Pobierz O odbiorze dzieła literackiego i więcej Publikacje w PDF z Filosofia tylko na Docsity!
95 O odbiorze dzieła literackiego
Jacek Wachowski
O odbiorze dzieła literackiego
ABSTRACT. Wachowski Jacek, O odbiorze dzieła literackiego [On the reception of a literary work]. „Przestrzenie Teorii” 28. Poznań 2017, Adam Mickiewicz University Press, pp. 95–107. ISSN 1644- -6763. DOI 10.14746/pt.2017.28.3.
The article is an attempt to answer the question: what happens to a literary work – understood as Ingarden’s purely intentional objects – from the recipient’s perspective? And also: how do the im- ages of objects arise in the minds of the audience and what are their properties? Transferring purely intentional objects to the recipient’s perspective changes their status: mental images of objects are subject to numerous fluctuations (based on emotions and cognitive processes). In this way they are transformed into forms that are non-permanent reflections of objects belonging to a literary work. Referring to Ingarden’s terminology, one might say that they become purely intentional reflections (or reflections of purely intentional objects). The article is an attempt to characterize and stratify them.
KEYWORDS: reception of literary works, intentional acts, Ingarden, literary theory, philosophy
Ustalenia Edmunda Husserla – przedstawione w drugiej teorii intencjo- nalności^1 – miały ogromny wpływ na całą nowoczesną humanistykę (w tym także na literaturoznawstwo)^2. Zasługą niemieckiego filozofa stało się bo- wiem odkrycie, iż osiami aktów poznawczych są noezy i noematy. Pierwsze odnoszą się do takiego sposobu rozumienia świata (przedmiotów, procesów i zjawisk), który wypływa z immanencji podmiotu (i przez nią jest ukształ- towany). O noezach można zatem powiedzieć, że są spełnieniem mentalnej intencji podmiotu o konkretnej treści (wyrazem poznawczego potencjału, skierowanego na określony cel). Noematy z kolei to bezpośrednie przyczyny noez^3 – przywoływane w myślach obrazy przedmiotów, zjawisk lub proce-
(^1) Zob. E. Husserl, Vorlesungen über Bedeutungslehre. Sommersemester 1908 , Husser- liana XXVI, hrsg. von U. Panzer, Dordrecht 1986, s. 35. (^2) Na temat historii intencjonalności w dziejach myśli europejskiej zob. m.in. J. Krokos, Odsłanianie intencjonalności , Warszawa 2013, < http://www.liberilibri.pl/krokos>. (^3) Por. A. Chrudzimski, Teoria intencjonalności Romana Ingardena , „Edukacja Filozo- ficzna” 1998, nr 25, s. 250. Husserl uważał, że noematami mogą być zarówno przedmioty w rozumieniu Meinongowskim, a więc przedmioty, które faktycznie – fizykalnie istnieją w świecie albo muszą w nim zachodzić (co oznacza, że stają się korelatem intencji, ich celem, dzięki któremu intencja staje się trafna – prawdziwa) – jak też takie, które stanowią rodzaj zapośredniczenia w świecie fizykalnym, który sam w sobie nie jest rzecz jasna celem intencji, ale jest jej (intencji) korelatem. Korelatem – dodajmy – który nie ma podłoża logicznego, ale raczej quasi-przyczynowe, to znaczy takie, które powstaje na mocy skojarzeń poznawczych
Jacek Wachowski 96
sów. Są one korelatami noez, które – jak mówi Husserl – „stają nam przed oczyma” w trakcie aktów poznawczych^4. Niezależnie od wysiłków Husserla – zmierzających do opisania noema- tów – ich status może się wydać nie dość wyrazisty. Co więcej, noematy mogą wywoływać wrażenie, iż stanowią część noez. W istocie różnią się od nich dość znacznie. Po pierwsze dlatego, że gdy podmiot chce pomyśleć o przedmiocie swojego poznania, to musi najpierw ów przedmiot przywołać w myślach i dopiero na tej podstawie stworzyć jego rozumienie. Kolejność ta jest niezmienna^5. Nie można bowiem zrozumieć przedmiotu poznania, zanim nie przywoła się go w myślach, to znaczy zanim nie odpowie się na pyta- nie: co jest przedmiotem poznawczego namysłu? Po drugie, nie wszystkie przedmioty, które podmiot przywołuje w myślach, musi rozumieć. Są takie, które wymykają się jego poznaniu lub czynią rozumienie niekoniecznym. Dotyczy to w szczególności przedmiotów, których nie zna lub wcześniej nie widział i nie potrafi nic powiedzieć o ich funkcjach oraz możliwym zasto- sowaniu. Niezależnie jednak od tego, iż nie wie, czym są, potrafi stworzyć ich mentalne obrazy^6. Niejasny (nieokreślony) status noematów spowodował, że to właśnie one (a nie noezy) stały się głównym obszarem zainteresowania fenomeno- logów. Z tych samych powodów znalazły się w centrum rozważań Romana Ingardena. Autor Sporu o istnienie świata^7 znacząco zmienił jednak sposób
podmiotu, które nie znajdującą – niejednokrotnie – oparcia w zasadach indukcyjno-deduk- cyjnych. (^4) Tu jednak powstają nowe wątpliwości: co to znaczy, że przedmioty fizykalne są ko- relatem intencjonalnym i w jaki sposób taka korelacja zachodzi (czy przebiega tak samo w przypadku wszystkich innych przedmiotów)? Czy jest jakaś różnica między przedmiota- mi, które posiadają swoje korelaty? Czy korelaty wpływają (a jeśli tak, to w jaki sposób) na powstawanie przedmiotów? (^5) W przypadku większości aktów poznawczych można odnieść wrażenie, iż są jedno- rodne – że noezy i noematy pojawiają się nie tylko łącznie, ale też są ze sobą „zrośnięte”. To subiektywne wrażenie (powstające wyłącznie w wyniku braku wystarczającego namy- słu nad przebiegiem aktów poznawczych) nie zmienia jednak faktu, że mają one postać dwuetapową. (^6) Obserwacja Heideggera – mówiącego, że jestem, zanim zdążę pomyśleć (to znaczy – jestem niezależnie od tego, że myślę) – symbolicznie przenosi się na poznawanie przedmiotów czysto intencjonalnych. Oto bowiem podmiot może powiedzieć, że przywoływane przedmioty intencjonalne są (istnieją) w jego myślach niezależnie od tego, czy obdarza je rozumieniem. Ich byt jest bowiem czymś innym niż proces poznawczy, który je obejmuje (który się do nich odnosi). Innymi słowy, podmiot może przywołać w myślach przedmiot nie po to, żeby obdarzać go rozumieniem, ale żeby pozostawać na poziomie jego ogólnego wyobrażenia. Por. M. Hei- degger, Kant a problem metafizyki , tłum. B. Baran, Warszawa 1989, s. 233. (^7) R. Ingarden, Spór o istnienie świata. Kraków 1947. „Sporem o istnienie świata nazywa Roman Ingarden kontrowersję pomiędzy stanowiskiem idealistycznym a realistycznym w filo- zofii. W szczególności chodzi o ocenę prawomocności stanowiska transcendentalnego idealizmu,
Jacek Wachowski 98
noematów – odnosiły się do aktualnych aktów wytwarzanych przez podmiot. Co więcej, jako wytwory immanencji nie musiały pozostawać w żadnych (weryfikowalnych) relacjach ze światem zewnętrznym (fizykalnym). Uza- sadnieniu takiego przekonania służyć miało wyznaczenie dwóch szeregów, przysługujących im własności. Pierwszy dotyczył sposobu powstawania przedmiotów – a więc tego, że są wytwarzane przez podmiot i stanowią efekt jego mentalnego wysiłku. Drugi odnosił się do ich zawartości, a więc do tego, że mają budowę warstwową^12. Ujęcie takie, oprócz innych zalet miało także i tę, że pozwalało na odej- ście od trudnego do rozstrzygnięcia sporu, powracającego w dyskusjach fenomenologów od czasów Bolzano i Meinonga^13 (sprowadzającego się do pytania: w jakich relacjach noematy pozostają do świata fizykalnego?). O In- gardenowskich przedmiotach można było powiedzieć, że są przedmiotami intencji jako takiej, a nie przedmiotami jako takimi – że mogą odnosić się do rzeczywistości fizykalnej (ale nie jest to warunkiem ich egzystencji). Co jednak najważniejsze, że są bytami osobnymi i niezależnymi od świata fizykalnego – i że stanowią wytwór intencji podmiotu, odzwierciedlający sferę jego immanencji. Status przedmiotów czysto intencjonalnych prowokował też do posta- wienia pytań o charakter ich społecznego obiegu – w szczególności o to, czy należą one wyłącznie do dzieła, czy może również do czytelników. Za- skakująco cenne spostrzeżenia zawdzięczamy w tym względzie Stanisła- wowi Lemowi. Uwagi przedstawione w Filozofii przypadku skłaniały do wniosku, iż Ingardenowskie przedmioty mogą być wytwarzane w dwóch obiegach: autorskim (stanowiącym wytwór immanencji autora) i czytelni- czym (który powstaje na styku dzieła i wyobraźni odbiorcy)^14. Niezależnie więc od tego, że należą do utworu literackiego, są także własnością odbior- ców, ponieważ to w ich przestrzeni poznawczej są dekodowane (obecne są w ich myślach i w nich podlegają licznym przekształceniom, są pamięta-
(^12) Por. A. Chrudzimski, dz. cyt., s. 250. (^13) A. Meinong, „ Über Gegenstandstheorie ”, in Gesamtausgabe , Graz 1971, s. 481–535. (^14) Osobną kategorię stanowią przedmioty czysto intencjonalne, które wytwarzają inne przedmioty czysto intencjonalne. Przykładów takich dostarczają tu dobrze opisane relacje międzytekstowe, wyrażające się w bezpośrednich lub pośrednich nawiązaniach tekstu do tekstu. Związki takie najpełniej opisał Gerard Genette w swojej książce Palimsestes. La literature au second degre , Paris 1982 (zainspirowanej słynnym dziełem Julii Kristevej, Semiotique. Recherches pour une semanalise , Paris 1969). Mowa tu oczywiście o dziełach literackich, a nie o dziełach z zakresu literaturoznawstwa (lub pokrewnych dyscyplin). Te ostatnie – naukowe – tworzą inną kategorię wypowiedzi. Więcej na ten temat zob. m.in. Ł. Wróbel, Intencjonalność i referencja. Ku fenomenologii form gatunkowych. „Teka Komisji Polsko-Ukraińskich Związków Kulturowych”, Lublin 2009, z. 4, s. 44–45.
99 O odbiorze dzieła literackiego
ne i wspominane – ale również zapominane) 15. W ten sposób odsłaniają swą podwójną egzystencję. Pierwsza – jest niezależna od woli czytelnika i należy do dzieła. Druga natomiast – należy do odbiorców dzieła i jest przez nich wytwarzana.
Przeniesienie przedmiotów czysto intencjonalnych do perspektywy od- biorczej jest jednak procesem złożonym – zmienia ich status, staje się wy- zwaniem poznawczym i terminologicznym. Przede wszystkim jednak uświa- damia, że mentalne obrazy przedmiotów podlegają licznym fluktuacjom (których podłożem mogą być zarówno emocje, jak też procesy kognitywne). Wreszcie, że są one trudno weryfikowalne, a więc, że nie podlegają żadne- mu zobiektywizowanemu systemowi ocen, który pozwalałby na ich prostą i jednoznaczną deskrypcję. Można zatem powiedzieć, że przedmioty czysto intencjonalne przeniesione do przestrzeni odbiorczej tracą swoje dawne właściwości i przekształcają się w formy, które są nietrwałymi odbiciami przedmiotów należących do dzieła literackiego. Nawiązując do Ingardenowskiej terminologii, należałoby o nich powie- dzieć, że stają się r e f l e k s a m i czysto intencjonalnymi (albo r e f l e k s a m i przedmiotów czysto intencjonalnych). Aby zrozumieć, jak r e f l e k s y po- wstają (i jak są skonstruowane), przypomnieć trzeba najpierw, że dzieło lite- rackie ma charakter linearny i jest delimitowane (co oznacza, że składa się z następujących po sobie sekwencji odpowiednio umotywowanych, a także, że ma swój początek i koniec). Obie właściwości pozwalają na prześledzenie procedur myślowych, związanych z odbiorem utworu literackiego i umożli- wiają zrozumienie mechanizmów, w oparciu o które owe procedury powstają. Zacząć wypada od tego, że pomyślenie o całym dziele jest niemożli- we. Można je oczywiście zacytować, ale to nie to samo, co pomyśleć o jego przebiegu^16. Myślenie o utworze literackim może mieć postać nielinearną i nie musi być zgodne z jego strukturą kompozycyjną, fabularną i językową. Opiera się zawsze na selekcji – na wyborze, dotyczącym konkretnej sceny,
(^15) Przekonanie Lema, iż stereometryczna budowa dzieła literackiego nie jest cechą ge- notypu, lecz należy do porządku lektury, stało się podstawą twierdzenia, że „nie dzieło jest warstwowym utworem hierarchicznym, ale proces jego odbioru tak się przedstawia”. Zob. S. Lem, Filozofia przypadku. Literatura w świetle empirii , Kraków 1968, s. 327. (^16) Podczas gdy cytowanie jest odtworzeniem linearnej struktury dzieła, pomyślenie o nim oznacza wytworzenie jakiejś jego reprezentacji. Większość czytelników nie uczy się dzieł literackich na pamięć, a nawet nie pamięta dokładnie ich fabularnego przebiegu, ale nie przeszkadza im to o dziełach pomyśleć.
101 O odbiorze dzieła literackiego
ośrodków znaczeniowych – zdolnych do przekształcania się w dłuższe ciągi semantyczne. W ten sposób mogą być one zapamiętywane i przywoływane w dogodnych dla użytkownika okolicznościach^19. Konstrukcja synekdochy pozwala jednak wyłącznie na częściową cha- rakterystykę refleksów. Umożliwia opisanie mechanizmów, mówiących o tym, „jak” przedmioty należące do dzieła literackiego są przywoływane (to znaczy: „jak stają się refleksami czysto intencjonalnymi”). Nie odnosi się jednak do tego, „co” jest ich materią. Pytania te wprowadzają bowiem do fazy drugiej. W jej obrębie można wyznaczyć trzy warianty. Pierwszy polega na tym, że refleksy są odbiciem pojęć ogólnych lub idei (i przybiera- ją postać synekdochiczno-ideową). Drugi, w którym rolę odniesień pełnią konkretne obrazy – statyczne, zatrzymane w kadrze (przyjmują one postać synekdochiczno-przedmiotową). Trzeci, polegający na tym, że przywołane sekwencje zdarzeń, mają formę ruchową, dynamiczną (dzięki czemu refleksy przyjmują postać synekdochiczno-performatywną).
Wydaje się, że refleksy czysto intencjonalne mogą mieć pewien związek z kryteriami genologicznymi. Ich materią są bowiem narracje, utrwalone w obrębie poetyk poszczególnych gatunków (to w ich strukturze dokonuje się wybór części reprezentujących całość – albo odwrotnie). Argumentem na rzecz takiego poglądu jest także i to, że aby pomyśleć o fabule, nie trzeba przywoływać jej w całości. Można pomyśleć o jej fragmencie, który z punktu widzenia podmiotu wydaje się wystarczająco reprezentatywny. Najlepiej widać to na przykładzie dramatu, dla którego składnik per- formatywny (dotyczący scenicznego ruchu, gestu i proksemiki) stanowi konieczny warunek zrozumienia tekstu. Aby się o tym przekonać, warto przypomnieć dylematy filologów i teatrologów dotyczące utworów najdaw- niejszych. Pytanie: co robi Klitajmestra w pierwszej scenie Agamemnona? – ma kluczowe znaczenie dla interpretacji tragedii Ajschylosa. Niezależnie od tego, że większość badaczy przychyla się do opinii, iż królowa wchodzi na scenę dopiero przy drugiej wypowiedzi chóru, która jest skierowana wła- śnie do niej (czyli w okolicy 257. wiersza), to są i tacy, którzy twierdzą, że może być ona obecna na scenie od początku albo też, że wchodzi i schodzi ze sceny (jest więc obecna od wiersza 82. do 103., a następnie wraca dopiero
(^19) Zob. m.in. D.E. Rumelhart, The architecture of mind. A connectionist approach , [w:] Foundation of Cognitive Science , red. M.J. Posner, Boston 1993, s. 133–159; a także: A. Da- masio, Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu , tłum. N. Radomski, Poznań 2011; tenże, Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg , tłum. M. Karpiński, Poznań 2011.
Jacek Wachowski 102
po wierszu 257.)^20. Co miałaby jednak robić, nie schodząc ze sceny? Odpra- wiać dromena? A jeśli pojawia się później, to czy jej wejściu nie powinny towarzyszyć inne czynności? Jakie? Spór dotyczący Klitajmestry pozwala na sformułowanie dwóch uwag. Po pierwsze, że zrozumienie początkowej sceny Agamemnona (a może i cze- goś więcej) zależy od tego, którą z wersji działań Klitajmestry uznamy za właściwą. Po drugie, że przyjęcie określonej hipotezy ruchu królowej staje się niejako automatycznym wyposażeniem wizerunku postaci. O dramatis personae myślimy bowiem przez działania, czyny. Postaci nie tylko mówią, ale także wykonują czynności, które określają ich byt w stopniu nie mniej- szym niż słowa. Czy taki tryb lektury jest jednak wyłącznie domeną dramatu? Z podob- nymi właściwościami mamy również do czynienia w utworach prozatorskich. O Czarodziejskiej górze bez trudu można pomyśleć w sposób „dramatyczny” – na przykład przywodząc na pamięć żywiołowy agon Settembriniego z Naphtą (co nie zmienia faktu, że o tej samej scenie można pomyśleć poprzez pry- zmat filozoficznego sporu odnoszącego się do fundamentalnych kwestii on- tycznych). Nie mniej tajemnicza niż Klitajmestra może się wydać Madame Chauchaut wchodząca do restauracji (i nawet jeśli jej wejście nie niesie ze sobą tylu zagadek, co wejście Klitajmestry, to może pozostawać ważnym składnikiem rozumienia tekstu). Sposób lektury utworów prozatorskich nie musi – jak widać – różnić się od dramatycznych. Opozycje gatunkowe zanikają bowiem w planie myślenia o dziełach. Są kryterium ważnym, ale nie decydującym o sposobie powstawania refleksów. Z nieco inną sytuacją mamy pod tym względem do czynienia w liry- ce. Kiedy czytelnik myśli o słońcu „na tęczujących nitkach niewidzialnej łodygi” – ze słynnego wiersza Tadeusza Peipera Kwiat ulicy^21 – to musi wytworzyć refleks intencjonalny, nie tylko w oparciu o świat przedstawiony w utworze, ale także o własne doświadczenie. Aby zrozumieć, że „tęczująca nitka” oznacza wielobarwną wibrację kolorów, które czynią łodygę niewi- dzialną, przywołać musi złudzenie wzrokowe – znane nie tylko czytelnikom poezji Peipera – które powstaje wtedy, gdy patrzymy na kwiaty w blasku oślepiającego słońca. Wrażenie wibracji barw i zanikania przedmiotu na- leży w ten sposób zarówno do tekstu, jak też do doświadczeń czytelnika. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w wierszu otwierającym de- biutancki tomik Wincentego Różańskiego, rozpoczynający się od słów: „kry lodowe płynęły na wznak, jakby się ktoś narodził”^22. Nie chodzi tu wyłącz- nie o wyobrażenie ruchu, choć takie przypuszczenie wydaje się dominują- (^20) Zob. J. Axer, Filolog w teatrze , Warszawa 1991, s. 23. (^21) Zob. T. Peiper, Żywe linie , Kraków 1924, s. 9. (^22) Zob. W. Różański, Dziecko idące jak włócznia śpiewało , Poznań 1970, s. 5.
Jacek Wachowski 104
O refleksach czysto intencjonalnych można zatem powiedzieć, iż powsta- ją na przecięciu dwóch porządków: konstrukcji narracyjnych (opierających się na fabułach i akcjach) oraz struktur dzieła (ujawniających się w budo- wie warstwowej). Relacje, które zachodzą między nimi, można przedstawić następująco:
Tabela 1. Sposób powstawania refleksów czysto intencjonalnych
Narracja/ struktura
Warstwa brzmieniowa
Warstwa znaczeniowa
Warstwa przedmiotów przedstawionych
Warstwa wyglą- dów uschematy- zowanych Fabuła brak refleksów refleksy synekdochiczno- -ideowe
refleksy synekdochiczno- -przedmiotowe
refleksy synekdochiczno- -przedmiotowe Akcja refleksy synekdochiczno- -performatywne
refleksy synekdochiczno- -performatywne
refleksy synekdochiczno- -przedmiotowe i synekdochiczno- -performatywne
refleksy synekdochiczno- -przedmiotowe i synekdochiczno- -performatywne
Wydaje się, że najmniej produktywne (dla powstawania refleksów) jest połączenie narracji fabularnych i warstwy brzmieniowej. Jeśli brzmienia są niezrozumiałe, to nie wchodzą z fabułą w żadne relacje. Można się o tym przekonać, słuchając dźwięków należących do języka, którego nie znamy albo eksperymentów spod znaku poezji lingwistycznej czy dadaistycznej – na przykład takich jak Ur sonate Kurta Schwittersa, składającej się ze zbitek spółgłoskowych, tworzących ciągi onomatopeiczne, oderwane od swoich pól znaczeniowych (lub powiązane z nimi czysto intuicyjnie i zrywające tym samym symboliczne relacje między brzmieniami i znaczeniami, właściwe dla komunikacji językowej). Z inną sytuacją mamy do czynienia tam, gdzie czytelnik nie chce albo nie musi rekonstruować fabuły, gdzie uwolniony jest od konieczności śledzenia przedmiotów przedstawionych w dziele literackim i w naturalny sposób skła- nia się ku myśleniu na temat ogólnych ideowych założeń utworu. W ten sposób powstają refleksy opierające się na synekdochach całości, które swą podstawą czynią ogólny sens albo problem o charakterze ponadprzedmiotowym. Z jesz- cze inną sytuacją mamy do czynienia wtedy, gdy znaczenia nie są wpisane w fabułę, ale wynikają z akcji. Aby je zrekonstruować, czytelnik „wprawić musi je w ruch”, odtworzyć sekwencję następujących po sobie zdarzeń. W ten sposób refleksy przybierają postać synekdochiczno-performatywną.
105 O odbiorze dzieła literackiego
Do odmiennej kategorii należy połączenie narracji fabularnych z przed- miotami przedstawionymi, które prowadzi (najczęściej) do powstawania refleksów synekdochiczno-przedmiotowych. Ich oś stanowią wybrane przedmioty, które należą do rozpoznawalnych i dobrze utrwalonych cią- gów fabularnych. W przypadku połączenia przedmiotów przedstawionych z narracjami opartymi na akcji dodatkowo (obok refleksów synekdochicz- no-przedmiotowych) powstawać mogą synekdochiczno-performatywne (co związane jest z koniecznością „wprawienia przedmiotów w ruch”, ponieważ to stanowi warunek ich zrozumienia). Z podobną sytuacją mamy do czynie- nia w przypadku kontaminacji fabuł i akcji z wyglądami uschematyzowa- nymi. Także i tutaj mamy do czynienia z powstawaniem refleksów opartych na utrwalonych (schematycznych) wyobrażeniach przedmiotów, które mogą być przywoływane w postaci refleksów statycznych.
Wnioski, wypływające z rozpoznania refleksów czysto intencjonalnych, zmierzają w trzech kierunkach. Po pierwsze, że refleksy są konstrukcjami złożonymi (wieloskładnikowymi), mają charakter subiektywny (ponieważ wytwarzane są w immanencji podmiotu), a ich powstawanie łączy się za- wsze z przetworzeniem przedmiotów czysto intencjonalnych. Rytm myśli, który nie jest ograniczony przez konstrukcję dzieła (choć jest przez nią in- spirowany), powoduje, że refleksy stają się bytami autonomicznymi, które mogą odrywać się od swoich literackich referentów. Po drugie, że refleksy mają postać nietrwałą. Czytelnicy w dowolny sposób – właściwy dla swoich potrzeb – mogą przechodzić od jednych reflek- sów do innych. Mogą także decydować o ich hierarchii. Z tych też powodów trudno byłoby przypisywać im własności podobne do tych, które posiadają przedmioty czysto intencjonalne. Wydaje się raczej, że refleksy są ich su- biektywnymi emanacjami. Dlatego właśnie żadna ich charakterystyka nie może mieć wymiaru kategorycznego, a podejmowane w tym zakresie próby uświadamiają jedynie, że istnieją ogólne tendencje sprzyjające tworzeniu się refleksów określonego typu. Po trzecie, refleksy prowokują do wykorzystania także nieliteraturo- znawczych narzędzi badawczych – do wykorzystania doświadczeń płynących z neurofizjologii i kognitywistyki. W ten sposób prowokują do ujęć trans- dyscyplinarnych, akcentujących znaczenie tego, co znajduje się pomiędzy dyscyplinami i poza nimi, co nie należy do żadnej z nich, ale stanowi obszar graniczny, rozmyty o niejasnej klasyfikacji poznawczej i jednocześnie dużym znaczeniu. Tak rozumiana transdyscyplinarność nie prowadzi do zamazy-
107 O odbiorze dzieła literackiego
Ingarden R., O pytaniach esencjalnych , [w:] tegoż, Z teorii języka i filozoficznych podstaw logiki , Warszawa 1972. Ingarden R., Studia z estetyki , t. 1, Warszawa 1956. Ingarden R., Z badań nad filozofią współczesną , Warszawa 1963. Krokos J., Odsłanianie intencjonalności , Warszawa 2013, s. 19. Kristeva J., Semiotique. Recherches pour une semanalise , Paris 1969. Lem S., Filozofia przypadku. Literatura w świetle empirii , Kraków 1968. Meinong A., „Über Gegenstandstheorie”, in Gesamtausgabe , Graz 1971, s. 481–535. Münch D., Intention und Zeichen. Untersuchungen zu Franz Brentano und zu Edmund Husserls Frühwerk , Frankfurt am Main 1993. Novotny H., Scott P., Gibbson M., Re-Thinking Science: Knowledge and the Public in an Age of Uncertainty , Cambridge 2001. Sachs-Hombach K., Philosophische Psychologie im 19. Jahrhundert. Ihre Ent – stehung und Problemgeschichte , Freiburg-München,1993. Rumelhart D.E., The architecture of mind. A connectionist approach , [w:] Foundation of Cognitive Science , red. M.J. Posner, Boston 1993, s. 133–159. Szczepańska A., Estetyka Romana Ingardena , Warszawa 1989. Wawrzyniak A., Egzystencja , [w:] Powszechna encyklopedia filozofii , red. A. Maryniar- czyk, t. 3, Lublin 2002, s. 33–34. Wróbel Ł., Intencjonalność i referencja. Ku fenomenologii form gatunkowych. „Teka Komisji Polsko-Ukraińskich Związków Kulturowych”, Lublin 2009, z. 4, s. 44–45.
