, o sprzeczności czynności p r a w n e j z ustawą
decyduje przejawiona wola, która stanowi treść czynności, natomiast
w konstrukcji obejścia ustawy istotna jest wola wewnętrzna skierowana
na osiągnięcie celu niedozwolonego. Takie przeciwstawienie woli w e
wnętrznej i woli zewnętrznej jest podstawą przedstawionej tu koncepcji
obejścia prawa.
W literaturze zagranicznej zwrócono też uwagę na związek pomiędzy
zagadnieniem obejścia p r a w a a problematyką wykładni p r a w a 3 3^. P r a w i
dłowa interpretacja norm prawnych jest konieczna dla ustalenia zgod
ności czy też sprzeczności celu czynności z ustawą. W rozważaniach nad
kwestią, czy zachodzi obejście ustawy, trzeba sięgać nieraz do celu usta
wy ustanawiającej określone nakazy lub zakazy3 4^. Kwestia obejścia
prawa (ustawy) jest więc problemem wykładni zarówno prawa, jak też
oświadczeń woli. Z punktu widzenia przyjętej tutaj koncepcji, wykładnia
oświadczenia woli nie może ograniczać się do badania tylko przejawionej
woli. W ramach art. 58 § 1 k.c. niezbędne jest także ustalenie znaczenia
woli wewnętrznej i zgodności jej z celem ustawy.
(^32) W art. 41 p.o.p.c. brak było wyraźnego zakazu czynności zmierzających do obejścia prawa. Doktryna wypowiadała się jednak za nieważnością tego rodzaju czynności (A. Wolter, Prawo cywilne, Część ogólna, Warszawa 1055, s. 292). Rozwój polskiego prawa cywilnego poszedł tu w przeciwnym kierunku niż rozwój prawa cywilnego radzieckiego, w którym obecnie nie ma rozróżnienia, jakie zawarte było w dawnym art. 30 k.c. RSFRR, gdzie czynności dokonane „w celu obejścia prawa" wymienione były obok czynności dokonanych w celu sprzecznym z prawem". (^33) Por. np. H. Lehmann, op. cit., s. 171; zob. też recenzję pracy A. Teichmanna, Die Gesetzesumgehung, pióra J. Nowackiego w Państwie i Prawie 1905, nr 5—6, s. 885. (^34) Por. H. Lehmann, op. cit., s. 171. Na temat znaczenia pojęcia celu ustawy w procesie wykładni prawa zob. bliżej J. Wróblewski, op. cit., s. 356 i n.
Nieważność czynności sprzecznych z ustawą 81
przysparzających, a czynność prawna oderwana jest dopuszczalna tylko
na podstawie wyraźnego przepisu ustawy 39.
Causa należy niewątpliwie do istoty czynności prawnych przyspa
rzających. Jeżeli brak jest takiej „przyczyny", to czynności w ogóle nie
ma. W sytuacjach takich należałoby więc mówić raczej o nieistnieniu
czynności prawnej (negotium non existens) aniżeli o jej nieważności^40.
8. Według kodeksu cywilnego nie każda czynność sprzeczna z ustawą
jest zarazem nieważna. Sankcja nieważności jest z mocy art. 58 § 1 k.c.
wyłączona, jeżeli właściwy przepis przewiduje inny skutek. Nie jest
w szczególności nieważna czynność sprzeczna z ustawą, gdy z mocy
właściwego przepisu na miejsce nieważnych postanowień czynności
wchodzą odpowiednie przepisy ustawy (art. 58 § 1 k.c. in fine). W tra
dycyjnej cywilistyce operowano zawsze pojęciem nieważnej czynności
prawnej, a nie jej składników^41. Wyłom w tych poglądach na nieważ
ność uczynił obecny art. 58 § 1 k.c, w którym jest mowa o nieważnych
p o s t a n o w i e n i a c h czynności prawnej.
Art. 58 § 1 k.c. odnosi się wyłącznie do czynności sprzecznych z nor
mami prawa stanowiącymi ius cogens. Chodzi tu nie tylko o normy za
warte w ustawach uchwalanych przez Sejm (art. 5 ust. 3 Konstytucji),
ale w ogóle o wszelkie obowiązujące przepisy prawa (art. XVI przep.
wprow. k.c). Tak samo „właściwym przepisem" przewidującym inny
skutek niż nieważność nie musi być przepis ustawy, lecz każdy obowią
zujący przepis prawa 42.
O naruszeniu ustawy w rozumieniu art. 58 § 1 k.c nie może być
mowy wtedy, gdy czynność prawna zawiera postanowienia odmienne niż
przewiduje norma iuris dispositivi, bowiem normy prawne „względnie
obowiązujące" obowiązują właśnie pod warunkiem, że strony nie po-
(^39) W. Czachórski, Czynności przyczynowe i oderwane w polskim prawie cywil nym, Warszawa |1952; zob. też uchwałę składu siedmiu sędziów SN z dnia 30 XII 1964 r., III PO 35/64 (OSPiKA 1965, nr 6, poz. 121, s. 246). (^40) Moim zdaniem na gruncie prawa polskiego nie są przydatne poglądy doktryny francuskiej na temat nieważności zobowiązań abstrakcyjnych. Według prawa fran cuskiego (art. 1131—1133 K, N.) sankcją nieważności zagrożone są zarówno zobo wiązania bez przyczyny (sans cause), jak też oparte na przyczynie fałszywej (fause cause) lub niegodziwej (cause illicite). Nasze prawo przewiduje w art. 58 § 1 k.c. nieważność czynności odpowiadających poniekąd tej ostatniej grupie. Warto jednak dodać, że w nauce francuskiej spotykamy też koncepcje anty- kauzalne. Na bezuźyteczność konstrukcji nieważności z powodu braku przyczyny wskazuje zwłaszcza M. Planiol (zob. na ten temat F. Terré, op. cit., s. 238). (^41) Tak samo pod nazwą nieważności częściowej rozumiano nieważność czynności wchodzącej w skład tzw. czynności prawnej „połączonej" (K. Gandor, op. cit., s. 82 i 89 oraz podana tam literatura). (^42) M. Piekarski, Przepisy ogólne oczynnościach prawnych, Nowe Prawo 1965, nr 3, s. 254.
6 Ruch Prawniczy
82 Tadeusz^ Zieliński
stanowiły czegoś odmiennego4 3^. Wola stron ma tutaj pierwszeństwo
przed ustawą.
J a k wyżej wspomniano, szeroko pojęta sprzeczność czynności prawnej
z ustawą zachodzi we wszystkich wypadkach, gdy strony określiły skład
niki czynności inaczej niż stanowi ustawa. Nie zawsze jednak wyrażenie
w treści czynności prawnej takiego postanowienia niezgodnego z ustawą
pociąga za sobą nieważność czynności prawnej.
Ustalenie essentiale negotii, t j. istotnego składnika czynności p r a w
nej sprzecznie z ustawą powoduje nieważność tej czynności, jeżeli n a
ruszono normę bezwzględnie obowiązującą. Czynność taka nie jest jed
nak nieważna, jeżeli w miejsce postanowienia sprzecznego z ustawą
wstępuje odpowiedni przepis ustawy (np. art. 537 § 1 k. c , art. 586
§ 3 k.c). Nieważność nie wchodzi także w grę, gdy określenie istotnych
składników czynności prawnej pozostawione jest stronom w ustawie
stanowiącej ius dispositivum.
Nie może uchodzić za nieważną po myśli art. 58 § 1 k.c. czynność
prawna, w której określono tzw. naturalia negotii odmiennie niż przewi
duje ustawa. Naturalia negotii są to postanowienia uboczne, nieistotne
dla powstania ważnej czynności prawnej, które dotyczą już samych
skutków prawnych związanych z określonym rodzajem czynności p r a w
nej. Takie postanowienia regulowane są przeważnie przez ius dispo
sitivum.
Bardziej złożona jest kwestia nieważności czynności prawnych zawie
rających w swej treści postanowienia „podmiotowo istotne" (accidentalia
negotii) sprzeczne z ustawą. Nauka prawa cywilnego zalicza do tej ka
tegorii postanowień: warunki, terminy i polecenia.
Według art. 94 k.c. w a r u n e k przeciwny ustawie pociąga za sobą nie
ważność czynności p r a w n e j , jeżeli jest z a w i e s z a j ą c y. Urzeczywist
nienie takiego w a r u n k u sprzecznego z ustawą naruszałoby zasadę p r a
worządności. Nie jest możliwe utrzymanie w mocy czynności prawnej
z pominięciem niedozwolonego w a r u n k u zawieszającego, bo w a r u n e k
ten jako „podmiotowo istotny składnik" należy zgodnie z wolą stron do
istoty czynności p r a w n e j. Jedynie w tych wyjątkowych sytuacjach, do
których odnosi się art. 58 § 3 k. c , czynność p r a w n a zawierająca w a r u n -
nek zawieszający sprzeczny z ustawą może być uznana za nieważną częś
ciowo, pozostając w mocy co do pozostałych części. J a k wiadomo nie
ważność częściowa wchodzi w grę według doktryny jedynie wówczas,
gdy m a m y do czynienia z czynnością p r a w n ą „połączoną", a więc wtedy,
gdy po odłączeniu części nieważnej (w d a n y m wypadku części obej
mującej niedozwolony w a r u n e k zawieszający) pozostaje reszta, która
może istnieć jako samodzielna czynność p r a w n a 4 4^. Jeżeli jednak z oko-
(^43) W. Lang, Obowiązywanie prawa, Warszawa 1962, s. 210 i n. (^44) Zob. przyp. 41.
84 Tadeusz^ Zieliński
szukać odpowiedzi na powyższe pytanie w art. 58 § 3 k.c. Rozporządze
nie pod tytułem darmym może istnieć jako samodzielna czynność prawna
bez polecenia, a zatem w omawianych wypadkach nieważnością jest
dotknięta tylko część czynności prawnej, ten jej składnik, który na
zywamy poleceniem. Oczywiście zgodnie z dyspozycją art. 58 § 3 k.c.
cała czynność jest nieważna wtedy, gdy z okoliczności wynika, że bez
polecenia czynność ta nie zostałaby dokonana. Tylko w tym ostatnim
wypadku polecenie stanowi „podmiotowo istotny" składnik czynności
prawnej (accessorium sequi tur principale). W związku z tą uwagą na
suwa się spostrzeżenie, iż nieścisłe jest zapatrywanie przyjęte w nauce
tradycyjnej, że polecenie z istoty swej stanowi accidentale negotii, tak
jak warunek czy termin zastrzeżony w umowie. Jeżeli z okoliczności
wynika, że również bez polecenia czynność zostałaby dokonana, to po
lecenie nie jest wówczas istotną przesłanką czynności.
9. Na zakończenie powyższych uwag należy zauważyć, że w obec
nym prawie cywilnym PRL nieważność nie jest jedyną sankcją czyn
ności zabronionej przez ustawę. Art. 412 k.c. przewiduje przepadek na
Rzecz Skarbu Państwa tego, co zostało świadczone w zamian za doko
nanie czynu zabronionego przez ustawę lub sprzecznego z zasadami
współżycia społecznego. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub
utracony przepadkowi ulega jego wartość. Naruszenie ustawy zagro
żone jest więc teraz nie tylko nieważnością zaliczaną do tzw. sankcji
niezupełnych^46. Dzięki normie zawartej w art. 412 k.c, która przewi
duje dalsze ujemne następstwa za dokonanie czynności sprzecznej
z prawem, normy prawa cywilnego uzyskały charakter leges plus quam
perfectae dających lepszą gwarancję przestrzegania obowiązującego
prawa w stosunkach cywilnoprawnych.
NULLITÉ DES ACTES CONTRAIRES À LA LOI DANS LE DROIT CIVIL
R é s u m é
L'article contient un examen général de la nullité d'actes juridiques contraires à la loi en rapport au nouveau code civil en vigueur en Pologne depuis le 1 jan- vier 1965. L'analyse porte sur l'article 58 § 1 du code civil, conformément auquel un acte contraire à la loi ou bien visant à circonvenir la loi est nul, à l'exception du cas où la disposition prévoirait une autre suite, surtout celle que en place des dispositions nulles de l'acte législatif entrassent des dispositions correspondantes de la loi. De l'avis de l'auteur la contradiction de l'acte législatif à la loi a lieu d'après
(^46) Por. O. Joffe, M. Szargorodski, Zagadnienia teorii prawa, przekł. z ros.,
Warszawa 1963, s. 137.
Nieważność czynności sprzecznych z ustawą 85
l'art. 58 § l lorsque la manifestation de la volonté comprend des dispositions autres que celles que prévoient les règlements législatifs en vigueur. Ceci forme un concept de l'acte contraire à la loi plus large que celui qu'accepte la littérature du sujet, où l'on admet comme contraires à la loi les actes qui enfreignent des défenses législatives expresses. En plus l'auteur examine le problème, dans quels cas l'insertion dans le contenu de l'acte législatif d'un élément contraire à la loi peut devenir cause de la nullité de l'acte. Sous le régime du c e , en vigueur dans la République Populaire de Pologne en ce moment, le problème de la nullité d'actes législatifs est toujours encore actuel par égard à son contenu ou son but. Ces critères ne sont pas énoncés dans le cc, mais dans les considérations de la doctrine concernant l'essence des actes législatifs, la distinction du contenu et du but d'un acte législatif n'est pas dépourvue d'une grande importance. La volonté révélée, formant l'objet de la manifestation de la volonté, décide de la contradiction de cet acte avec la loi, quand par contre dans une construction où serait circonvenue une loi acceptée en ce moment dans le ce polonais, c'est la volonté intérieure qui est essentielle, c'est elle qui vise à atteindre un but défendu à l'aide d'un acte, dont le contenu est conforme à la loi. L'auteur démontre les liens entre l'institution de la nullité avec les bases fondamentales du régime socio-économique. Dans le roulement socialiste la sanction de nullité est largement en usage. L'auteur pense néanmoins, que cette institution est liée au formalisme législatif et c'est pour cela qu'il est pour une certaine limita- tion de l'application de cette sanction, en constatant, que le rigorisme d'une nullité absolue limite la souplesse de l'application de la loi conformément aux exigences de la vie, dans les conditions compliquées de la civilisation moderne.
