Pobierz Ocena możliowści rozwojowych gospodarstw rolniczych UE i więcej Publikacje w PDF z Ekonomia rolnictwa tylko na Docsity!
FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS
Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 2 91 (65), 145 – 156
Tadeusz Sobczyński
OCENA MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH GOSPODARSTW ROLNICZYCH UNII
EUROPEJSKIEJ NA PODSTAWIE INWESTYCJI NETTO W LATACH 1998 – 2008
ASSESSMENT OF DEVELOPMENT POSSIBILITIES OF AGRICULTURAL
FARMS IN EU BASED ON NET INVESTMENTS IN YEARS 1998– 2008
Zakład Ekonomiki Produkcji Rolniczej, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy al. prof. Sylwestra Kaliskiego 7, 85- 7 89 Bydgoszcz, e-mail: [email protected] Summary. Possibilities of development of EU agricultural farms were analysed based on net investment. Data for analysis was obtained from FADN. In years 1989–2008 farms the highest level of net investments was observed among Danish, Dutch and Luxembourgish farms; the lowest level was observed in Italy and Greece. From ten countries, which joined EU in 2004 farms in Estonia achieved, the highest level of investments on the other hand farms in Slova- kia had the lowest. Farms from sixth economical size class (more than 100 ESU) had highest level of net investments in analysed period with strong increasing trend. Their ability to exten- sive reproduction was increasing. Farms from fifth class (40–100 ESU) achieved small positive level of net investments, which indicates low extensive reproduction. Farms from classes lower than 40 ESU had negative net investments, which indicates decreasing reproduction. Among types of farming analysed the dairy cows achieved high and balanced level of net investments with increasing trend. Among grainvores farms high periodic variation of investments took place. The level of net investments in horticulture and mixed crops and livestock farms indi- cates almost straight reproduction and in field crops farms – negative. Słowa kluczowe: inwestycje netto, reprodukcja rozszerzona, typ rolniczy gospodarstwa, wiel- kość ekonomiczna. Key words: net investments, extended reproduction, type of farming, economic size.
WSTĘP
W latach 2004– 2007 tylko około 13% polskich gospodarstw rolniczych charakteryzowała reprodukcja prosta lub rozszerzona majątku trwałego (Józwiak 2010). Bez odpowiedniego poziomu i tempa inwestowania trudno nawet marzyć o innowacyjności, poprawie efektywnoś- ci i konkurencyjności. Inwestowanie, powiększanie zasobów i dodatnia akumulacja gospo- darstw rolniczych świadczą o możliwościach rozwojowych i chęci dalszego gospodarowania (Józwiak 2004). Jest wiele mierników i wskaźników pozwalających oceniać stopień odnawiania majątku trwałego w gospodarstwach rolniczych (Józwiak 2004, 2008 ; Efektywność... 2008 ; Goraj i Mańko 2009; Sobczyński 2009). Wychodząc od kwoty wypracowanego dochodu w gospo- darstwie rolniczym, można określić jego zdolność do rozwoju przez obliczenie tzw. nadwyżki na samofinansowanie rozwoju. Punktem wyjścia określenia zdolności do samofinansowania rozwoju jest dochód brutto, będący sumą dochodu z gospodarstwa rolniczego i amortyzacji. Wielkość ta powinna co najmniej sfinansować koszty pracy własnej i raty kredytu. Jeżeli po- zostaje nadwyżka, to określa ona wielkość środków, które można przeznaczyć jako wkład własny w inwestowanie. Przy wycenie pracy własnej według umownej opłaty nadwyżka ma
146 T. Sobczyński charakter nadwyżki potencjalnej. Jeżeli nakład pracy własnej określa się na podstawie pobrań z gospodarstwa produkcyjnego na dom, to oceniana jest rzeczywista nadwyżka na samo- finansowanie (Goraj i Mańko 2009, s. 165–167). Informacją charakteryzującą możliwości rozwojowe gospodarstw jest wskaźnik odnowie- nia środków trwałych, obliczany jako procentowy stosunek wydatków inwestycyjnych brutto do wartości majątku trwałego. Możliwości rozwojowe gospodarstw można też mierzyć wskaź- nikiem przyrostu środków trwałych będącym stosunkiem wartości inwestycji netto, tj. po sko- rygowaniu wartości inwestycji brutto o wartość amortyzacji, do wartości środków trwałych (Goraj i Mańko 2009, s. 260). W. Poczta i P. Siemiński (2009, s. 175, 177) pomniejszając dochód rolniczy o parytetowy fundusz konsumpcji, kalkulowali akumulację, na której podstawie wnioskowali o sytuacji eko- nomicznej jednostek produkcyjnych, a pośrednio także o ich konkurencyjności w przyszłości. Stopa reprodukcji majątku trwałego to iloraz wartości inwestycji netto wykonanych w da- nym roku w gospodarstwie do wartości ich środków trwałych. Wyróżnia się trzy rodzaje re- produkcji majątku trwałego: ujemną (przyjmuje wartość poniżej 0), prostą (o wartości od 0% do 1%) i rozszerzoną (powyżej 1%) – Sobierajewska (2009, s. 218), Józwiak (2007, s. 199). Poziom reprodukcji majątku i związane z tym możliwości rozwojowe można też oceniać za pomocą relacji inwestycji do rocznych odpisów umorzeniowych. Gdy suma rocznych na- kładów na odtwarzanie majątku jest mniejsza niż wielkość rocznych odpisów umorzeniowych, to nie pozwala na zachowanie reprodukcji prostej. Jeżeli relacja inwestycji brutto do amorty- zacji jest poniżej jedności, to dochodzi do degradacji majątku trwałego (Nowak 2008). Nie tylko wyniki ekonomiczne uzyskiwane i spodziewane decydują o skłonności do inwe- stowania. Duże znaczenie mają czynniki subiektywne, psychologiczne. Wskaźnik udziału gospodarstw rozwojowych istotnie wyjaśniał więc zmienność aktywności inwestycyjnej rolni- ków w podregionie bydgoskim w latach 1996–2006 (Mańko i in. 2007 ; Mańko i in. 2008 ). Najwięcej wniosków o wydanie opinii kredytowej w podregionie bydgoskim w latach 1996 – 2005 złożyli rolnicy z powiatu inowrocławskiego, a najmniej – z powiatów sępoleńskie- go i tucholskiego. Było to zbieżne z samooceną rolników dotyczącą perspektyw rozwojowych gospodarstwa. Rolnicy z terenów, gdzie dominuje przekonanie o celowości rozwijania gospo- darstw, poparte utrzymującym się ożywieniem inwestycyjnym, stymulują się nawzajem, od- ważnie realizują swoje marzenia i są się otwarci na procesy rozwojowe. Rolnicy z regionów o drugoplanowej pozycji rolnictwa przyjmują postawy wyczekujące, z trudem decydując się na modernizację swoich gospodarstw, co może prowadzić do wzajemnego zniechęcania się do inwestowania (Mańko i in. 2006). Na podstawie analizy zachowań posiadaczy gospodarstw rolniczych w trudnych dla rol- nictwa latach 1996–2002 w Polsce stwierdzono, że wybór strategii, tj. zespołu spójnych dzia- łań ukierunkowanych na realizację celów długofalowych, w mniejszym stopniu jest pochodną warunków gospodarowania (jakości gleb, położenia gospodarstwa) i wieku producentów rol- nych. Większe znaczenie miały umiejętności zarządcze posiadaczy gospodarstw, które wyra- żały się w skłonności do ryzyka. Przejawiało się to w zaciąganiu kredytów oraz korzystaniu z innowacji technicznych i technologicznych, co pozwalało powiększać i modernizować po- siadany potencjał wytwórczy gospodarstw (Józwiak 2004).
148 T. Sobczyński
MATERIAŁ I METODY
W artykule wykorzystano powszechnie dostępne, gromadzone według jednolitych zasad informacje o reprezentacyjnej próbie towarowych gospodarstw rolniczych funkcjonujących na obszarze UE, zbierane w systemie rachunkowości gospodarstw rolniczych FADN (ang. Farm Accountancy Data Network). Najnowsze informacje dostępne w FADN dla najliczniejszej gru- py krajów dotyczą lat 1989–2008 (Farm... 2011). Zmienne w bazie są szczegółowo opisane, jednoznacznie zdefiniowane i dla ułatwienia oznaczone symbolami, a algorytmy ich obliczania
- powszechnie dostępne. W pierwszej części analizę prowadzono dla gospodarstw poszczególnych krajów UE, a w drugiej części – dla czterech największych klas wielkości ekonomicznej: (3) od 8 do <16 ESU, (4) od 16 do <40 ESU, (5) od 40 do <100 ESU i (6) 100 ESU oraz wybranych typów rolni- czych gospodarstw: polowych (TF13), ogrodniczych (TF20), mlecznych (TF41), z chowem ziarnożernych (TF50) i roślinno-zwierzęcych (TF80). Oceniano zmiany inwestycji netto (SE521^1 ) na poziomie przeciętnego gospodarstwa z badanej grupy, które są liczone jako różnica inwestycji brutto (SE516) i amortyzacji (SE360). Obraz zachowań statystycznego gospodarstwa w grupie jest wypadkową zachowań często nawet setek tysięcy rolników, przez co nabiera cech systematyczności i płynności. Jest to sytuacja inna niż rozpatrywana na poziomie konkretnego gospodarstwa, gdzie inwe- stowanie ma charakter cykliczny i bardzo zmienny. Okres 1989–2008, dla którego są dostępne jednorodne dane z systemu FADN, jest na tyle długi, że pozwala na podjęcie wiarygodnej próby oceny trendów inwestycji netto. Dla krajów dawnej UE–12 (członkowie Unii sprzed rozszerzenia w 1995 roku; UE przyjmowała członków jeszcze w latach 2004 i 2007) są dane FADN z najdłuższego okresu, bo 20 lat, co stwarza wyjąt- kowe możliwości analizy kierunkowych zmian inwestowania. Możliwości rozwojowe oceniano na podstawie sumy inwestycji netto w analizowanym okresie. Stabilność inwestowania mierzono odchyleniem standardowym i wskaźnikiem zmienności odchylenia standardowego. Dla wybra- nych przypadków wyznaczono linie trendów inwestycji netto.
WYNIKI
Suma wartości inwestycji netto dla wszystkich krajów UE w latach 1989–2008 wyniosła 255 euro na gospodarstwo, co oznacza, że przeciętnie gospodarstwo rolnicze reprezentowane przez dane systemu FADN realizowało praktycznie reprodukcję prostą majątku trwałego. Jed- nak zróżnicowanie krajów pod tym względem było duże. Najwyższy poziom inwestycji netto w badanym okresie osiągnęły gospodarstwa duńskie (377 489 euro), holenderskie (321 039 eu- ro) i luksemburskie (23 8062 euro), a najniższy – włoskie (– 37 577 euro) i greckie (– 32 536 euro). Z dziesiątki krajów, które przystąpiły do UE w 2004 r., największą wartość inwestycji uzyskały gospodarstwa estońskie (71911 euro), a najniższą słowackie (– 178796 euro) – tabela 1. Wśród krajów dawnej UE–12, dla których możliwe było objęcie analizą okresu 20 lat, naj- mniejszą zmiennością inwestycji charakteryzowały się gospodarstwa greckie ( V = 23,10%), włoskie ( V = 28,97%), luksemburskie ( V = 55,49%) i holenderskie ( V = 57,89%), a najwięk- (^1) Ten i następne symbole zmiennych zaczerpnięto z systemu FADN.
Cena możliwości rozwojowych gospodarstw... 149 szą – francuskie ( V = 12 170,76%), irlandzkie ( V = 1450,47%), portugalskie ( V = 396,19%) i niemieckie ( V = 307,09%). Polskie, przeciętne gospodarstwo reprezentowane przez dane systemu FADN w latach 2004–2008 uzyskało 1630 euro skumulowanej wartości inwestycji netto w warunkach znacznej zmienności w latach ( V = 276,24%) – tabela 1. Tabela 1. Wartość inwestycji netto w gospodarstwach rolniczych Unii Europejskiej w latach 1989– 2008 [euro na gospodarstwo] Rok Lata 1989 – 2008 Kraj 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 suma odchyle- nie stan- dardowe V [%] Dania 22 296 22 666 29 030 41 850 55 406 63 316 64210 377 489 21 114 111, Holandia 21 350 22 541 14 423 21 673 18 895 41 409 17720 321 039 9293 57, Luksemburg 9748 25 438 21 104 18 248 16 606 18 463 20927 238 062 6604 55, W. Brytania 8028 3144 6047 6112 9498 15 544 13808 83 072 5506 132, Belgia – 1872 – 2322 2342 5376 11 325 15 469 12313 81 275 5269 129, Estonia 13 611 14 832 12 647 11 463 19358 71 911 3045 21, Finlandia 5555 5489 3208 7563 3671 12 645 8139 71 142 2991 58, Łotwa 5452 10 332 9733 8003 9458 42 978 1955 22, Austria 1222 2001 2464 4112 1246 5326 8936 39 858 2335 82, Litwa 3698 5730 10 015 6658 10020 36 121 2766 38, Szwecja – 1035 – 1685 1913 – 930 8125 16 720 25297 29 812 8809 413, Czechy 42 2227 4035 7229 8949 22 482 3623 80, Niemcy 660 – 2115 – 328 92 6074 7777 8653 20 123 3090 307, Malta 4013 2398 2452 3235 12 098 762 25, Słowenia 1923 – 837 1376 1498 2313 6273 1226 97, Bułgaria 905 4418 5323 2484 93, Portugalia – 624 925 180 – 1325 – 1103 1998 – 1209 4481 888 396, Irlandia 497 – 958 – 1032 – 7457 – 7517 1510 7283 4448 3226 1450, Polska 1646 – 223 530 423 – 746 1630 901 276, Francja 1689 23 160 – 794 – 3258 – 1338 3 228 1387 12 170, Rumunia – 598 – 602 – 1200 3 0, Węgry – 407 – 875 – 1105 546 – 7 – 1848 665 179, Hiszpania – 577 – 181 203 – 298 – 1367 – 976 – 1296 – 19 211 731 76, Cypr – 4355 – 3596 – 5293 – 2884 – 3630 – 19 758 913 23, Grecja – 2074 – 2069 – 2017 – 2077 – 1953 – 2117 – 2352 – 32 536 471 28, Włochy – 2506 – 3734 – 3549 2677 – 3463 – 4550 – 37 577 1456 73, Słowacja – 32 706 – 14 553 – 81 220 – 75 723 25 406 – 178 796 44 340 123, Razem UE 308 – 379 216 937 – 61 820 1676 255 613 4807, V = /x 100% – współczynnik zmienności odchylenia standardowego. Źródło: obliczenia własne na podstawie Farm... (2011). Z przedstawionych analiz wynika, że gospodarstwa holenderskie i luksemburskie w ciągu 20 lat przodowały w inwestycjach rozwojowych i prowadziły je na stabilnym, wysokim pozio- mie. Na drugim biegunie, równie konsekwentne, jednak w prowadzeniu reprodukcji zawężo- nej, były gospodarstwa włoskie, greckie i hiszpańskie. Jednak absolutny prym w reprodukcji rozszerzonej majątku trwałego wiodły gospodarstwa duńskie. Wyższą zmienność inwestycji
Cena możliwości rozwojowych gospodarstw... 151 Trend inwestycji netto gospodarstw duńskich opisany wielomianem drugiego stopnia cha- rakteryzował się wysokim stopniem wyjaśnienia badanego zjawiska ( R^2 = 96,35%). Od roku 1995 obserwowano wzrost inwestycji nieomal w postępie geometrycznym, co musiało skut- kować gwałtownym przyrostem wartości majątku trwałego (SE441), a co za tym idzie, też amortyzacji (SE360). Tak silnie wzrostowy trend inwestycji netto wymagał zwielokrotnionego przyrostu inwestycji brutto na pokrycie przyrostu netto i rosnącej amortyzacji (rys. 2). Poziom inwestycji netto gospodarstw holenderskich był wysoki (w latach 1998–2000 zde- cydowanie najwyższy), a ich przyrost wyraźny, jednak po 2000 roku uległ załamaniu i wyha- mowaniu. Bardziej wyrównanym poziomem inwestycji o umiarkowanym trendzie wzrostowym (jednak przy niskim R^2 = 52,76%) charakteryzowały się w badanym okresie gospodarstwa luksemburskie (rys. 2). Stabilność inwestowania w tym przypadku można tłumaczyć znaczącą pozycją gospodarstw mlecznych TF1 w Luksemburgu, a jak wynika z dalszej części badań, ten kierunek produkcji jako jedyny charakteryzował się wzrostowym trendem inwestycji netto (rys. 5). Zdumiewa niski poziom inwestycji netto gospodarstw włoskich i hiszpańskich, jeżeli za- uważyć, że są to kraje, w których rolnicy od lat uzyskiwali najwyższą dochodowość pracy własnej – SE430 (Sobczyński 2009b, c). Może to wskazywać na trwałe preferowanie przez rolników konsumpcji bieżącej kosztem orientacji długookresowej, proinwestycyjnej i rozwojo- wej. Niska dochodowość pracy własnej gospodarstw duńskich (Sobczyński 2009b, c) nie przeszkadzała jednak w dynamicznym inwestowaniu, co może oznaczać, że opłata pracy własnej rolników była niższa niż płaca oferowana pracownikom najemnym oraz że ofensyw- nie korzystali z funduszy obcych. Można to tłumaczyć silną orientacją proinwestycyjną, ogra- niczaniem konsumpcji na rzecz długookresowych działań rozwojowych i zwiększania wartości gospodarstwa. Trend inwestycji netto gospodarstw włoskich o względnie wysokim stopniu wyjaśnienia badanego zjawiska ( R^2 = 87,43%) miał charakter wyraźnie spadkowy (rys. 3). Warto raz jeszcze powrócić do grupy krajów, które w latach 1989–2008 realizowały repro- dukcję rozwojową (rys. 2). Gospodarstwa holenderskie do 2000 roku charakteryzowały się najwyższym poziomem i stabilnym przyrostem inwestycji netto, które później uległy wyhamo- waniu. Można to wiązać z narastaniem wymogów ochrony środowiska i dobrostanu zwierząt. W Holandii dominują kierunki produkcji luźno związane z ziemią, np. fermowy chów zwierząt ziarnożernych, TF50 (trzoda chlewna, drób). Mając małe zasoby użytków rolnych, trudno jed- nak spełniać wymogi ochrony środowiska, np. obsady zwierząt. W tej sytuacji industrialne i przeinwestowane gospodarstwa holenderskie straciły impet rozwojowy. Gospodarstwa duńskie charakteryzują się relatywnie większymi zasobami ziemi niż ho- lenderskie i nie odczuwały takiej bariery rozwoju. Dobrą ilustracją problemu może być obsada zwierząt w gospodarstwach z chowem zwierząt ziarnożernych (TF50), która w gospodar- stwach duńskich wynosiła 6,0 LU/ha, natomiast w holenderskich – 70 LU/ha (Sobczyński 2009 d). Podstawowym czynnikiem warunkującym poziom dochodów i możliwości inwestycyjne by- ła i jest wielkość ekonomiczna gospodarstwa (Sobczyński 2009 a). Gospodarstwa z szóstej klasy wielkości ekonomiczne (powyżej 100 ESU) w latach 1989–2008 charakteryzowały się wielokrotnie wyższym poziomem inwestycji netto niż gospodarstwa z sąsiedniej klasy wielkości
152 T. Sobczyński ((5) od 40 do 100 ESU). Trend rosnący, jednak o nie najwyższym poziomie wyjaśnienia zmienności ( R^2 = 61,03%), wskazuje na coraz większą przewagę szóstej klasy nad pozosta- łymi klasami. Wzrastała ich zdolność do reprodukcji rozszerzonej majątku. Gospodarstwa z piątej klasy (40–100 ESU) uzyskiwały mały, względnie wyrównany, dodatni poziom inwesty- cji netto, co wskazuje na niewielką reprodukcję rozszerzoną. Gospodarstwa klas poniżej 40 ESU charakteryzowały się ujemną wartością inwestycji netto, co świadczy o zawężonej reprodukcji majątku (rys. 4). y (^) (6)? 100E SU = 103,38 x^2 – 1442,2 x + 12806 R^2 = 0, -5 000 0 5 000 10 000 15 000 20 000 25 000 30 000 19891990199119921993199419951996199719981999200020012002200320042005200620072008 [Euro na gospodarstwo] (3) 8 - <16 ESU (4) 16 - <40 ESU (5) 40 - <100 ESU (6) >= 100 ESU Wielom. ( (6) >= 100 ESU) Rys. 4. Wartość inwestycji netto gospodarstw rolniczych Unii Europejskiej w wybranych klasach wielko- ści ekonomicznej w latach 1989– 2008 Źródło: obliczenia własne na podstawie Farm... (2011). y (^) T F4 1 = 16,878 x^2 – 33,283 x + 2025, R^2 = 0,
- 1000 3000 5000 7000 9000 11000 19891990199119921993199419951996199719981999200020012002200320042005200620072008 [Euro na gospodarstwo] TF13 polowe TF20 ogrodnicze TF4 mleczne TF50 z chowem ziarnożer nych TF80 roślinno-zwierzęce Wielom. ( TF4 mleczne) Rys. 5. Wartość inwestycji netto w wybranych typach rolniczych gospodarstw Unii Europejskiej w latach 1989 – 2008 Źródło: obliczenia własne na podstawie Farm... (2011). (3) od 16 do <40 ESU ( 5 ) od 40 do < 10 0 ESU Wielom. (( 6 ) 16 100 ESU ( 4 ) od 16 do <40 ESU ( 6 ) 100 ESU y (6)100 ESU = 103 x^2 – 1442,2 x + 12806 R^2 = 0, [Euro na gospodarstwo] [Euro na gospodarstwo]
154 T. Sobczyński stwom wymogi ochrony środowiska. W tej sytuacji industrialne i przeinwestowane gospodar- stwa holenderskie straciły impet rozwojowy.
- W analizowanym okresie 1989–2008 gospodarstwa z szóstej klasy wielkości ekono- micznej (powyżej 100 ESU) charakteryzowały się najwyższym poziomem inwestycji netto o wyraźnie rosnącym trendzie. Wzrastała ich zdolność do reprodukcji rozszerzonej majątku. Gospodarstwa z piątej klasy (40–100 ESU) uzyskiwały niewielki lub wyrównany, dodatni po- ziom inwestycji netto, co wskazuje na niewielką reprodukcję rozszerzoną. Gospodarstwa klas poniżej 40 ESU charakteryzowały się ujemną wartością inwestycji netto, co świadczy o zawę- żonej reprodukcji majątku.
- Z badanych typów rolniczych gospodarstwa mleczne charakteryzowały się wysokim, względnie wyrównanym poziomem inwestycji netto o trendzie rosnącym. W gospodarstwach z chowem zwierząt ziarnożernych wystąpiły duże, okresowe wahania inwestycji. Poziom in- westycji netto wskazuje, że gospodarstwa ogrodnicze i roślinno-zwierzęce realizowały zbliżo- ną do prostej reprodukcję majątku, a gospodarstwa polowe – reprodukcję zawężoną. Wyrów- nany trend wzrostowy inwestycji netto w gospodarstwach mlecznych może być efektem kwo- towania produkcji i silnego wsparcia (wysokie saldo dopłat i podatków). Prowadzi to do usta- bilizowania dochodów i poczucia bezpieczeństwa, co sprzyja inwestowaniu. Poddane w naj- większym stopniu mechanizmom rynkowym gospodarstwa z chowem ziarnożernych charak- teryzowały się największą zmiennością inwestycji.
- Przeciętne polskie gospodarstwo reprezentowane przez dane systemu FADN w la- tach 2004–2008 uzyskało 1630 euro skumulowanej wartości inwestycji netto w warunkach znacznej zmienności w latach ( V = 276,24%).
PIŚMIENNICTWO
Efektywność funkcjonowania, aktywność inwestycyjna i zdolność konkurencyjna polskich gospodarstw rolnych osób fizycznych. 2008. Red. W. Józwiak, Warszawa, IERiGŻ–PIB, 108. Farm Accountancy Data Network. 2011. http://www.ec.europa.eu/agriculture/rica, dostęp 10.02.2011 r. Goraj L., Mańko S. 2009. Rachunkowość i analiza ekonomiczna w indywidualnym gospodarstwie rolnym. Warszawa, Difin, 165–167, 260. Józwiak W. 2004. Strategie postępowania posiadaczy gospodarstwach rolnych i ich pozarolnicze formy aktywności gospodarczej w latach 1996– 2002. Rocz. Nauk. SERiA 6 ( 3 ), 94–100. Józwiak W. 2008. Możliwości inwestycyjne polskich gospodarstw rolnych na obszarach OSN. Woda
- Środowisko – Obszary Wiejskie 8, 2b (24), 51–60. Józwiak W. 2010. Polskie gospodarstwa rolnicze w pierwszych latach członkostwa – kwestie efek- tywności i konkurencyjności. Warszawa, IERiGŻ–PIB, 181. Juźwiak J. 2007. Charakterystyka gospodarstw sadowniczych w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej. Rocz. Nauk. SERiA 9 ( 1 ), 198–202. Mańko S., Sass R., Sobczyński T. 2006. Aktywność inwestycyjna rolników w podregionie bydgo- skim. Pr. Nauk. AE Wroc. 1118 ( 2 ), 72–79. Mańko S., Sass R., Sobczyński T. 2007. Czynniki kształtujące aktywność inwestycyjną rolników w podregionie bydgoskim. Rocz. Nauk. SERiA 9 ( 2 ), 233–237. Mańko S., Sobczyński T., Sass R. 2008. Czynniki różnicujące aktywność inwestycyjną rolników w woj. kujawsko-pomorskim, w: Innowacje i innowacyjność w sektorze agrobiznesu. T. 1. Rolnic-
Cena możliwości rozwojowych gospodarstw... 155 two, przemysł spożywczy, konsumenci. Red. M. Adamowicz. Pr. Nauk. 45, Warszawa, Wyd. SGGW, Wydz. Nauk Ekonom., KPAiM, 207–217. Mikołajczyk J. 2009. Nakłady inwestycyjne w gospodarstwach indywidualnych według wielkości ekonomicznej w świetle polskiego FADN. Rocz. Nauk Rol., Seria G 96 ( 3 ), 182 – 190. Nowak P.B. 2008. Reprodukcja majątku trwałego Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa (na przykładzie oddziału terenowego AWRSP w Poznaniu w latach 1995–2002). J. Agribus. Rural Dev. 2 (8), 69–80. Poczta W., Siemiński P. 2009. Sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolnych w warunkach WPR UE
- próba prognozy do 2013 roku. J. Agribus. Rural Dev. 3 (13), 173–185. Sobczyński T. 2008. Zmiany udziału dopłat w dochodach gospodarstw rolniczych UE w latach 1989 – 2005 , w: Polityka Unii Europejskiej. Red. D. Kopycińska. Szczecin, Kat. Mikroekon. US, 36 – 50. Sobczyński T. 2009 a. Wpływ wielkości ekonomicznej gospodarstw rolniczych UE na ich możliwości rozwojowe. Zesz. Nauk. SGGW Warszawa, Seria Prob. Rol. Świat. 24 ( 9 ), 159–168. Sobczyński T. 2009 b. Wpływ typu rolniczego na zrównoważenie ekonomiczno-społeczne gospo- darstw rolniczych UE. Rocz. Nauk. SERiA 11 ( 1 ), 383–388. Sobczyński T. 2009 c. Zmiany poziomu subsydiów w gospodarstwach rolniczych UE–12 w latach 1989 – 2006. J. Agribus. Rural Dev. 3 (13), 205–216. Sobczyński T. 2009 d. Zmiany intensywności produkcji w gospodarstwach z chowem zwierząt ziar- nożernych UE w latach 1989– 2006 , w: Problemy intensyfikacji produkcji zwierzęcej z uwzględ- nieniem ochrony środowiska i standardów UE. Warszawa, IBMER, 119–124. Sobierajewska J. 2009. Możliwości ekonomiczne polskich gospodarstw sadowniczych w latach 2004 – 2006. J. Agribus. Rural Dev. 3 (13), 217–225.
