Notatki wykladu fonetyki, Notatki z Fonetyka i fonologia

Pobierz Notatki wykladu fonetyki i więcej Notatki w PDF z Fonetyka i fonologia tylko na Docsity! FONETYKA Podstawowym kodeksem języka jest język mówiony (dziecko uczy się najpierw rozumieć mowę, potem mówić, dopiero na końcu czytać i pisać). Istnieje wiele języków, które nie mają formy pisanej, a we wszystkich językach mowa znacznie częściej używana od pisma: pismo służy utrwaleniu mowy w celach praktycznych. Człowiek różni się od zwierząt m.in. tym, że posługuje się językiem artykułowanym. Język ludzki jest artykułowany na dwóch płaszczyznach (podwójna artykulacja): I – jednostki posiadające znaczenie (morfemy czy monemy –stol –icz-ek) II – jednostki, które same z siebie nie mają znaczenia, ale ich kombinacje tworzą jednostki posiadające znaczenie – są to fonemy. Są one budulcem dla wyższych, znaczących pięter języka. Choć fonemy same nie posiadają znaczenia, jednak zastąpienie jednego fonemu innym powoduje albo powstanie nowego wyrazu, np. lama – rama, albo wyrazu nieistniejącego. Innym zagadnieniem są fony – różne sposoby artykulacji danego fonemu w danym języku, które nie powodują zmiany znaczenia – np. „r” francuskie nie zmienia znaczenia wyrazu w j. polskim. Dlatego trzeba tu wprowadzić istotne rozróżnienie między głoską a fonemem: głoska to najprostszy element dźwiękowy, niepodzielny artykulacyjnie i słuchowo; natomiast fonem to funkcjonalne centrum głoski, na które zbiera się zespół cech relewantnych (dystynktywnych) SYSTEM fonologiczny w porównaniu z morfologicznym (końcówki, przedrostki...) i leksykalnym fonologiczny – skończony, uboższy, ale jest podstawą dla innych morfologiczny – średnio bogaty, trochę „skostniały” (ograniczona liczba przedrostków, końcówek) leksykalny – otwarty (gotów przyjąć nowe elementy) – zapożyczenia itd. bogactwo i otwartość – najmniej - fonologiczny, potem morf., a najbardziej – leksykalny, natomiast odwrotna jest kolejność jeśli chodzi o częstotliwość korzystania z tych systemów Choroby polegające na niemozności prawidłowego korzystania z tych systemów: afonia ( w sensie fonologicznym) – chory traci panowanie nad wydawaniem fonemów aleksykalizm – chory nie nazywa poprawnie przedmiotów agramatyzm CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DŹWIĘKU MOWY SIŁA (natężenie) – dźwięk mniej lub bardziej słyszalny (człowiek nie jst w stanie usłyszeć wszystkich dźwięków). Siłę mierzymy w decybelach, a określamy amplitudą: im mocniej wysyłam powietrze z płuc, tym bardziej słychać dźwięk, jaki produkuję, od tego zależy też czas wibracji. WYSOKOŚĆ – mierzona w herzach – związana z ilością wibracji na sekundę: im wyższa – tym wyższa wysokość dźwięku; np. w strunach – cienka – wyższy dźwięk. Wysokość zależy też od pojemności rezonatorów i od ich otwarcia. BARWA (il timbro) – współwystępowanie różnych czynników zindywidualizowanych, które nakładają się na „abstrakcyjny” dźwięk. Trzeba też pamiętać, że systemy językowe ulegają zmianom – np. podczas przejścia latino – latino volgare – italiano – zarówno na poziomie leksykalnym (domus / casa; edere / manducare), jak i fonetycznym: w łacinie brak spółgłosek palatalnych, c oraz g były czytane w łacinie klasycznej zawsze tak samo, podczas gdy w j. włoskim – k, g lub cz, dż. Fonetyka – dział językoznawstwa badający fizyczne właściwości dźwięków mowy. Bada je z punktu widzenia sposobu ich wytwarzania (f.artykulacyjna), ich akustycznej budowy (akustyczna) oraz odbioru przez człowieka (audytywna i percepcyjna). Mówiąc prościej, odpowiada ona na pytania: jak powstają dźwięki mowy, jak zachowują się narządy mowy podczas mówienia, czym różnią się poszczególne głoski, jakie cechy głosek są istotne, a jakie mniej istotne, dlaczego niektóre wyrazy inaczej się wymawia, a inaczej pisze, które sylaby są akcentowane w danym języku. W przeciwieństwie do fonetyki wykraczającej poza językoznawstwo w stronę nauk przyrodniczych, akustyki, neurologii, FONOLOGIA jest nauką śliśle językoznawczą: swoje zainteresowanie brzmieniem głosek ogranicza do tego, co jest ważne w komunikacji międzyludzkiej. Fonologia – bada funkcje dźwięków w procesie porozumiewania się, dlatego jest ona jakby wstępem do badania norm regulujących gramatykę. Dla fonologii istotne są tylko te właściwości dźwięków mowy, które w danym języku pełnią określoną funkcję komunikatywną. Pewne cechy sa tak ważne, że ich zmiana zniekształca komunikatUstala się, które cechy w danym języku są fonologicznie relewantne poprzez analizę opozycji fonologicznych w tym języku. Np. różnica m. o otw. i zamkn. w j. polskim jest nierelewantna – inaczej w j. włoskim. Pomiędzy językiem włoskim a polskim istnieje szereg różnic fonetycznych: liczba samogłosek i spółgłosek, różnica w wymowie niektórych podobnych fonemów, różnice struktury fonetycznej sylaby i wyrazu, różnice natury i miejsca akcentu, różnice intonacji. Wyróżnia się grafemy (litery zapisane) i fonemy (dźwięki). Opracowano międzynarodowy alfabet fonetyczny (API), który pozwala odczytać w miarę poprawnie słowa zapisane w słownikach wszystkich języków. J. włoski ma 30 fonemów (7 samoglosek, 2 półsamogloski, 21 spółgłosek), którym odpowiada w pisowni 21 grafemów (+ 5 liter z wyrazów obcych – j,k,w,x,y. (nazwy liter?). J. polski natomiast ma ok. 45 fonemów (ich liczba jest wciąż dyskusyjna), a 32 grafemy + 3 litery łacińskie pojawiają się w wyrazach obcego pochodzenia: q, v, x. Alfabet polski i włoski jest wersją alfabetu późnołacińskiego, z tym, że j. polski wzbogacił o dodatkowe znaki: „ogonek” pod literą, kreskę czy kropkę nad literą, kreskę w poprzek litery. Również inne języki wzbogaciły alfabet łaciński: Czesi: čšř, Węgrzy ũ, Niemcy: ő. Dzieje alfabetu łacińskiego są związane z egipskimi hieroglifami: A – głowa byka, N – wąż, L – laska. Każda litera występuje w dwóch postaciach – majuskuła i minuskuła. Fonemy dzielą się na samogłoski (vocali), półsamogłoski (semivocali) i spółgłoski (consonanti). Fonemy włoskie są realizowane podczas wydechu (w przeciwieństwie do np. niektórych fonemów afrykańskich). Dźwięki realizowane podczas wdechu są b. rzadkie – najczęściej onomatopeje. Jak dokonuje się proces porozumiewania się? Gdy chcemy coś powiedzieć, mózg wysyła impulsy do narządów mowy, by przybrały odpowiednie położenie i kształt; wydychane powietrze po przejściu przez właściwie ułożone narządy ELEMENTY Z POGRANICZA PSYCHOLINGWISTYKI Fonem [i] kojarzy się ze zdrobnieniem, z formą pieszczotliwą /w j. wschodnich w pieśniach miłosnych częste i/. (ćwiczenie: w nieznanym języku – mal i mil:które oznacza duży stół, a które mały? Zdecydowana większość odpowiadała, że mil – mały (por. Flip i Flap, liliput). (Być może i uważamy za małe, bo wypowiadamy z językiem wysuniętym do przodu, a przez to mało miejsca w jamie ustnej) Dźwięki wyższe kojarzą się z małymi rozmiarami, a niższe – z dużymi. (zwłaszcza o – duże: por. ragazzino – donnone. Dlatego inni uważają, że przyczną tych skojarzeń jest nie tyle układ narządów mowy, co obserwacja świata zwierząt, gdzie dźwięki niskie – duże zwierzęta, a wysokie - małe W świecie przyrody posługiwanie się niskimi dźwiękami jest przejawem siły i chęci dominacji (duży pies a mały piesek).Podobnie przednie –i,y,e są odbierane jako małe, natomiast a,o,u – jako duże Szczególnie widać to w onomatopejach, gdzie i oznacza dźwięki wysoki – pi, ćwir, u – niskie – bu, a pozostałe – pośrednie, co szczególnie widać w bim bam bom, tik tak Podczas artykulacji samogłosek istotny jest kształt warg, a także ruch języka (poziomy i pionowy) /w przypadku samogłosek polskich dochodzi jeszcze pozycja podniebienia miękkiego i języczka). Język zbliża się do podniebienia podczas wymawiania i,u (pol. y), lekko się unosi podczas wymawiania e, o (pol. ę, ą), natomiast nie unosi się przy a. Dlatego niektórzy rozróżniają w zależności od wysokości położenia języka: wysokie (i oraz u), średnio-wysokie (e oraz o zamknięte), średnio-niskie (e oraz o otwarte), niska a. Język przesuwa się do przodu przy wymawianiu samogł przednich (i, e /pol. y); zajmuje pozycję środkową przy a, natomiast przesuwa się do tyłu przy u, o (ą). W przedniej części jamy ustnej język może się swobodnie przesuwać, dlatego i w rzeczywistości jest wyższa od u. Problemem dla językoznawców jest polskie y – niektórzy zastanawiają się, czy jest to rzeczywiście odrębny fonem: dźwięki i oraz y nigdy nie występują w tej samej pozycji: y występuje tylko ze spółgłoskami twardymi (i to nie wszystkimi), ponadto jest różnie wymawiana w różnych regionach, stąd też różnie jest opisywana przez fonologów A – usta otwarte, prawie okrągłe, język spoczywa na podnieb. dolnym, nie trzeba ściągać ust, największe otwarcie kanału głosowego I – wargi rozszerzają się, łuki zębowe zbliżają się do siebie, brzegi języka opierają się mocno na dolnych zębach U – wargi wysunięte, zaokrąglone, zostawiają wąski otwór, język cofnięty i uniesiony ku krańcowi podniebienia twardego E otwarte – język podnosi się i zbliża się do podniebienia twardego prawie zawsze w dyftongu ie – chiesa, piede - w przyrostkach: ello/a (campanello), efico (malefico), ense (estense), ente, enza, edine (salsedine – sól morska), erio/a (miseria), este (celeste) , estre (terrestre), esimo (liczebn.) i in. - w gerundio i participio presente 2 i 3 koniug. - w 1 poj oraz 1 i 3 mn pass. remoto 2 kon z formami „etti” E zamknięte – wymowa bardziej zbliżona do i – język cofa się jeszcze bardziej: - np. cera, francese, re. - w przyrostkach efice (pontefice), esco (pazzesco) ese, esimo (rzeczowniki), essa, eto, etto, evole, ezza, mente, mento i in. oraz, rzecz jasna, w wyrazach jednosylabowych – me, re, se... O otwarte – usta zwęzają się, język zbliża się do podniebienia miękkiego prawie zawsze w dyftongu uo w przyrostkach i/u/olo, occhio, occio, orio, otto, ozzo, uolo - w wielu w wyrazach „książkowych” akcent. na 3 syl od końca: filologo, termometro -na końcu wyrazu, pod akcentem: però, ciò, canterò O zamknięte – usta jeszcze bardziej zaokrąglone i wysunięte, język jeszcze bardziej cofnięty wymowa pośrednia m. o otwartym i u – signore, sole. oce, oio (serbatoio), ogna, ondo, one, ora, ore, oso Rozróżnienie m. e otw/zamk i o otw/zamk nie zawsze łatwe czy możliwe – często jest to kwestia regionalna. Nie ma reguł ścisłych, podawane reguły – skomplikowane i płynne. Cechy regionalne: na południu i na Sycylii wszystkie samogłoski są wymawiane jako otwarte (jest więc 5 spółgłosek). W niektórych regionach północnych (np. okolice Mediolanu) e jest prawie zawsze zamknięta. W Rzymie i wielu innych regionach – wielkie zamieszanie pomiędzy e,o zamkniętym i otwartym, zatem możliwe,że kiedyś będą to allofony W słownikach samogłoski otwarte zaznacza się akcentem ` (accento grave), a zamknięte - ´ (accento acuto). Dużą pomocą może być znajomość łaciny (etymologia): - e zamkn. pochodzi b. często od e długiego, i krótkiego, oe (telam-tela, siccum- secco, poenam –pena -e otwarte – od e krótk. i ae (terra, cielo) - o zamkn. – od o dług, u krótk – hora- ora, multum – molto - o otwarte – od o krótk i au (morte, taurum – toro) i i e e a a o o u u i e e a o o u Iloczas (rozróżn. samogłosek krótkich i długich) nie jest w j. wł. zjawiskiem fonologicznym, ale samogłoski akcentowane wymawia się dłużej niż nieakcentowane, zwłaszcza wtedy, gdy występuje po niej spółgłoska wydłużająca, np. oso - famoso (wyjątek – parole tronche, gdzie samogłoska akcentowana wymawiana jest krótko) Wymowa otwarta lub zamknięta okazuje się szczególnie ważna tam, gdzie otwartość samogłoski stanowi jedyny element rozróżnienia pomiędzy dwoma homografami E otwarte pesca E zamknięte accetta (accettare) siekiera affetto – uczucie od affettare detti (pass. rem. dare) powiedzenia esse – litera s one mente – kłamie umysł mento – kłamię podbródek tema – temat obawa venti – wiatry 20 pesca – brzoskwinia łowienie ryb O otwarte O zamknięte colto od cogliere wykształcony corso – Korsykanin od correre foro – plac otwór fosse – fosy cong imp. porci – maiali położyć tam pose – pozy, postawy od porre scorsi – od scorgere od scorrere sorta – rodzaj od sorgere volto – od volgere twarz botte – uderzenia beczka rosa – kwiat od rodere Dystrybucja samoglosek: na końcu wyrazu nigdy nie występuje u nieakcentowane (z wyjątkiem toponimów, wyrazów obcych czy sardyńskich). E zamknięte na końcu wyrazu występuje tylko w złożeniach typu perche’ i w niektórych formach 3 os. l.poj. passato remoto – pote’. Nigdy na końcu wyrazu nie występuje o zamknięte. PÓŁSAMOGŁOSKI, DYFTONG I TRYFTONG Samogłoski możemy też podzielić na mocne – a, e, o i słabe (i, u – mogą stać się półsamogłoskami). J. włoski ma zatem 2 półsamogłoski: [j] palatale anteriore; [w]velare posteriore. 8. arrotondate (=labializzate) : u, o aperta, o chiusa 9. non arrotondate (=non labializzate): i, e aperta, e chiusa, a Niektórzy też wyróżniają, w zależności od wysokości języka, samogłoski wysokie (i,u) średnio-wysokie (e zamkn i o), średnio-niskie (e otw., o otw), niska (a). SYSTEM FONOLOGICZNY WPROWADZA ROZRÓŻNIENIE NA PODSYSTEM SAMOGŁOSKOWY I SPÓŁGŁOSKOWY W OPARCIU O 3 KRYTERIA: - FIZJOLOGICZNE – sposób wymawiania ( samogł - organy mowy regularnie napięte, natężenie mięśni nie jest zlokalizowane w jednym miejscu, nie wymaga dużej siły wydechu; spółgł – naprężenie mięśni zlokalizowane, wyraźne zbliżenie lub blokada narządów mowy – to wymaga siły) - AKUSTYCZNE – natura dźwięku: samogł – tony muzyczne, regularne drgania; spółgł. to szmery (struny nie drgają, tylko powietrze ociera się powodując szmery. Gdy na szmer nałoży się ton – szmer udźwięczniony – spółgł. dźwięczna. Szczególne przypadki – r oraz l: nie mają odpowiedników bezdźwięcznych, są tonami, ale zaliczamy je do spółgłosek, gdyz mają lokalizację (w niektórych językach są zgłoskotwórcze) FONEMATYCZNE – samogłoski tworzą sylaby, spółgłoski nie (w j. włoskim) SPÓŁGŁOSKI - jest ich 21 (fonemów spółgłoskowych, którym odpowiada 16 grafemów), w większości wymawiane podobnie jak w j. polskim. P,b,t,d,f,m,v,r – w j. włoskim zawsze ta sama wymowa, niezależnie od położenia Zasady wymowy c W cia, gia, cio,gio, ciu, giu – i nie jest wymawiane, służy tylko palatalizacji c g. We współczesnym j. włoskim nie wymawia się też i w cie, gie sc {sz] między samogłoskami, a także między wyrazami stanowiącymi jedną grupę składniową jest wymawiane podwójnie [la szszenca] h-che, ho, ahi, whisky. gli + aeou =l’ (ale gloria, gladiolo) między samogłoskami i m. wyrazami stanow. 1 grupę składniową – jak podwójne - figlio wyjątki – wyrazy pochodzenia książkowego – geroglifico, glicerina, negligente gn – czysty dźwięk palatalny (bez j – częsty błąd). Wzmocnienie – w tych sytuacjach, co sc i gl w zapozyczeniach zachowuje wymowę gn – gnoseologia, wagneriano n – tylnojęzykowe n wyst. tylko przed [g,k] – ancora, angolo, natomiast w innych przypadkach – [n]; również, w odróżnieniu od j.polskiego – przed spółgł. szczelinowymi [f,w,s,z,sz] – senso, tranvia q – zawsze z półósamogł. u + samogł s – wymawiane jako z – przed spółgł dźwięczną; w derywatach e/a/i/osi; esimo, esima; w wielu regionach (zwł północnych)– między samogłoskami (b. różna wymowa w zależności od regionu) Niemniej zachowuje się najczęściej wymowę s w wyrazach złożonych i po przyrostku, jeśli po s występuje samogłoska: girasole, presentimento, risolvere. Lecz jeśli traci się poczucie złożenia – wymowa zamienia się w z: filosofo. Jeśli podwójna – zawsze s. z – c lub z i nie ma ostatecznych reguł z jako c: anza, enza, ezza, izia, onzolo, o/uzza/o, ziare, zione najczęściej przed i+samogł: grazie,anziano (samogloska +zi – z wzmocnione: [graccje] najczęściej po l: alzare z jako dz: często między samogłoskami (poza przypadkami wymienionymi wyżej) – ozono izzare, izzatore, izzazione Oprócz tego można też spotkać w zapożyczeniach (i w starych tekstach) litery nie należące do alfabetu włoskiego jury, vodka, wolframio, xilografo, yogurt. Takie zapożyczenia szybko zostają przyswojone, stąd często spotykamy wyrazy o podwójnej pisowni: carachiri, giuri, silografo, chilo, volframio. j – aż do początków XX w. używano j do zapisu półsamogł j na pocz. wyrazu lub między samogłoskami (jeri, fornajo) oraz do zapisu liczby mnogiej wyrazów z io – studj, vizj. Teraz tylko w imieniu Jacopo, nazwiskach, nazwach miast i zapożyczeniach (zwł. z ang, gdzie czyta się dż; francuskiego jabot, niemieckiego jodel), stąd nieraz wątpliwości, do tego stopnia, że Jovanotti, zanim stał się sławny, często czytano (j) mimo aluzji do giovanotto k – używana głównie w skrótach – km, kg (ale w formie pełnej – bardziej znana z włoską pisownią – chilometro) i w zapożyczeniach – kamikaze; pojawia się też w varieta’ trasmesse młodzieży – ze wzgl. „oszczędnościowych” – perke’ w – w zapożyczeniach z j. niemieckiego (wymowa: w – wagneriano) i z angielskiego – wymowa (Ł) – sandwich; jednak w niektórych anglicyzmach wymawiamy w: wafer, water, www, Wwf x – w kilku wyrazach obcych, a zwłaszcza w prefiksach pochodzenia greckiego – xeno, xero..., czasem też w nazwiskach - Craxi y – w wyr. obcych, zwł. angielskich oraz w nazwach łacińskich; rozpowszechnia się też (pod wpływem j. angielskiego) użycie y w zdrobnieniach (Cetty – Concetta, Tony (Antonio) RELACJE GRAFEM – FONEM a) w 11 przypadkach 1 grafemowi odpowiada 1 fonem abdflmnprtv b) 1 grafem różnie wymawiany c[t_, k], g [d_, g], s [s,z] i [i,j], u [u,w] z [c, _] c) różne grafemy dla 1 fonemu – [k] – c, ch, k, qu d) kombinacje grafemów dają 1 fonem: dwuznak (digramma) gn, sc/+e,i/, ch, gh, ci, gi /przed samogł/; trójznak sci/+aou/, gli /+aou/ e) grafem, który nie jest realizowany fonetycznie – h f) w grafii nie zaznacza sę różnicy m. e/o otwartym i zamkniętym,pomiędzy u a [w] GEMINATY – spółgłoski podwójne Podwojeniu mogą ulec wewnątrz wyrazu wszystkie spółgłoski oprócz l’, n’, sz. Wymowa geminat włoskich nie polega na oddzielnym ich wymawianiu, ale na silniejszym, dłuższym wymówieniu: otto, babbo, dramma... Podwojeniem q jest cq, z wyjątkiem soqquadro; ch i gh podwajają się przez powtórzenie c i g (h nie podwaja się). W wyrazach, których pierwszym elementem składowym jest a, da, come, dove, contra, se, sopra, su – często ulega podwojeniu następna litera: sebbene, sovrannaturale, davvero. Podwojone c i g czytamy w sposób wydłużony tak, jak wymaga litera następująca po drugim c lub g. Na Północy istnieje tendencja do pojedynczego wymawiania geminat – degeminacja, podobnie jak pol. [rostać się] (cavalo..), natomiast na południu – do wymawiania spółgłosek podwójnych tam, gdzie ich nie ma: subbito, stassera DŁUGOŚĆ SAMOGŁOSEK I SPÓŁGŁOSEK Zarówno samogłoski, jak i spółgłoski mogą być krótkie i długie (dotyczy to 15 spółgłosek). Samogłoski są długie, gdy są akcentowane – w zapisie fonetycznym zapisujemy to najczęściej dwukropkiem, natomiast spółgłoski długie zapisujemy podwójnie. Istnieją spółgłoski, które w pozycji międzysamogłoskowej są zawsze wymawiane jako długie: , ,ɲ, ts, dz, dlatego w zapisie fonetycznym zapisuje się je też podwójnie. Natomiast jedna – [z] – jest zawsze krótka,podobnie też półsamogłoski To rozróżnienie ma znaczenie fonologiczne: pala – palla, caro – carro, cade – cadde;podobnie w j.polskim: poda – podda; czy – czczy, rana – ranna (najczęstsza geminata w j.polskim – n, natomiast w j. polskim nie ma spółgłosek, ktore tylko w niektórych kontekstach mogą być podwojone – jak włoskie ts, dz międzysamogłoskowe. W j.polskim [z] może być podwójne w wyrazach złożonych i derywatach – rozzłościć, podobnie też j - najjaśniejszy Geminaty występują też w j. polskim – także tu jest to wymawiane jako spółgłoska wzdłużona: panna, poddać, lekko ZJAWISKA FONETYCZNE ASYMILACJA –dźwięk upodabnia się do innego pod względem mechanizmu artykulacyjnego – pod względem dźwięczności, miejsca lub sposobu artykulacji. Dokonuje się ze względów ekonomicznych: by narządy mowy nie musiały wykonywać gwałtownych ruchów. Asymilacja progresywna – upodobnienie głoski następującej do poprzedniej – monno, quanno w dialektach połudn. (w j. polskim – ubezdźwięcznienie: tylko w i rz -krzak [kszak], [sfoboda] Regresywna – upodobnienie głoski poprzedzającej do następnej) np. niem einmal wym. eimmal (w j. pol. np. ubezdzźwięcznienie – [łafka], udźwięcznienie – [proźba]w j. włoskim udźwięcznienie [zdrajo] N’ – zwarcie rozszerza się, zachodząc na podniebienie twarde frontalnie i od boków CZ, DŻ – zwarcie brzegu języka z zębami, a następnie posuwisty ruch SZ – jedna szczelina – przy dziąsłach, wytworzona przez przedni brzeg języka wygięty ku górze; druga szczelina – między zębami L’ – zbliżenie albo zwarcie bliżej podniebienia miękkiego środkiem języka, a nie brzegiem VELARI (GUTTURALI) – zwarcie lub szczelina m. tylną częścią grzbietu języka a przednią cz. podniebienia miękkiego Pod względem sposobu artykulacji spółgłoski dzielą się na - occlusive – zwarte (lub zwarto-wybuchowe) – następuje zwarcie, zamknięcie kanału: p,b – przez usta; t,d – przez zęby itd. Orali: pbtdkg – Język zwiera się z zębami i częścią dziąseł, następnie niemo przylega do nich, wreszcie nagle odrywa się szybko w linii pionowej i cofa się. Sposób skondensowania powietrza: zamknięcia głośni i podciągnięcie całej krtani ku górze, a przez to zmniejszenie objętosci jamy ustnej i gardłowej - continue – następuje ciągły przepływ powietrza z płuc, zatem nie ma zamknięcia, a tylko zwężenie kanału – np. przy wymowie s. Sp. ciągłe dzielą się na - costrittive (szczelinowe) zwane też fricative lub spiranti – powodujące szum; miejsce artykulacji – tam, gdzie powstaje szczelina - vibranti ( r ) – szczyt języka drga - laterali – jak l – powietrze przechodzi po bokach języka - affricate (afrykaty)– pośrednie pomiędzy zwartymi a ciągłymi i choć ucho odbiera je jako jeden dźwięk, fonetycznie można je zapisać jako dwa dźwięki ściśle złączone ze sobą: jeden zwarty i jeden ciągły – np. bezdźwięczne z w zio można zapisać jako [tsio] (można przekonać się o tym , słuchając nagrania tego wyrazu w odwrotnym kierunku – usłyszymy wtedy st. Nazywamy je też zwarto-trącymi, gdyż powietrze trze się w szczelinie. Poza sposobem i miejscem artykulacji, wazne są też dwa inne wspomniane kryteria: dźwięczność i nosowość. LITERY EUFONICZNE (obecnie coraz rzadziej używane) ed, ad, dawniej też częściej i przed s impura, obecnie b. rzadko – per iscritto Dziś zaleca się je tam, gdzie rzeczywiście byłyby wskazane – np. ad altri DIGRAMMI, TRIGRAMMI Podobnie jak dyftongi i tryftongi w przypadku samogłosek, tak też digrammi (dwuznaki) i trigrammi tworzą nierozerwalną grupę dwóch lub trzech liter wypowiadanych jako 1 dźwięk Najczęstsze digrammi: ci, gi przed a, o, u; oraz ch,gh, sc przed e,i;a także gn Trigrammi – sci oraz gli przed a,o,u, Po gn jest obowiązkowe dodanie i w 1 plurale., np. sogniamo W j. polskim dwuznaki: sz, cz, dz, dż, dź, rz, dwuznakami są też ci, si, zi przed samogłoską, gdyż odpowiada im ć, ś, ź. Trójznak – dzi przed samogłoską WARIANTY REGIONALNE W płn Włoszech tsz, dż są wymawiane bardziej z przodu, podobnie do c, dz [tsento, dzakka] – zwł.Emilia Romagna [c]staje się [s] – [alsare] ; również w Emilii s staje się prawie sz. Gorgia toscana: spółgłoski wybuchowe (occlusive) międzysamogłoskowe stają się fricative: carota – [karofa], corda – [horda]; andato – andaθo, capo - caφo; podobnie cz, dż staje się sz, ż: [baszo, mażiko]. W Toskanii cz, dż staje się sz, ż Wymowa baszo – również w Rzymie i innych regionach centralnych. Inne cechy wymowy rzymskiej: occlusive sorde intervocaliche stają się prawie dźwięczne: patata – prawie badada; b i dż międzysamogł są wzmocnione: [rubbare, fadżdżolo]; jeżeli s występuje po l,n,r – staje się jakby c – pentso, borsta. W Rzymie i dużej części środkowych Włoch „gli” staje się j – fijjo. Inne cechy wymowy rzymskiej i środkowych Włoch: podwojenie b i dż między samogł – robba; częściowe udźwięcznienie spółgł. bezdźw. debudado; unikanie zbitek spółgł. w wyrazach uczonych – dlatego upodobnienie lub dodanie samogłoski – ammosfera lub atemosfera; apokopa w bezokolicznikach – anda’ i w wołaczach – dotto’ Na Południu – udźwięcznienie spólgłosek po sp. nosowej: [stango, tando, kambo]; z często się udźwięcznia – aldzare, nadzjone; na Sycylii tr jest wymawiane jakby tsz; w Kampanii – scala – szkala; na Sardynii wiele spółgłosek – podawajane – luci - luczczi AKCENT polega na wyróżnieniu za pomocą środków fonetycznych niektórych sylab -większa doniosłość i intensywność samogłosek, wysokość melodyczna, najczęściej też dłuższy czas artykulacji. Akcent może być stały (np. w j. francuskim) lub swobodny – np. w j. rosyjskim. Jeśli jest stały, nie pełni funkcji morfologicznej. Akcent może być wyrazowy lub zdaniowy. W j. włoskim polega na silniejszym wymówieniu sylaby (samogłoski) akcentowanej (jest to zatem zasadniczo akcent dynamiczny – większa sila wydechu, w przeciwieństwie do akcentu melodycznego, charakterystycznego np. dla j. japońskiego, gdzie najważniejsza – wysokość dźwięku), choć też zauważa się, że w j. włoskim sylabę akcentowaną wypowiada się wyżej i dłużej (z wyjątkiem tronche), ale nie ma to znaczenia fonologicznego. Samogłoska i sylaba akcentowana jest nazywana toniczną – tonica, a nieakcentowane – atona.W j. włoskim większość wyrazów – akcentowana na przedostatnią sylabę , ale jest też pewna liczba wyrazów, gdzie pada na inną sylabę, stąd podział: - parole tronche – universita, virtu, cantero - parole piane – studente, casa... - parole sdrucciole – rapido, bellissimo, notevole, cantavano - parole bisdrucciole – considerano, scrivimelo, portandomelo Akcent pada na 5 lub 6 sylabę w niektórych fomach czasownikowych połączonych z zaimkami – ordinamelo (trisdrucciola - comunicamelo, a jeśli 6 – quadrisdrucciola - fabbricamicelo). Istnieje pewna grupa wyrazów, gdzie dopuszcza się dwa sposoby akcentowania: - wyrazy pochodzenia greckiego, które weszły do j. wł.poprzez łacinę: wg. greckiego sposobu mówimy sclErosi, a wg łacińskiego – sclerOsi, salUbre. Można też zauważyć tendencję do przenoszenia akcentu na 3 sylabę w wyrazach rzadko używanych: błędne: cosmopo’lita, r’ubrica, persu’adere; poprawna: cosmopol’ita, rubr’ica, presuad’ere Kilka przykładów wyrazów, gdzie nawet Włosi często błędnie stawiają akcenty, gdy prawidłowo akcent powinien padać: leccornIa, edIle, pudIco, regIme, rubrIca, baUle, appendIce, cucUlo, Eremo, gratUito, cesAreo, epIteto Trzeba odróżnić akcent toniczny, jaki ma każde słowo (z wyjątkiem enklityk i proklityk) od akcentu graficznego, który zaznacza się tylko w szczególnych wypadkach: a)parole tronche b) wyrazów jednosylabowych zawierających dyftong, dla zaznaczenia, że nie jest to wyraz dwusylabowy – np. piu, gia, giu, z wyjątkiem qui, qua, ale w takich wypadkach akcent nigdy nie pada na u. c) potrzeby odróżnienia homonimów – zarazem homografów: da, danno, di, e, la, li, ne, se, si, che, te, (ten ostatni nie jest homofonem, gdyż herbata – e otwarte (se w połączeniu z medesimo lub stesso traci najczęściej akcent; d) złożenia z tre - ventire e) nazw pierwszych 5 dni tygodnia Zaleca się też (choć nie zawsze przestrzega) umieszczanie akcentu w homografach o różnym brzmieniu (akcent): capitano, subito, principi, seguito, ancora. Do zaznaczenia akcentów służą dwa znaki graficzne: . Z zasady użycie jednego z nich powinno wskazywać na otwartość samogłoski o i e), natomiast w przypadku a,u,i – najcz. znak grave (otwarty) – choć niektórzy wolą używać dla u i i znaku zamkniętego, gdyż są to samogłoski raczej zamknięte . W pisowni zaznacza się często akcent nad e i o w tych wyrazach, gdzie w zależności od stopnia otwartości zmienia się ich znaczenie – botte, legge... B. rzadko można też spotkać circumflexus – najczęściej w formach l.mn. rzeczowników zakończonych na io (np. żeby odróżnić w pisowni l.mn. arbitro i arbitrio) W badanich fonologicznych trzeba zauważyć, że wyrazy wielosylabowe obok akcentu głównego mają też akcenty drugorzędne – np. rIvoluziOne. Widać to zwłaszcza w wyrazach złożonych, gdzie oba wyrazy zachowują w pewnym stopniu akcent, z tym, że w j. włoskim ważniejszy jest akcent bliższy końca wyrazu – np. capostazione, podczas gdy w j. angielskim – I wyrazu: alarmclock. Ciekawe zjawiska związane z akcentem mogą też zachodzić przy zetknięciu dwóch wyrazów – np. jeśli pierwszy jest akcentowany na ostatnią sylabę, a drugi na początkową, w praktyce akcent pierwszego wyrazu jakby słabnie: tornero presto, lunedi scorso Akcent – może być wyrazowy lub zdaniowy Obowiązkowa: w rodzajnikach la, lo, una (nessuna, ciascuna...); w bello, quello (częściowo też santo, grande, questo oraz buona /r.ż/) w l.poj. – jeśli wyraz zaraz po nich zaczyna się od samogłoski: l’armadio, bell’uomo, sant’Anna; oraz ci przed e (c’era...) Dowolna: w formach nieakcentowanych zaimka osobowego (m’ama, l’ho visto), w przyimku di, a czasem też da, w rodzajnikach gli przed i (gl’italiani) lub le przed e- l’eresie (przed innymi samogłoskami nie stosuje się) i w pewnych innych przypadkach, ale wiele dowolności i wiele ograniczeń. Wśród tych przypadków dowolnych pewna liczba przypadków już się zleksykalizowała (utarła): c’era, d’altra parte, senz’altro, mezz’ora... TRONCAMENTO W niektórych wyrazach wielosylabowych zakończonych samogłoską nieakcentowaną usuwa się ostatnią samogłoskę lub sylabę (jeżeli nie jest akcentowana!), jeżeli powstałą forma będzie kończyć się na l,m,n,r (m- rzadko). Ponieważ nowa forma jest zakończona pełną sylabą, nie zaznacza się tej operacji apostrofem. Podobnie jak w przypadku elizji, dwa wyrazy muszą być ze sobą ściśle powiazane. W przeciwieństwie do elizji apopkopa może mieć miejsce również przed spółgłoską, byleby nie była to s impura. Troncamento obowiązkowe: przed uno i alcuno, nessuno, ciascuno... oraz buono przed samogłoską lub spółgłoską prostą, rodzaj męski! - w bello, quello, buono, santo, grande – buon libro, gran dolore (czasem tez przed r.ż: gran carriera) Podsumowując grande, bello, quello, santo: jeśli następny wyraz zaczyna się od samogłoski – elizja (z apostrofem) Z reguły stosuje się też przed nazwiskami (i podobnymi) – signore, professore, ingegnere... oraz przed imionami fra, suor Jak odróżnić te przypadki od elizji: gdyby to była elizja, następny wyraz musiałby zaczynać się od samogłoski, zatem jeśli wyraz „skrócony” może stać przed wyrazem zaczynajacym się od spółgłoski, jest to troncamento. QUALE – może podlegać troncamento przed samogł, spółgł, r.m., r.ż. Trzeba pamiętać, by przed samogłoską nigdy nie dawać apostrofu (to jest troncamento, a nie elizja) APOKOPA Rodzaj troncamento, gdzie usunięcie samogłoski lub sylaby zaznacza się apostrofem Niektózy nie wprowadzają tej nazwy, uznając te przypadki po prostu za troncamento; zazwyczaj nie ma ścisłego powiązania z nastęnym wyrazem. Najczęstsze przypadki: 5 form imperativo: fa’, da’, va’, sta’ di’, oraz po’. W tekstach poetyckich można też spotkać a’ = ai, mo’= modo, pie’= piede, de’ = dei, degli PODWOJENIE SKŁADNIOWE (RADDOPPIAMENTO SINTATTICO) W jęz. mówionym, w niektórych regionach (Toskania, centrum i południe) po niektórych wyrazach zakończonych samogłoską wzmacnia się wymowę początkowej spółgłoski następnego wyrazu. Jest tak, gdy I elementem jest: wyraz jednosylabowy akcentowany (evvero, piuttardi, stommale, vabbene) niektóre wyrazy jednosylabowe nieakcentowane – a, che, chi, da, di, fra, ma, o, tra: (frappoko, dapparte) wyrazy wielosylabowe akcentowane na ostatnią sylabę: citta, perche niektóre przyimki lub przysłówki: come, contro, dove, sopra: (controvvento, dovevvai), qualche, ogni Jeżeli złożenia zaczynajace się od a, contra, cosi, da, dove, fra, se, sopra, sovra, su, tra itp. (czyli jednosylabowe i contra, sopra) są pisane łącznie, podwojenie jest uwidocznione w ortografii (tylko wtedy) cosiddetto, davvero, sebbene, appena, evviva, lassu’, neppure, contrattempo, sopralluogo. Z punktu widzenia historycznego tłumaczy się to jako asymilację regresywną (upodobnienie wsteczne). Bardzo wiele spośród wyrazów powodujących raddoppiamento kończyło się w j. łac. na spółgłoskę, która, choć zniknęła, pozostawiła ten ślad: gdy bowiem po tej spółgłosce następowała inna spółgłoska, dochodziło do asymilacji – a zatem wydłużenia: et bene – ebbene; aut vero – ovvero. INTONAZIONE Razem z pauzą i akcentem należy do tzw. prozodycznych cech składniowych. W j. pisanym zastępuje je interpunkcja i inne środki graficzne – tłusty druk, nowy akapit... Intonacja decyduje o modalności: np. przyjdziesz może być stwierdzeniem, pytaniem, rozkazem... Również akcent logiczny zależy od pozycji centrum intonacyjnego.Intonacja jest uniwersalnym środkiem wyrażania pewnych znaczeń we wszystkich językach (ale to nie znaczy, że dany tym intonacji jest tak samo rozumiany we wszystkich językach) Podczas mowy nie wypowiadamy słów oddzielnie, ale łączymy je w grupy foniczne, oddzielone pauzami i charakteryzujące się szczególną melodią. Długość tej grupy zależy od dwóch czynników: - gramatyczny – staramy się powiązać grupy syntaktyczne z grupami fonicznymi; ten paralelizm pomaga odbiorcy zrozumieć artykulację składniową wypowiedzi, podobnie jak na poziomie języka pisanego tę rolę pełni interpunkcja. - fizjologiczny – konieczność pauzy dla nabrania oddechu (może zakłócić paralelizm m. intonacją a strukturą syntaktyczną. Intonacja podsumowująca (opadająca): domani partiremo per Londra pytająca (wznosząca) parteciperai al concorso? zawieszona (linia wznosząca-opadająca, ostatnia sylaba na tonie wyższym od pierwszej: Se partiremo per Londra... Są to trzy tonacje fundamentalne, ponadto dwie inne: - z wtrąceniem – ton zstępujący, podobnie jak w podsumowujących, ale wtrącenie jest wypowiadane na niższym tonie, niż zdanei główne (domani, come sapete, partiremo per Londra. - przy cytowaniu cudzych słów – odwrotnie: zdanie wprowadzające ma linię zawieszoną, podczas gdy cytat – linia podsumowująca, ale na wyższym tonie. Il direttore ha detto:Voglio vedervi domani” Trzeba też pamiętać, ze różnice w intonacji pomiędzy regionami są większe niż na płaszczyźnie leksykalnej: nawet ten, kto mówi czystym językiem standardowym, może zostać rozpoznany pod względem pochodzenia, na podstawie swej intonacji. DUŻE LITERY – maiuscole W starożytności teksty oficjalne były pisane w całości dużymi literami; za czasów Karola Wielkiego rozwinął się zwyczaj używania małych liter. Użycie: po kropce, pytajniku, wykrzykniku; na początku zdania w mowie niezależnej; imiona, nazwiska, przezwiska, nazwy geograficzne, ulice i place, nazwy przedsiębiorstw, instytucji; tytuły, nazwy świąt, nazwy wieków i okresów historycznych (il Cinquecento, il Medioevo – ale też il medioevo); wyrazy określające mieszkańców państw i miast (choć też wolno napisać je małą literą, natomiast zawsze małą – jako przymiotniki – musei fiorentini), strony świata, . /Trzeba zapamiętać tę różnicę w stosunku do j. polskiego, gdzie nazwy mieszkańców państw piszemy zawsze dużą literą, a mieszkańców miast – małą. Skróty – 3 dopuszczalne typy pisowni: ONU O.N.U., Onu Formy grzecznościowe lub uczuciowe (Lei – choć coraz częściej w korespondencji - lei), z tej też racji nieraz też pisze się duża literą ważne stanowiska: il Presidente della Repubblica (czasem użycie dużej lub małej litery może wskazywać na stosunek piszącego do danej postaci; dziś w j. włoskim coraz rzadziej używa się tej „grzecznościowej” dużej litery).Natomiast zawsze il cardinal Poletti, l’avvocato Neri Dopuszczalne zarówno monte Bianco, Monte Bianco, corsso Cavour, Corso Cavour borsa – Borsa, camera – Camera, consiglio – Consiglio, stato – Stato, chiesa – Chiesa INTERPUNKCJA – interpunzione, punteggiatura Ogół znaków niealfabetycznych służących podziałowi tekstu pisanego i wyróżnianiu jednostek syntaktyczno – semantycznych w nim zawartych. Spośród reguł językowych reguły dotyczące interpunkcji są najsłabiej skodyfikowane, stąd w wielu językach sporo wątpliwości czy dowolności Służy zaznaczeniu pauzy pomiędzy zdaniami lub częściami zdania (które może nieraz zmienić znaczenie – il maestro dice:l’ispettore e’un asino), wyrażeniu relacji podrzędności lub współrzędności, sugeruje też ton wypowiedzi (pytanie, wykrzyknik...), niekiedy też pełni funkcję kometarza (metajęzykową) gdy wprowadza się jakieś uzupełnienia, wyjaśnienia do tekstu (w nawiasie czy cudzysłowie) Jest zatem ważna nie tylko z punktu widzenia syntaktycznego, ale też stylistycznego i ekspresywnego. Niektórzy rozróżniają między znakami interpunkyjnymi - . , ; : ... ? !, służącymi przede wszystkim do zaznaczenia pauzy w wypowiedzi, wyjaśnienia, podkreślenia jakichś myśli itd. oraz znakami ortograficznymi – nawiasy, cudzysłów, myślnik, akcenty, gwiazdka, ukośnik, które wskazują na właściwą wymowę, elizję, zdanie wtrącone... Pytajnik i wykrzyknik (także razem) mogą zastąpić całe zdanie (jak u Twaina) historia interpunkcji Ale te określenia nie wyczerpują gamy dźwięków, dlatego próbowano odtworzyć ja najwierniej brzmienie samego dźwięku – i tu – wielka rola twórców komiksów, zwłaszcza Disney’a – dziś często włoskie komiksy przejmują zapisy amerykańskie: clap clap, braoum, squack, splash Ponadto każdy język ma własny zapis dźwięków wydawanych przez niektóre zwierzęta – np.: bau bau, miao (lub miau), chicchirichi, i-o, muu ORTOEPIA – /epos – słowo/ dział językoznawstwa normatywnego obejmujący całość zagadnień poprawnego użwyania języka. Częściami składowymi ortoepii są m. in. ortofonia i ortografia. Dlatego słownikn ortoepiczny – informacje o poprawności wyrazów, ich form, składni, połączeń frazeologicznych, wymowy i pisowni ORTOFONIA – ustala zasady poprawnej wymowy, brzmienia wyrazów i połączeń wyrazowych. Od innych działów językoznawstwa zajmujacych się dźwiękami wyróżnia ją charakter normatywny. Każde wypowiedzenie w języku rozkłada się na mniejsze elementy na 2 poziomach: I poziom – elementy posiadające znaczenie – morfemy, a na II poziomie – elementy nie posiadajace znaczenia (fonemy), ale z nich tworzy się morfemy. To nadaje językowi charakter ekonomiczny i wyodrębnia z innych systemów porozumiewania: z niewielkiej ilości fonemów można stworzyć przez kombinację ogromną liczbę morfemów. Inaczej język musiałby mieć ogromną ilość dźwięków, co byłoby niemożliwe dla człowieka (nie potrafi produkować, rozróżnić, pamiętać tylu dźwięków. METODY STOSOWANE W FONETYCE ARTYKULACYJNEJ 1. METODA KIMOGRAFICZNA – bada udział wiązadeł głosowych w wytwarzaniu dźwięków: odróżnić wyraźnie głoski dźwięczne od bezdźwięcznych, czas trwania rezonansu ustnego i nosowego poszczeg. głosek. Kimograf – walec obracający się ze stałą szybkością dzięki mechanizmowi zegarowemu lub elektrycznemu, na niego nakłada się okopcony papier, naprzeciw ustawia się bębenek z otworem, który rurką gumową łączy sie z ustnikiem. Prąd powietrza wydychanego przez mówiącą osobę uruchamia błonę bebenka, która zaczyna drgac. Ta błona ma lekkie piórko, kt. dotyka sadzy, zostawiając slad –tak powstaje zapis kimograficzny. Kimografem można też badać ruchy warg lub języka: bierze się do ust małe poduszeczki gumowe wypełnione powietrzem, powietrze wyparte z poduszeczek porusza błonę bębenka, a znając szybkość obrotu walca łatwo obliczyć trwanie poszczególnych części głosek 2.METODA LARYNGOSKOPOWA – lusterko w krtani 3. METODA PALATOGRAFICZNA – bada kontakt języka z podniebieniem twardym przy wymawianiu różnych głosek: na górne zęby, dziąsła i podniebienie wkłada się cienki dopasowany futerał, kt wewnętrzna strona – wysypana nieszkodliwą substancją, np. talkiem czy czekoladą, która przykleja się do jezyka –tak więc w miejscu styku pozostaje ślad różniący się barwą – palatogram 4. METODA LABIOGRAFICZNA – między wargi wkładamy okopconą kartkę (lub czystą, jeśli wargi np. pomalowane szminką; układ warg może być też badany kamerą lub aparatem fotogr. 5. METODA RENTGENOGRAFICZNA – do jamy ustnej wprowadza się kontrast i fotografuje się położenie poszczególnych narządów mowy. FONOLOGIA Powstała później niż inne działy fonetyki, dlatego wiele kwestii teoretycznych i praktyznych nie ma jeszcze jednolitego rozwiązania. Złożoność fonologii polega na tym, ze musi połączyć dwa rodzaje dość odległych od siebie czynników: dźwięk i znaczenie, stąd pewna nieokreśloność fonologii. Pojęcie fonologii powstało w szkole praskiej i jest używane w prawie wszystkich językach europejskich (poza angielskim i francuską szkołą lingwistyczną. Amerykański odpowiednik – fonematyka – phonemics. Idea czegoś, co odpowiadałoby dzisiejszemu fonemowi powstała już dawno wśród gramatyków Indii, ale nie wpłynęła na rozwój myśli światowej, dopiero w XIX w. rozpoczyna się rozwój fonologii. W przeciwieństwie do głoski, która jest konkretną realizacją dźwięku, fonem jest jednostką abstrakcyjną języka, stanowi element systemu językowego. Głoska jest zbiorem cech artykulacyjnych i akustycznych, natomiast fonem – zbiorem cech dystynktywnych (tylko tych, które służą odróżnieniu go od innych fonemów. Fonetyczne wlaściwości głoski można opisać niezależnie od języka (bez odwoływania się do innych głosek w tym języku), natomiast definicja fonemu jest możliwa tylko w ramach konkretnego systemu. Np. dla Chińczyka dźwięczność nie jest cechą dystynktywną (nie odróżniłby różnicy m. prać i brać), natomiast jest różnica m. p a ph. Zatem fonetyka bada wszystkie cechy dźwięku, natomiast fonologia bada tylko te cechy, które służą rozróżnianiu znaczeń wypowiadanych wyrażeń – czyli tylko to, co decyduje o sensie i sposobie rozumienia tekstów. Niektórzy uczeni uważają fonetykę za naukę przyrodniczą pomocniczą w badaniach jezykoznawczych, natomiast za dyscyplinę lingwistyki uważają tylko fonologię. Systemy fonologiczne óżnych języków liczą od 13 do 75 fonemów; liczba fonemów w danym języku – często zależy od pktu widzenia danego językoznawcy (np. badacze j. koreańskiego rozróżniają od 32 do 62 fonemów. Cechami relewantnymi spółgłoski p jest bezdźwięczność, twardość, wargowość, zwartość. Nie są to cechy konkretnej głoski p, ale abstrakcyjnej. Głoska zatem posiada nie tylko cechy fonologicznie relewantne, ale i redundantne – nadwyżkowe z punktu widzenia fonologicznego. Bada dźwięki pod kątem ich funkcji w procesie porozumiewania się (komunikatywna funkcja języka). Dla określenia, czy dany dźwięk jest fonemem, czy nie, uczeni korzystają z tzw. komutacji – próbując zamieniać dany dźwięk na inne, dochodzi się do stwierdzenia, które dźwięki są znaczące dla danego języka. Np.w padre zastąpić p przez m – nowy wyraz, ale jeśli aspirowane p’ – wciąż będzie odbierany z tym samym znaczeniem. Zatem cechy różniące p od m są relewantne, podczas gdy różniące p i p’ są redundantne (ridondanti) Obecnie uczeni badają również cechy redundantne, gdyż one pomagają przewidzieć pochodzenie terytorialne i społeczne mówiącego, poziom kultury ... Warstwa brzmieniowa zawiera informacje przekazywane przez autora celowo lub mimo woli. Np. tłumiona irytacja – przedłużanie r,s.. Zwolnienie tempa – zwrócenie uwagi słuchacza, pragnienie przekonania go. Większa sia głosu – siła argumentacji lub irytacja, ożywienie. Wydłużenie spółgłosek czy samogłosek- zdziwienie, niecierpliwość... Pauzy, powtórzenia – chęć zyskania na czasie. Mechanizm komutacji można ująć w następujących punktach: 1. Gdy intuicyjnie uważamy jakiś segment mowy za fonem, podstawiamy na jego miejsce inny fonem. 2. Porównujemy znaczenie sensu pierwotnego i ostatecznego - o. izolowane – stanowią podstawę rozróżnienia tylko dla 1 pary fonemów (róznica między jej członami jest wyjątkowa dla danego języka– np. porównanie spółgłosek bocznych r – l; - nie ma innej pary spółgłosek bocznych Pod względem zasięgu funkcji dystynktywnej dzielą się na - neutralizowana sopprimibile (neutralizzabile) – gdy fonemy opozycji są dystynktywne i zamienne w pewnych pozycjach, a w innych nie – np. opozycja o otw – zamk i e otw – zamk może występować tylko w sylabie akcentowanej: w nieakcentowanej neutralizuje się, gdyż tam może być tylko e,o zamknięta. W j. fr. e otw – zamk jest opozycją tylko na końcu wyrazu – parle’ – parlait, a w innych miejscach są tylko wariantami kombinatorycznymi; w j. niemickim t-d neutralizuje się na końcu wyrazu (Neutralizacja – nie wszystkie opozycje są zawsze dystynktywne: zdarza się, że jakaś cecha jest dystynktywna tylko w pewnych kontekstach, natomiast w innych kontekstach zachodzi neutralizacja. Neutralizacja może być uwarunkowana przez kontekst innych fonemów lub przez strukturę – akcent, pozycję w wyrazie itd. Podobnie np. w j. pol. dźwięczność nie jest relewantna na końcu wyrazu (kot i kod wymawia się praktycznie tak samo, ale już kotem – kodem – istotna róznica. - stałe – costanti – są dystynktywne w każdej pozycji Dysymilacja - proces językowy polegający na powiększeniu różnicy fonetycznej między dwoma głoskami sąsiadującymi pośrednio lub bezpośrednio w wyrazie (np. w j. pol. gwarowe letki, krzan). Dyskretność (nieciągłość) elementów jęz. – podzielność na odcinki (poszczególne fonemy) łatwe do zdefiniowania; chociaż może istnieć wiele wariantów danego fonemu, zarówno mówiący, jak i słuchający muszą mieć jasną świadomość, że dany dźwięk odnosi się do danego fonemu (nie ma w języku głosek pośrednich – przejściowych między jednym fonemem a drugim). Charakter niedyskretny (ciągły) mają tylko niektóre elementy, tzw. suprasegmentalne – zwł. intonacja zdaniowa. Dystrybucja – zbiór kontekstów, w jakich może wystąpić dany fonem. Fonemy nie występują w dowolnym kontekście (zresztą tak samo morfemy i wyrazy), ale wykazują znaczne ograniczenia. Np. półsamogłoska zawsze musi wystąpić w kontekście samogłoski. Dystrybucja pozwala z jednej strony na grupowanie w klasy elementów o podobnej dystrybucji (np. samogłoski zawsze są ośrodkiem sylaby – przynajmniej w j. wł. i pol.), z drugiej strony pozwala na odróżnienie danego elementu od innych. Dystrybucja była podst. pojęciem amerykańskiej szkoły strukturalnej: za pomocą pojęcia dystrybucji starano się definiować wszelkie jednostki języka bez odwołania się do znaczenia – np. rzeczownik w j. ang. – klasa wyrazów, które mogą wystąpić po przedimku (rodzajniku). Wyróżniamy 4 podstawowe rodzaje dystrybucji: - identyczną: zbiór kontekstów danych elementów nie różni się niczym istotnym – np. m,n. - komplementarna – dane elementy nigdy nie występują w takich samych otoczeniach (np. w j. pol t i miękkie t). Elementy, które mają d. komplementarną, tworzą warianty pozycyjne (kombinatoryczne) - krzyżująca się – elementy należące do dwóch różnych klas mają pewien wspólny zasięg występowania - inkluzywna – dystrybucja jednej klasy jest szersza i zawiera w sobie elementy drugiej klasy np. a (może stać przed każdym dźwiękiem) i n – tylko przed niektórymi Niekiedy ograniczenia pozycyjne allofonów odnoszą się do samych fonemów, wtedy mówimy o ograniczonej (ułomnej) dystrybucji – np. angielski fonem n (w: bank) nie może wystąpić na początku wyrazu i w takim przypadku fonem pełni funkcję delimitacyjną, sygnalizując nieobecność przed nim granicy morfemu lub wyrazu (negatywny sygnał delimitacyjny). SYSTEM fonologiczny w porównaniu z morfologicznym (końcówki, przedrostki...) i leksykalnym fonologiczny – skończony, uboższy, ale jest podstawą dla innych morfologiczny – średnio bogaty, trochę „skostniały” (ograniczona liczba przedrostków, końcówek) leksykalny – otwarty (gotów przyjąć nowe elementy) – zapożyczenia itd. bogactwo i otwartość – f,m,l częstotliwość wykorzystania – l, m, f Choroby polegające na niemozności prawidłowego korzystania z tych systemów: afonia ( w sensie fonologicznym) – chory traci panowanie nad wydawaniem fonemów aleksykalizm – chory nie nazywa poprawnie przedmiotów agramatyzm UKŁAD LINEARNY FONEMÓW: różne języki tolerują lub odrzucają pewne zestawienia fonemów. Np. zestawienia spółgłoskowe w jednych językach są czymś normalnym, a w innych – b. trudnym. - np. ps, tk – dla Polaka normalne, dla Wlocha b. trudne – zrobi przerwę między nimi lub wstawi jakby samogłoskę (pisicologo); czasem też usunie spółgłoskę – np. xerografo (serografo). Z tego też powodu – lo. - gdy samogłoski w rozziewie – wymowa włoska dodaje półsamogłoskę (mijo, suło) SYSTEM FONOLOGICZNY WPROWADZA ROZRÓŻNIENIE NA PODSYSTEM SAMOGŁOSKOWY I SPÓŁGŁOSKOWY W OPARCIU O 3 KRYTERIA: - FIZJOLOGICZNE – sposób wymawiania ( samogł - organy mowy regularnie napięte, natężenie mięśni nie jest zlokalizowane w jednym miejscu, nie wymaga dużej siły wydechu; spółgł – naprężenie mięśni zlokalizowane, wyraźne zbliżenie lub blokada narządów mowy – to wymaga siły) - AKUSTYCZNE – natura dźwięku: samogł – tony muzyczne, regularne drgania; spółgł. to szmery (struny nie drgają, tylko powietrze ociera się powodując szmery. Gdy na szmer nałoży się ton – szmer udźwięczniony – spółgł. dźwięczna. Szczególne przypadki – r oraz l: nie mają odpowiedników bezdźwięcznych, są tonami, ale zaliczamy je do spółgłosek, gdyz mają lokalizację (w niektórych językach są zgłoskotwórcze) FONEMATYCZNE – samogłoski tworzą sylaby, spółgłoski nie (w j. włoskim) Trzeba też pamiętać, że systemy językowe ulegają zmianom – np. podczas przejścia latino – latino volgare – italiano – zarówno na poziomie leksykalnym (domus / casa; edere / manducare), jak i fonetycznym: w łacinie brak spółgłosek palatalnych, c oraz k były czytane w łacinie klasycznej zawsze tak samo, podczas gdy w j. włoskim – k, g lub cz, dż. ZJAWISKA ZWIĄZANE Z TYMI PROCESAMI – najczęściej związane są z segmentacją – dokonanym w świadomości dzieleniem ciągu wyrazów na elementy. Czasem błędna segmentacja utrwala się w języku AFEREZA (aferesi) – odjęcie początkowego fonemu/fonemów danego wyrazu – np. łac. episcopus powinno dać evescovo; ecclesia – echiesa. Niekiedy do języka wchodzą obie formy, np. istnieje l’arena i la rena (sabbia) obscurus – l’oscuro i lo scuro gr. apotheka dało w j. polskim apteka, a we włoskim – la bottega PROTEZA – dodanie do następnego wyrazu końcówki pierwszego wyrazu – np. zamiast l’astrico (co byłoby kontynuacją wyrazu łac.) mamy lastrico l’ape – w Toskanii la lapa