Obraz Maryi w średniowiecznych tekstach, Streszczenia z Język polski

Pobierz Obraz Maryi w średniowiecznych tekstach i więcej Streszczenia w PDF z Język polski tylko na Docsity!

Obraz Maryi w średniowiecznych tekstach

Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Mikołaj Bobowski, Polskie pieśni katolickie od najdawniejszych czasów do końca XVI wieku, RAUWF 1893, s. 14. Źródło: Zdrowaś, krolewno wyborna..., [w:] Polskie pieśni katolickie od najdawniejszych czasów do końca XVI wieku, wybór M. Bobowski, Kraków 1893, s. 62. Źródło: Modlitewnik Nawojki, [w:] Wojciech R. Rzepka, Wiesław Wydra, Chrestomaa staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984, s. 37–38.

Źródło: Jan z Szamotuł Paterek, Kazania o Maryi Pannie Czystej, [w:] Cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne, oprac. M. Adamczyk, W. R. Rzepka, W. Wydra, Warszawa-Poznań 1996, s. 132–135. Źródło: Rozmyślania przemyskie, [w:] Cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne, oprac. Maria Adamczyk, Wiesław R. Rzepka, Wojciech Wydra, Warszawa-Poznań 1996, s. 155–156. Źródło: Bogurodzica, [w:] Wiesław Wydra, Wojciech R. Rzepka, Chrestomaa staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984, s. 235. Źródło: Posłuchajcie, bracia miła…, [w:] Wiesław Wydra, Wojciech R. Rzepka, Chrestomaa staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984, s. 245–246.

Przeczytaj

Popularność motywów maryjnych w polskim średniowieczu

W literaturze średniowiecznej dominują dzieła o charakterze religijnym, a postacią, która występuje najczęściej, jest Matka Boża. Jeden z pierwszych historyków zajmujących się literatura religijną, Mikołaj Bobowski, podsumował swoje poszukiwania:

Ołtarz Baldachimowy, kościół NMP (Gdańsk), ok. 1430 Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

Mikołaj Bobowski

Polskie pieśni katolickie od najdawniejszych czasów

do końca XVI wieku [...] dzieląc wszystkie utwory naszej poezji religijnej XV wieku, […] otrzymujemy następujący stosunek: 19 pieśni do Matki Boskiej, 7 na Boże Narodzenie, 4 na Wielki Post, 2 na Wielkanoc […]. Podział ten jest bardzo pouczający. Pokazuje się najprzód z niego, że najulubieńszym przedmiotem naszych poetów religijnych przed XVI wiekiem była Bogarodzica. Źródło: Mikołaj Bobowski, Polskie pieśni katolickie od najdawniejszych czasów do końca XVI wieku, RAUWF 1893, s. 14.

Chociaż od czasów Bobowskiego znajomość przedrenesansowego piśmiennictwa znacznie wzrosła, to proporcje między tekstami maryjnymi a dotyczącymi innych tematów nie zmieniły się. Nie jest to cecha typowa jedynie dla polskiego średniowiecza - z podobną sytuacją można zetknąć się także w literaturach innych krajów europejskich.

Źródła wiedzy o Maryi

Twórcy średniowieczni pisząc o Maryi, czerpali inspiracje przede wszystkim z Biblii, choć Matka Boża nie jest szczególnie eksponowaną osobą w Ewangeliach i występuje tam jako uczestniczka tylko kilku, choć bardzo ważnych dla dziejów chrześcijaństwa, wydarzeń. Należą do nich:

Zwiastowanie (czyli oznajmienie przez Archanioła Gabriela, że Maryja ma urodzić Syna Bożego), Nawiedzenie (tzn. spotkanie z krewniaczką – Elżbietą, która trzy miesiące później urodzi św. Jana Chrzciciela), Narodziny Jezusa, Oczyszczenie (związane z tym, że kobietę po porodzie uznawano przez pewien okres za „nieczystą” – dla Maryi skończył się on w dniu, w którym przyniesiono Jezusa do świątyni) towarzyszenie Jezusowi podczas Jego śmierci na krzyżu.

Chrześcijańscy teologowie poszukiwali odniesień do Maryi również w Starym Testamencie, interpretując np. wybrane fragmenty Księgi Rodzaju oraz innych ksiąg jako teksty dotyczące Matki Bożej, i w ten sposób udowadniając, że Bóg przewidział specjalną rolę dla niej w dziejach ludzkości.

Wydarzenia opisane w Ewangeliach wspominano w trakcie świąt maryjnych. W średniowieczu utrwaliła się tradycja, że głównych świąt maryjnych było siedem, przy czym do tych, które upamiętniały sytuacje przedstawione w Biblii (czyli np. Zwiastowanie), dodano jeszcze inne. Czczono więc Maryję w Dzień Poczęcia (uznając, że w przypadku Maryi nie wiązało się ono z grzechem pierworodnym), Dzień Ofiarowania (zgodnie z tradycją wierzono, że 3‐letnią Maryję oddano na służbę do świątyni) oraz Wniebowzięcie. Wiedzy na temat tych wydarzeń nie dostarczało Pismo Święte, lecz teksty apokryficzne. Apokryfy nie znalazły się w kanonie biblijnym, choć podejmowały tematy religijne,

autor nieznany, Maria z Dzieciątkiem, św. Szczepan i św. Leonard, 1468 Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

Odmienność celów, w jakich podejmowano tematy maryjne, powodowała, że twórcy odwoływali się do różnych gatunków piśmiennictwa.

Gatunki, w których w okresie średniowiecza pojawiała się tematyka maryjna

modlitwy maryjne np. parafrazy Zdrowaś Mario... (Pozdrowienia anilskiego)

litanie

modlitwy złożone z szeregu inwokacji skierowanych np. do Matki Bożej, połączonych z prośbą o wstawiennictwo oraz opiekę – najbardziej znana tego typu modlitwa maryjna to Litania loretańska, ułożona prawdopodobnie w XII w. we Francji

godzinki

modlitwy o charakterze próśb skierowanych do Maryi, a ułożone według godzin brewiarzowych - schemat godzinek obejmuje 7 części będących odpowiednikami godzin kanonicznych z liturgii godzin; poszczególne części składają się z wstępnej inwokacji, hymnu, wersetów biblijnych, modlitwy, wezwania i polecenia godzinek kazania pisane po łacinie lub w języku polskim

Dwa modele przedstawiania Matki Bożej

doktrynalne – sięgające do Biblii oraz uczonych rozważań znawców teologii chrześcijańskiej

emocjonalne – typowe dla religijności ludowej, przejawiające się w nazywaniu Maryi „matuchną miłą” czy „matką żałościwą”

historie biblijno‐apokryficzne

ułożone wierszem lub prozą teksty epickie, przedstawiające dzieje Świętej Rodziny, np. XV‐wieczne Rozmyślania przemyskie pieśni o charakterze modlitewno‐pochwalnym np. Bogurodzica

pieśni epicko‐narracyjne tworzone na święta maryjne, np. na Wniebowzięcie Matki Bożej – Świebodność Boga żywego pieśni medytacyjno‐uczuciowe np. Lament świętokrzyski

Veneziano Lorenzo, Madonna z Dzieciątkiem i świętym Bernardem, 1356– Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

Zazwyczaj w utworach podejmujących tematykę maryjną koncentrowano się na sferze duchowej Maryi, jednak w średniowieczu powstawały też dzieła, które drobiazgowo przedstawiały wygląd Maryi. Jan z Szamotuł zwany Paterkiem (ok. 1480–1519), w kazaniach poświęconych Nieokalanemu Poczęciu opisał nie tylko jej cechy charakteru, ale też piękno fizyczne.

Słownik

apokryf

(gr. ápókryphos – ukryty, tajemny, niepojęty) – tekst religijny, nawiązujący do Biblii, który nie został włączony do kanonu Pisma Świętego, nieuznawany za natchniony, główną

Audiobook

Polecenie 1

W krótkim tekście porównaj łacińską pieśń Salve Regina z jej polską parafrazą Zdrowaś, krolewno wyborna... – skoncentruj się na motywach wprowadzonych do polskiej wersji utworu.

Polecenie 2

Scharakteryzuj Maryję przedstawioną w Modlitewniku Nawojki.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: file:///tmp/puppeteercFkMUw.html

Średniowieczne piśmiennictwo przedstawiało Matkę Bożą na wiele sposobów. Ukazywano ją w rozmaitych sytuacjach, wykorzystując różnorodne gatunki literackie. Wśród nich szczególnego znaczenia nabrała pieśń, którą najczęściej wykorzystywano w trakcie liturgii.

Jedną z najpopularniejszych pieśni maryjnych była znana w całej Europie łacińskojęzyczna Salve Regina. Autorstwo pochwalnego utworu ku czci Najświętszej Maryi Panny przypisywane jest świętemu Hermanowi z Reichenau, XI‐wiecznemu niemieckiemu mnichowi benedyktyńskiemu. Podniosły hymn zawiera prośby grzeszników do Matki Bożej jako istoty pełnej miłosierdzia. Posłuchajcie jego wykonania – usłyszycie niemal dosłowny przekład:

„Witaj Królowo, Matko Miłosierdzia,

życie, słodyczy i nadziejo nasza, witaj!

Do Ciebie wołamy

wygnańcy, synowie Ewy,

do Ciebie wzdychamy jęcząc i płacząc

na tym łez padole.

Przeto, Orędowniczko nasza,

one miłosierne oczy Twoje na nas zwróć,

a Jezusa, błogosławiony owoc żywota Twojego,

po tym wygnaniu nam okaż.

O łaskawa, o litościwa, o słodka Panno Maryjo!”

Pieśń zyskała dużą popularność także w Polsce. Świadczy o tym spora liczba odpisów

różnych tłumaczeń tego dzieła. Jeden z nich znalazł się – razem z^ Lamentem świętokrzyskim – w nieistniejącym już dziś XV‐wiecznym zbiorku tak zwanych Pieśni

łysogórskich. Parafraza łacińskiego dzieła brzmi następująco:

Chór:

„Zdrowaś, krolewno wyborna,

Matka nasza miłosierna;

Zbawienie‐ś ludzkie zrządziła,

Iżeś Boga porodziła,

Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, ty żywot słodkości,

Wzjawiłaś wielkie radości,

Pełna jeś boskiej miłości,

Porodziłaś przez boleści

Krysta Nazareńskiego.

Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, Jezusa miłego,

Owoc żywota twojego,

Jen nas zbawi wszego złego,

Zrządzi Boga łaskawego,

Krysta Nazareńskiego.

Zdrowaś, Panno miłościwa,

Wszytkich grzesznych lutościwa;

Słodkie twoje wspominanie,

Proś nam grzechom odpuszczenie

U Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, ty gwiazda zamorska,

Cesarzowna jeś niebieska,

Ty nam drogę ukazujesz,

Sama nam łaskę zyskujesz

U Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, przeto się modlimy,

Pokornym siercem prosimy:

Racz być przy naszym skonaniu,

Przywiedzi ku zlutowaniu

Krysta Nazareńskiego” [1].

Polski utwór jest znacznie dłuższy od łacińskiego oryginału. Podkreśla to i wyjaśnia Stefan Nieznanowski, polski literaturoznawca zajmujący się głównie barokiem, który

jednak sporo swoich prac poświęcił innym epokom, w tym – średniowieczu. W badaniach nad dawnym piśmiennictwem Nieznanowski koncentrował się nad

twórczością o tematyce religijnej. Do efektów jego badań należy artykuł zatytułowany

Średniowieczna liryka religijna. Rekonesans badawczy. Na temat parafrazy Salve Regina napisał:

„Przekładem są właściwie tylko pierwsze wersy strofy, następne dobudowują coś w rodzaju poetyckiego komentarza, który pokazuje dość rozległą skalę problemów

zarówno dookreślających dogmatycznie Maryję, ale i emocjonalnych. Autor jest wyraźnie przejęty mizeriami ziemskiego bytowania, przeraża go ono […], pobudza jego inwencję słowną. […] Maryja‐pośredniczka […], Maryja‐wyrozumiała Matka wstrzymująca dłoń karzącą, rozumiejąca ludzkie niedole, »cesarzowa nieba« – to

atrybuty eksponowane w wierszu. Niby też z dogmatów rodem, ale nie intelektualne, lecz raczej emocjonalne. Wrażenie mniejszej oschłości tekstu sprawia może fakt, iż

rozbudowano w nim partie prośby. Budowana ona jest tu wielostopniowo, od próśb o łaski potrzebne w życiu doczesnym po tę najważniejszą, tyczącą się kresu naszej

wędrówki po »padole łez« […]. Zakończenie pieśni może stanowić syntezę‐symbol zamknięć pieśni maryjnych średniowiecza. Błagają wszystkie […] o dobrą śmierć” [2].

Inną popularną w średniowieczu formą piśmiennictwa, w której podejmowano tematy maryjne, były modlitewniki. Często wykonywano je dla konkretnej osoby. Tak jest na

przykład z XI‐wiecznym Modlitewnikiem Gertrudy, choć spisano go nie dla niej, gdyż Gertruda, czyli córka króla Mieszka II, to tylko jedna z właścicielek pięknego manuskryptu. Znacznie mniej wiadomo o żyjącej podobno w XV wieku Nawojce, czyli

Natalii. Według legend, była pierwszą studentką Akademii Krakowskiej, przy czym oczywiście uczyła się nieoficjalnie i pod przebraniem. Dla Nawojki wykonano – dziś

zaginiony – modlitewnik, w którym dużą część modlitw skierowano do Matki Bożej. Fragment jednej z nich brzmi tak:

„Święta Maryja, Boża porodzicielko, naczyszczsza dziewko, przez miłość syna twego jednaczka, Boga naszego, Jesu Krysta, ze wszemi świętymi i wybranymi Bożymi przydzi

na pomoc mnie a racz prosić za mną grzesznicą […]. Ciebie bogosławią wszytki rodowie, bo tobie uczynił wielkość, jenże mocen jest i święte jimię jego. Ty chwalebna, krolewno niebieska; ciebie proszę, bogosławiona dziewko, święta Maryja, przez święte

twe narodzenie. Wiem, że stworzyciela wszego luda porodziła jeś, iżby była mnie nędznicy na pomoc w dzień skonania mego ze wszemi świętymi, przez święty krzyż, na

nimże syn twoj przybit był. […]

Zdrowa bądź, Maryja, miłości pełna, Boża porodzicielko, jażeś nad słońce i nad miesiąc

cudniejsza. Zdrowa bądź, gospodze chwalebna i bar[d]zo wyśmienita […]. Zdrowa bądź, gospodze anjołem zawitana. Zdrowa bądź, gospodze ogarniona Duchem Świętym.

Zdrowa bądź, pani, nosząca Boga. Zdrowa bądź, pani, iżeś z twego świętego żywota zasłużyła jeś Syna Bożego porodzić. […] Zdrowa bądź, krolewno, ty Syna Bożego

Zdrowa, ty żywot słodkości,

Wzjawiłaś wielkie radości,

Pełna jeś boskiej miłości,

Porodziłaś przez boleści

Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, ty nadziejo nasza,

Rajska roża wszech nakrassza;

Panieństwu nic nie zaszkodziłaś,

Narodzisz kwiat i porodzisz

Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, my k tobie wołamy,

Wszytkę pewność w tobie mamy,

Grzeszni synowie Jewini;

Racz prosić za nasze winy

Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, wybaw nas z padołu,

Iże nie zaginiem pospołu,

Wyzwol nas z jęstwa dyjabelskiego,

Ukaży nam łaskawego

Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, tyś nasza rzecznica,

Grzesznych wielka spomocnica,

Świętej Trojce miłośnica;

Wzjawiona‐ć jest tajemnica

Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, oczy miłościwe,

Obroci k nam l[u]tościwe;

Racz widzieć nasze udręczenie,

Daj łaskawe zlutowanie

Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, Jezusa miłego, Owoc żywota twojego, Jen nas zbawi wszego złego, Zrządzi Boga łaskawego, Krysta Nazareńskiego.

Zdrowaś, Panno miłościwa, Wszytkich grzesznych lutościwa; Słodkie twoje wspominanie, Proś nam grzechom odpuszczenie U Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, ty gwiazda zamorska, Cesarzowna jeś niebieska, Ty nam drogę ukazujesz, Sama nam łaskę zyskujesz U Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, przeto się modlimy, Pokornym siercem prosimy: Racz być przy naszym skonaniu, Przywiedzi ku zlutowaniu Krysta Nazareńskiego. Źródło: Zdrowaś, krolewno wyborna..., [w:] Polskie pieśni katolickie od najdawniejszych czasów do końca XVI wieku, wybór M. Bobowski, Kraków 1893, s. 62.

Modlitewnik Nawojki Święta Maryja, Boża porodzicielko, naczyszczsza dziewko, przez miłość syna twego jednaczka, Boga naszego, Jesu Krysta, ze wszemi świętymi i wybranymi Bożymi przydzi na pomoc mnie a racz prosić za mną grzesznicą […]. Ciebie bogosławią wszytki rodowie, bo tobie uczynił wielkość, jenże mocen jest i święte jimię jego. Ty chwalebna, krolewno niebieska; ciebie proszę, bogosławiona dziewko, święta Maryja, przez święte twe narodzenie. Wiem, że stworzyciela wszego luda porodziła jeś, iżby była mnie nędznicy na pomoc w dzień

Sprawdź się

Tekst do ćwiczeń

Jan z Szamotuł Paterek

Kazania o Maryi Pannie Czystej Tu by spytał: jeśli Bog mogł tę Pannę lepszą stworzyć, niżli stworzył? Tu rozumiej, iż trzy rzeczy Bog nalepsze stworzył: najpierwszą człowieczeństwo Krystusa, błogosławieństwo w niebie a Maryją Pannę. Tedy, acz Bog mogł mocą niezwiązaną lepszą stworzyć Maryją jako kożde insze stworzenie, a wszako to nie było tak potrzebne, bo ją uczynił nalepszą, nadostojniejszą nad wszystko stworzenie, a to dosyć.

Cudność ciała Maryjej Panny stąd biorą. Gdy Maryja była naślachetniejsza na duszy nad stworzenie, tako miała być nadoskonalsza w ciele i nalepsza. Tego wywod jest, i<ż> naślachetniejszej duszy ma być ciało naślachetniejsze dano, ale dusza Maryjej była naślachetniejsza, przeto po ciele swego miłego Syna ciało dziwnej doskonałości a cudności. A tako się w niej spełniło pismo Judyt jedennastego kapitulum: „Nie jest taka niewiasta na ziemi w weźrzeniu, w cudności a w słodkości słow”. Też to wywodzą, gdyż natura błędzić nie może, syn ma być podobien matce, a Krystus był miedzy syny ludzkimi nacudniejszy, przeto i ciało Panny było cudne, która cudność zależy w wysokości, farbie, w jakości, w członkow cudnym postawieniu. A przeto będzim baczyć o jej barwie, o jej wielkości, o cudnych członkach. I pytam, jeśli Maryja Panna była wielkiego albo małego zrostu? Na co Wojciech Wielki odpowieda, iż miała zrost słuszny, tak, iż ani barzo wielka ani mała, ale jako zależy na zrost wysoki cudny niewieści, co zrozumiej od Krystusa; bo ile zależało na Krystusa, miał ciało jako mąż nie jako obrzym ani jako karzeł, nic wyszy, jedno na ośmi dłoń wielkich, a na dziewięć mniejszych. Ale pospolicie tak wielki syn jako matka, przeto tak

1

wysoka była Maryja jako jej miły Syn. Podług jako zależało cudnej

Pannie, iż się w niej spełniło pismo Canticorum siodmego kapitulum:

„O, jako cudnaś namilsza moja, zrostem twym przyrownana palmie”.

I spytał by tu, jeśli była tłusta a cielista abo sucha. Odpowieda

Wojciech, iż w ciele Panny Maryjej była słuszna podobność, iż w niej

nie była zbytnia tłustość ani suchość. […]

Wtore rozumiej o jej barwie, iż troja barwa była rozumiana na ciele;

pierwą bierzą z skory, wtorą z włos, trzecią z oczu. Pierwe pytanie:

jakiej była barwy na skorze abo na ciele, jeśli białej albo czarnej, albo

czerwonej, abo smieszanej. I kładzie Wojciech: z czerwona białej

cudnej barzo, to jest biała rumiona, bo i cudna jest ta płeć i barzo

czystego przyrodzenia.

Włosy, pytam, jakie miała, i odpowiedam, iż nie owszeki miała

kędzierzawych, bo takie włosy bywają w człowiece z zbytku, z zimna,

a znamionują człowieka nadętego a zysku żądającego, co nie było

w Pannie. […] Nie miała też lisowatych albo prawie czerwonych, co

ukazuje zbytnią gorącość, a znamionują człowieka z przyrodzenia

niewiernego. Były tedy jej włosy mierne, żołtoczarne, bo takie

słuszają ku płci białej, rumionej; takie włosy się mienią, bo z młodu

bywają żołte barzo, a potym czarne. […]

Wtore, takie jej włosy słuszały, iż takie włosy, gdy są cienkie, miękkie,

znamionują dobre obyczaje a dobrej płci dobre przyrodzenie, bo

czynią człowieka stałego, mocnego i ukazują mozg ciepły a suchy,

ktore jest jego nalepsze przyrodzenie. A taki człowiek bywa wolen

w smyślech swych a czujny, co już z pierwszego mego o żywocie

Panny Maryjej pisania wiemy, iż było w Pannie Maryjej. To jeszcze

zrozumiejmy z Weroniki, ktora ukazuje, iż włosy Pana Jezusa

w brodzie i w głowie były czarne, tak u Maryjej.

Oczy miała czarne, bo czarne oczy, gdzie czarne włosy też, i to

chędoży panny i człowieka. Też, iż od mozgu gorącego a suchego

mniej wilkości idzie do oczu, a temu też rzadko bolewają abo płyną, iż

2