Pobierz Odpowiedzialność za czyn wypełniający znamiona ... i więcej Notatki w PDF z Postępowanie karne tylko na Docsity!
79
PRAWO W DZIAŁANIU SPRAWY KARNE 26/
Magdalena Budyn-Kulik*
Odpowiedzialność za czyn wypełniający
znamiona przestępstwa i wykroczenia
w orzecznictwie sądów powszechnych
I. CZĘŚĆ TEORETYCZNA
1.1. Uwagi wstępne
Pierwotnie tematem raportu, stanowiącego podstawę niniejszego opracowania, miała być odpowiedzialność za ten sam czyn na podstawie różnych ustaw karnych w orzecznictwie sądów powszechnych. Temat taki został zgłoszony przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego działającą przy Ministrze Sprawiedliwości. Badaniu planowano poddać sprawy, w których co do tego samego czynu prowadzono po- stępowanie karne oraz postępowanie w sprawach o wykroczenia oraz w których co do tego samego czynu prowadzono postępowanie karne i karno-skarbowe w latach 2010–2013. Ze względu jednak na trudności w zgromadzeniu mate- riału aktowego, spowodowane przede wszystkim niemożnością wyodrębnienia właściwych spraw, zdecydowano się na ograniczenie badań aktowych do spraw, w których co do tego samego czynu prowadzono postępowanie karne oraz po- stępowanie w sprawach o wykroczenia. Aby zapewnić badaniom jak największą aktualność, zdecydowano się na rok 2014. Wskazówką dla sądów w wytypowaniu odpowiednich akt było zastosowanie w kwalifikacji prawnej art. 10 § 1 k.w. Mimo to, wiele sądów stwierdziło, że nie jest w stanie na podstawie tego kryterium wybrać odpowiednich akt. Argumentowano na przykład, że art. 10 § 1 k.w. nie pojawia się w sentencji wyroku, gdyż jest przepisem wykonawczym lub że przepis ten nie stanowi podstawy ewidencjonowania spraw. Udało się zgromadzić liczbę spraw pozwalającą na przeprowadzenie badania. W świetle powstałych trudności, zdecydowano się nie zwracać do sądów o akta spraw, w których co do tego samego czynu prowadzono postępowanie karne i kar- no-skarbowe. Decyzja ta podyktowana była istnieniem jeszcze większych problemów ze wskazaniem kryterium wyodrębnienia akt do badań. Przepisem analogicznym do art. 10 k.w. na gruncie kodeksu karnego skarbowego jest art. 8. Istnieją jednak
(^) Dr hab. Magdalena Budyn-Kulik jest adiunktem na WPiA Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Katedra Prawa Karnego i Kryminologii.
80 Magdalena Budyn-Kulik
między nimi różnice. Przepis art. 10 § 1 k.w. zawiera konstrukcję zbiegu idealnego i jej konsekwencje. Jego pojawienie się w kwalifikacji następuje nie ze względu na istnienie tejże konstrukcji, ale ze względu na konsekwencje (zaliczenie kary). Analogiczny przepis w kodeksie karnym skarbowym – art. 8 k.k.s. ma trochę inną strukturę. Konstrukcja zbiegu idealnego zawarta jest w art. 8 § 1 k.k.s., zaś jej konsekwencje – w art. 8 § 2 k.k.s. Przepis zatem, który mógłby stanowić podsta- wę wyodrębnienia akt do badania, pojawiałby się w części dotyczącej tylko kary, prawdopodobieństwo jego uwzględnienia w wykazie jest niewielkie. Ze względu na dość znaczne problemy w zgromadzeniu akt do pierwszej części raportu, zdecy- dowano się poprzestać na nich w części empirycznej. Część teoretyczna niniejszego opracowania natomiast dotyczy zarówno zbiegu przestępstwa z wykroczeniem, jak i zbiegu przestępstwa/wykroczenia z przestępstwem/wykroczeniem skarbowym.
1.2. Podwójny reżim odpowiedzialności – obowiązywanie zasady
ne bis in idem w polskim porządku prawnym
W polskim systemie prawa karnego obowiązuje reguła jednokrotnego skazania sprawcy za popełnienie czynu zabronionego. Wyraża się ona w łacińskiej premii ne bis in idem 1. Nie oznacza to jednak, że niemożliwe jest poniesienie za ten sam czyn odpowiedzialności karnej, cywilnej, administracyjnej, dyscyplinarnej^2. Tytu- łowa kwestia ostatnimi laty coraz częściej zaprząta uwagę doktryny i orzecznictwa. Literatura na ten temat jest bogata, obfitująca w rozbieżne poglądy^3. Wielokrotnie, w różnych kontekstach, wypowiadał się na ten temat Trybunał Konstytucyjny 4. Można wskazać ogólną tendencję dążenia do redukcji reżimów odpowiedzialności wówczas, gdy w grę wchodzi zbieg odpowiedzialności karnej i jakiejś innej (np. ad- ministracyjnej, wykroczeniowej). Kwestionujący konstytucyjność polskich rozwią- zań podnoszą najczęściej zarzut niezgodności poszczególnych przepisów z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, z art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego 22.11.1984 r.
(^1) P. Kardas, Konstrukcja idealnego zbiegu przestępstw a konstytucyjna i konwencyjna zasada ne bis in idem (Rozważania o konstytucyjnych i konwencyjnych granicach władzy ustawodawczej), CZPKiNP 2010, z. 3, s. 5 i n.; P. Kardas, Zbieg przepisów ustawy w prawie karnym. Analiza teoretyczna, Warszawa 2011, s. 371 i n. (^2) Por. I. Śmietanka, w: J. Bafia, D. Egierska, I. Śmietanka, Kodeks wykroczeń. Komentarz , Warszawa 1980, s. 35. (^3) Por. M. Mozgawa, M. Kulik, Wybrane zagadnienia z zakresu wzajemnego stosunku odpowiedzialności karnej i administracyjnej , „Ius Novum” 2016/3, s. 31–57; P. Daniluk, Zbieg odpowiedzialności represyjnej za nieopłacenie składek na ubezpieczenia społeczne , w: P. Daniluk, P. Radziewicz (red.), Aktualne problemy konstytucyjne w świetle wniosków, pytań prawnych i skarg konstytucyjnych do Trybunału Konstytucyjnego , Warszawa 2010, s. 551 i n.; T. Oczkowski, Delikty administracyjne jako szczególna forma represji publicznej. Próba określenia coraz większego znaczenia sankcji administracyjnych , w: T. Bojarski, A. Michalska-Warias, I. Nowikowski, K. Nazar-Gutowska, J. Piórkowska-Flieger, D. Firkowski (red.), Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego , Lublin 2011, s. 176; P. Daniluk, Idealny zbieg przestępstwa z wy- kroczeniem , w: P. Daniluk, M. Laskowska (red.), Aktualne problemy konstytucyjne w świetle wniosków, pytań prawnych i skarg konstytucyjnych do Trybunału Konstytucyjnego 2010–2012 , Warszawa 2013, s. 563 i n.; P. Daniluk, Zbieg odpowiedzialności represyjnej za ten sam czyn wypełniający znamiona wykro- czenia i przestępstwa , w: P. Daniluk, M. Laskowska (red.) Aktualne problemy konstytucyjne… , s. 573 i n.; A. Błachnio-Parzych, Problem podwójnej karalności wykorzystania informacji poufnych przez tzw. insiderów pierwotnych , w: J. Jakubowska-Hara, C. Nowak, J. Skupiński (red.), Reforma prawa karnego. Propozycje i komentarze. Księga pamiątkowa Profesor Barbary Kunickiej-Michalskiej , Warszawa 2008, s. 36–37; M. Kulik, w: P. Daniluk (red.), Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2016, s. 76–77. (^4) Por. np. wyrok TK z 27.04.1999 r. (P 7/98), OTK 1999/4, poz. 72; wyrok TK z 29.04.1998 r. (K 17/97), OTK Z.U. 1998/3, poz. 30; wyrok TK z 4.09.2007 r. (P43/06), OTK-A 2007/8, poz. 95; postanowienie TK z 11.12.2013 r. (P 23/11), 142/9/A/2013; postanowienie TK z 19.02.2014 r. (P 25/11), 23/2/A/2014.
82 Magdalena Budyn-Kulik
przedmiotu ochrony w prawie karnym skarbowym^10. Wydaje się, że istnienie w tym przypadku podwójnego reżimu odpowiedzialności nie powinno budzić szczegól- nych kontrowersji. Prawo karne skarbowe chroni publiczny interes finansowy, a prawo karne także interesy innych podmiotów. Z istoty rzeczy zatem zakresy normowania różnią się, chociaż niekiedy może powstać pole wspólne. W takiej sytuacji właśnie dochodzi do zbiegu przepisów, z którego nie można zrezygnować. Kwestia ta jednak budzi pewne wątpliwości w doktrynie. Punktem newralgicznym jest tu treść art. 11 § 1 k.k., który stanowi, że ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo. Należy przychylić się do zdania tych przedstawicieli doktry- ny, którzy twierdzą, że nie ma jednej tak właśnie brzmiącej reguły, obowiązującej w prawie karnym sensu largissimo^11_._ Trybunałowi Konstytucyjnemu przedstawiono pytania prawne dotyczące zbiegu odpowiedzialności karnej i wykroczeniowej. Pierwsze z nich brzmiało: „czy art. 10 § 1 k.w. w zakresie, w jakim dopuszcza stosowanie wobec tej samej osoby, za ten sam czyn, odpowiedzialności za przestępstwo i wykroczenie, jest zgodny z art. 2 Konstytucji, art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego dnia 22 listopada 1984 r. w Strasburgu (Dz. U. z 2003 r. Nr 42, poz. 364) oraz art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167)”. Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wy- roku 12. W drugiej sprawie przedmiotem rozważań były połączone pytania prawne skierowane do Trybunału Konstytucyjnego przez dwa różne sądy rejonowe. Do- tyczyły one tego, czy art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. w zakresie, w jakim pomija to, że nie wszczyna się postępowania karnego, a wszczęte umarza, gdy postępowanie o wy- kroczenie co do tego samego czynu tej samej osoby zostało wcześniej prawomocnie zakończone, jest zgodny z art. 2 Konstytucji, art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Kon- wencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 2003 r. Nr 42, poz. 364) oraz art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167). Również w tym przypadku TK postanowił umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku 13. W obu przypadkach sporządzone zostały opinie prawne, z których wynikało, iż kwestionowane przepisy (odpowiednio art. 10 k.w. oraz art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.) należy uznać za niezgodne z Konstytucją RP. Odnośnie do art. 10 k.w. stwierdzono, że w świetle najnowszego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC) konsekwentnie uznaje się sprawy o wykroczenia za sprawy karne w rozumieniu art. 6 EKPC oraz art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7. Przewidziane zaś w kodeksie wykroczeń regulacje, mające niwelować skutki podwójnego skazania,
(^10) P. Kardas, G. Łabuda, Kumulatywny zbieg przepisów ustawy w prawie karnym skarbowym (cz. 1) , Prok. i Pr. 2001/9, s. 78–79; P. Kardas, w: P. Kardas, G. Łabuda, T. Razowski, Kodeks karny skarbowy. Komentarz , Warszawa 2010, s. 136; L. Wilk, w: L. Wilk, J. Zagrodnik, Kodeks karny skarbowy. Komentarz , Warszawa 2014, s. 43. (^11) Np. L. Wilk, w: L. Wilk, J. Zagrodnik, Kodeks karny skarbowy... , s. 44. Do podobnego wniosku dochodzi T. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy. Komentarz , Warszawa 2000, s. 10, ale przyjmuje nieco inne ro- zumowania. Autor ten traktuje art. 8 k.k.s. jako wyjątek od reguły art. 6 k.k.s. (odpowiednik art. 11 k.k. na gruncie kodeksu karnego skarbowego). (^12) Postanowienie TK z 11.12.2013 r. (P 23/11), 142/9/A/2013. (^13) Postanowienie TK z 19.02.2014 r. (P 25/11), 23/2/A/2014.
Odpowiedzialność za czyn wypełniający znamiona przestępstwa i wykroczenia... 83
zostały uznane za niewystarczające^14. Trybunał Konstytucyjny uniknął zajęcia wy- raźnego stanowiska w tej mierze, umarzając postępowanie z braku jednej z podstaw formalnych wydania wyroku – wystąpienia przesłanki funkcjonalnej (ponieważ wykroczenie, za które sprawca został ukarany, przedawniło się). Warto zwrócić uwagę na trafne stanowisko Prokuratora Generalnego wyrażone w tej sprawie. Odnosząc się do rzeczy osądzonej, opowiedział się on za dominującym w doktrynie i orzecznictwie prawa wykroczeń stanowiskiem, że na gruncie prawa wykroczeń res iudicata tworzy jedynie postępowanie o ten sam czyn stanowiący wykroczenie. Nie chodzi więc o sytuację, gdy to samo zachowanie jest jednocześnie przestępstwem. „Skoro postępowanie w sprawach wykroczeń ma charakter w pełni autonomiczny, także w zakresie res iudicata , to w wypadku realnego zbiegu wykroczenia z przestęp- stwem, art. 17 § 1 pkt 7 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) nie będzie miał zastosowania. Prokurator przyjął również, że na gruncie powszechnego prawa karnego (art. 11 k.k.), pomimo wskazywanych trudności w ustaleniu jedności (tożsamości) czynu – idem defi nio- wane jest jako to samo zachowanie (zdarzenie faktyczne). Wielość prawnych ocen tego zachowania powoduje jedynie jego kumulatywną kwalifikację (ocenę) prawną (art. 11 § 2 k.k.). W konsekwencji, na styku przestępstwa i wykroczenia, których znamiona zbiegają się w jednym czynie, brakuje tożsamości idem , co oznacza, że w takiej konfiguracji obu czynów karalnych ne bis in idem nie jest realizowana i to zarówno w aspekcie zakazu ponownego skazania, jak i w aspekcie zakazu po- nownego postępowania. Pomimo że jednym i tym samym zachowaniem naruszono przepisy prawa przewidujące środki o charakterze represyjnym, to przy idealnym zbiegu przestępstwa i wykroczenia wymagane jest prowadzenie o każdy z tych dwóch czynów karalnych odrębnych postępowań, także wtedy, gdy jedno z tych postępowań zostało już prawomocnie zakończone. Zaś w sytuacji zakończenia dwóch odrębnych postępowań orzeczeniem skazującym, niektóre z wymierzonych kar za przestępstwo i za wykroczenie podlegają odrębnemu wykonaniu”^15. W drugiej sprawie TK również nie znalazł podstaw formalnych (brak przesłan- ki funkcjonalnej) wydania wyroku. W tym przypadku jednak wypowiedział się merytorycznie. Za nieznajdujące uzasadnienia w świetle norm, zasad i wartości konstytucyjnych uznał stanowisko uczestników postępowania, że z uwagi na „układ procesowy”, który wystąpił w stanach faktycznych spraw toczących się przed sąda- mi pytającymi (wcześniejsze ukaranie za wykroczenie a następnie wniesienie aktu oskarżenia w sprawie karnej), właściwym środkiem byłoby umorzenie postępowań karnych, co miałoby sądom umożliwić orzeczenie Trybunału^16. Zdaniem TK nie ulega wątpliwości, że w przypadku dóbr, które ustawodawca zdecydował się chronić zarówno na gruncie prawa karnego, jak i prawa wykroczeń, podstawowym kryterium odróżnienia przestępstwa od wykroczenia jest stopień spo- łecznej szkodliwości czynu – wyższy w wypadku przestępstwa. Dlatego trudno by- łoby przyjąć za racjonalne i zgodne z wartościami konstytucyjnymi ukaranie osoby, której czyn spełnia znamiona wykroczenia i przestępstwa, wyłącznie za wykroczenie,
(^14) P. Daniluk, Idealny zbieg …, s. 568–571. (^15) Por. uzasadnienie do postanowienia TK z 11.12.2013 r. (P 23/11). (^16) Postanowienie TK z 19.02.2014 r. (P 25/11), 23/2/A/2014.
Odpowiedzialność za czyn wypełniający znamiona przestępstwa i wykroczenia... 85
dość niejasno, potrzebami praktyki wymiaru sprawiedliwości oraz koniecznością wypracowania kompromisu między interesem obwinionego (oskarżonego) a do- brem wymiaru sprawiedliwości^23. Zdaniem M. Bojarskiego art. 10 k.w. chroni owe interesy w ten sposób, że z jednej strony przeciwdziała jednoczesnemu prowadzeniu sprawy o przestępstwo i wykroczenie, a z drugiej – w przypadku gdy proces karny nie toczy się z braku inicjatywy pokrzywdzonego (np. brak złożenia wniosku o ści- ganie lub prywatnego aktu oskarżenia), sprawca czynu nie pozostaje całkowicie bezkarny, ponieważ ponosi odpowiedzialność za wykroczenie^24. Należy również pamiętać o istnieniu art. 41 k.w., który stanowi, że można poprzestać na orzeczeniu wobec sprawcy środków wychowawczych. W takiej sytuacji niezasadna byłaby rezygnacja z reakcji karnej^25. Jak wskazywano w orzecznictwie, jeszcze na gruncie kodeksu karnego z 1969 r., przepis art. 10 § 1 k.w. nie dotyczy zmiany oceny karnomaterialnej czynu i prze- kształcenia dotychczasowej kwalifikacji z przestępstwa w wykroczenie. Nie mamy tu bowiem do czynienia ze zbiegiem^26. Przepis art. 10 § 1 k.w. pozwala uniknąć zdublowania kary nałożonej na spraw- cę^27. Dotyczy to jedynie kar tego samego rodzaju. Przepis ten nie ma zatem za- stosowania wówczas, gdy na sprawcę nałożono np. karę pozbawienia wolności za przestępstwo i karę grzywny za wykroczenie. Kary i/lub środki karne, które zostały orzeczone tylko za przestępstwo albo tylko za wykroczenie, podlegają odrębnemu wykonaniu. W przypadku, gdy kary lub środki karne tego samego rodzaju orzeczone za prze- stępstwo i wkroczenie są jednakowo surowe, wykonaniu podlega ta, której wyko- nanie wcześniej rozpoczęto^28. Reguła zawarta w art. 10 § 1 k.w. w przypadku kar tego samego rodzaju ma za- stosowanie jedynie wówczas, gdy jedna z nich jest surowsza. Ocenie podlega tutaj wyłącznie surowość konkretnej orzeczonej kary. Nie ma znaczenia, czy została ona orzeczona za przestępstwo czy za wykroczenie^29. Może się okazać, że np. kara grzywny wymierzona za wykroczenie jest surowsza od kary grzywny akcesoryjnej orzeczonej za przestępstwo. Może powstać wątpliwość, która z kar jest surowsza w przypadku, gdy za przestępstwo wymierzono karę pozbawienia wolności obiek- tywnie wyższą, np. jednego roku, ale z warunkowym zwieszeniem jej wykonania, za wykroczenie zaś karę aresztu obiektywnie niższą np. 30 dni, ale bezwarunkową. Trafnie przyjmuje się, że kara z warunkowym zawieszeniem jej wykonania będzie zawsze karą łagodniejszą^30.
(^23) M. Bojarski, w: M. Bojarski, W. Radecki, Kodeks wykroczeń. Komentarz , Warszawa 2013, s. 169. (^24) M. Bojarski, w: M. Bojarski, W. Radecki, Kodeks… , s. 169; I. Śmietanka, w: J. Bafia, D. Egierska, I. Śmie-
25 tanka,^ Kodeks …, s. 38. Por. też. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz , Warszawa 2005, 26 s. 264. 27 Postanowienie SN z^ 20.12.1985 r. (VI KZP 48/85), niepubl. 28 Por. A. Marek,^ Prawo… , s. 74–75; M. Kulik, w: P. Daniluk (red.), Kodeks wkroczeń…, s. 76–77. 29 G. Kasicki, A. Wiśniewski,^ Kodeks wykroczeń^ z^ komentarzem , Warszawa 2002, s. 53. 30 G. Kasicki, A. Wiśniewski,^ Kodeks wykroczeń.. ., s. 52–53. Pogląd taki, choć niezręcznie sformułowany, wyrażony został przez G. Kasickiego, A. Wiśniewskiego, Ko- deks wykroczeń ..., s. 53). Autorzy ci, wskazując jako karę surowszą karę bez warunkowego zwieszenia jej wykonania, piszą o „karze podlegającej wykonaniu”. Orzeczona kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania także podlega jako taka wykonaniu. Chodziło tu raczej o faktyczne odbywanie kary polegającej na pozbawieniu wolności, czyli o faktyczne ponoszenie tej dolegliwości przez skazanego.
86 Magdalena Budyn-Kulik
Ustalenie, która kara jest surowsza i w związku z tym podlega wykonaniu, ma charakter dynamiczny. Stan ten zatem może się zmienić w czasie trwania po- stępowania wykonawczego. Z taką zmianą będziemy mieć do czynienia np. wów- czas, gdy sąd zarządza wykonanie kary warunkowo zawieszonej. Ze względu na to, że art. 10 § 1 k.w. znajduje zastosowanie odnośnie do wykonania orze- czonych kar w ogóle, odnosi się nie tylko do momentu wszczęcia postępowania wykonawczego, ale do całego okresu jego trwania. Oznacza to, że w opisanej sytuacji sąd powinien zmienić postanowienie dotyczące tego, która kara podlega wykonaniu, zaliczając na poczet kary podlegającej wykonaniu okres kary już faktycznie odbytej 31. Podobnie powinno się postąpić w sytuacji, gdy z jakiego- kolwiek powodu (czyn nie jest już przestępstwem, amnestia etc.) po uznaniu, że wykonaniu jako surowsza podlega kara za przestępstwo, nie nastąpi jej odbycie w całości. Jeżeli odbyta część jest co najmniej tej wielkości, co kara (odpowied- nio – środek karny) orzeczona za wykroczenie, należy przyjąć, że wykonaniu podlega kara za wykroczenie i uznać ją za odbytą. Natomiast jeżeli część odbytej kary za przestępstwo nie pokrywa w całości kary za wykroczenie, sąd powinien przyjąć, że wykonaniu podlega kara za wykroczenie i określić część pozostałą do odbycia. Wcześniejsze wykonanie kary (lub środka karnego) za przestępstwo lub wykro- czenie, niezależnie od tego czy jest surowsza, czy łagodniejsza, nie zwalnia sądu od wydania postanowienia w myśl art. 10 § 1 k.w. określającego, która kara podlega wykonaniu, i zaliczenia na jej poczet kary już wykonanej. Pomimo prowadzenia odrębnych postępowań o przestępstwo i wykroczenie, kara za wykroczenie będzie zawsze podlegała wykonaniu wówczas, gdy wymie- rzenie sprawcy przestępstwa kary z jakiegoś powodu nie nastąpi. Może tak się stać wówczas, gdy wobec sprawcy postępowanie karne warunkowo umorzono, odstą- piono od wymiaru kary lub umorzono postępowanie. W tym ostatnim wypadku wydaje się, że podstawa umorzenia nie może odnosić się do samego bytu czynu. Jeżeli bowiem zostanie zakwestionowany fakt popełnienia czynu przez sprawcę lub możliwość przypisania mu zawinienia, przekreśla to także możliwość ponie- sienia przezeń odpowiedzialności za wykroczenie, stanowiące wszak ten sam czyn. Jedynym przypadkiem zatem umorzenia postępowania o przestępstwo, które nie przekreśla możliwości ukarania sprawcy za wykroczenie, jest stwierdzenie, że spo- łeczna szkodliwość owego czynu nie przekraczała stopnia znikomego^32. Oczywiście jeżeli w sprawie o przestępstwo orzeczono jednak środek karny, reguły z art. 10 k.w. mają zastosowanie. Należy zauważyć, że przepis art. 10 k.w. jest wewnętrznie sprzeczny. Zwracano na to uwagę w literaturze przedmiotu^33. W § 1 tego przepisu wyraźnie bowiem przyjmuje się możliwość „znoszenia” dublowania się kar (i odpowiednio środków karnych) wyłącznie wtedy, gdy są one tego samego rodzaju. Ponieważ mogłaby tu zachodzić wątpliwość w zakresie kary aresztu za wykroczenie i pozbawienia wolności za przestępstwo, ustawodawca w art. 10 § 3 k.w. uznał je za kary tego samego rodzaju. Całkowicie niezrozumiały w świetle art. 10 § 1 i 3 k.w. jest § 2 tego
(^31) G. Kasicki, A. Wiśniewski, Kodeks wykroczeń ..., s. 53. (^32) G. Kasicki, A. Wiśniewski, Kodeks wykroczeń ..., s. 53. (^33) G. Kasicki, A. Wiśniewski, Kodeks wykroczeń ..., s. 54.
88 Magdalena Budyn-Kulik
karna wyłącznie za sprowadzenie katastrofy komunikacyjnej lub bezpośredniego jej niebezpieczeństwa, a przepis art. 86 § 1 k.w. zostanie skonsumowany. Będzie to bowiem zbieg rzeczywisty niewłaściwy – pomijalny. Natomiast gdy rozmiary zdarzenia lub zagrożenia nie osiągną granic katastrofy, gdy nie ma ofiar w ludziach, sprawca poniesie jedynie odpowiedzialność za wykroczenie^39. Zbieg rzeczywisty jednoczynowy idealny przestępstwa określonego w art. 178a § 1 k.k. oraz wykroczenia określonego w art. 86 § 2 k.w. będzie miał miejsce wtedy, gdy sprawca w stanie nietrzeźwości prowadzi pojazd, nie zachowując przy tym należytej ostrożności, i powoduje zagrożenie bezpieczeństwa w ruchu drogowym^40. Jeżeli sprawca umyślnego występku z art. 178a § 1 k.k. prowadził pojazd mecha- niczny w ruchu drogowym, naruszając umyślnie zasady bezpieczeństwa w tej sferze ruchu, spowodował ponadto nieumyślnie lekkie uszkodzenia ciała innej osoby, zachodzi jednoczynowy zbieg tego występku z wykroczeniem z art. 86 § 2 k.w. 41 Jeżeli sprawca przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. spowodował zagrożenie bezpie- czeństwa w ruchu kolejowym, wodnym lub powietrznym, znamiona wykroczenia z art. 86 § 2 k.w. nie zostaną zrealizowane, ponieważ należy doń wyłącznie czyn popełniony w ruchu drogowym^42. Należy podzielić wyrażony w literaturze przedmiotu pogląd, że zbiegu prze- stępstwa z wykroczeniem nie ma, jeżeli w następstwie naruszenia zasad bezpieczeń- stwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym sprawca spowoduje wypadek, w którym inna osoba odniosła obrażenia ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni albo w którym żadna osoba nie odniosła obrażeń ciała, lecz po- wstała poważna szkoda w mieniu innej osoby. Czyn wypełnia wówczas wyłącznie znamiona wykroczenia^43. Podzielone zdania wyrażono w doktrynie odnośnie do pozostawania wykro- czenia z art. 86 k.w. w rzeczywistym jednoczynowym zbiegu z przestępstwem z art. 157 § 2 k.k. w zw. z art. 157 § 3 k.k. Dopuszcza się taki zbieg, gdy sprawca nieumyślnie spowodował wypadek w komunikacji, w wyniku którego inna osoba doznała obrażeń ciała lub rozstroju zdrowia na okres nieprzekraczający 7 dni 44. Odnotować jednak należy pogląd odmienny, według którego kwalifikacja z art. 157 § 2 lub 3 k.k. zawsze zostanie wyłączona przy zastosowaniu zasady specjalności lub subsydiarności przez przepis art. 86 § 1 lub 2 k.w. 45 W praktyce orzeczniczej art. 86 k.w. pojawia się także w towarzystwie art. 94 i 95 k.w. Jeżeli sprawca, zanim doprowadził do kolizji, przejechał jakiś odcinek drogi w stanie nietrzeźwości, nie mając w ogóle uprawnień do jazdy i nie posiada- jąc przy sobie wymaganych dokumentów, jego zachowanie wyczerpuje znamiona
(^39) J. Wojciechowski, Kodeks wykroczeń. Komentarz. Orzecznictwo , Warszawa 1999, s. 115; M. Budyn-Kulik,
40 w: M. Mozgawa (red.),^ Kodeks wykroczeń …, s. 311. Wyrok SN z 6.02.2004 r. (WK 27/03), OSNWSK 2004/1, poz. 270; także K. Szmidt, Zbieg przestępstwa 41 prowadzenia pojazdu w^ stanie nietrzeźwości z^ niektórymi typami wykroczeń , Prok. i^ Pr. 2001/11, s. 20–21. W. Marcinkowski, Materialnoprawna i procesowa problematyka idealnego zbiegu przestępstwa z wykrocze- 42 niem , WPP 2003/3, s. 30; W. Marcinkowski,^ Zbieg przestępstw i^ wykroczeń^ drogowych , WPP 2004/1, s. 14. W. Marcinkowski, Zakresy ustawowych znamion niektórych przestępstw i wykroczeń komunikacyjnych , WPP 2002/1, s. 39; W. Marcinkowski, Koncepcja …, s. 40–41; M. Budyn-Kulik, w: M. Mozgawa (red.), 43^ Kodeks wykroczeń …, s. 311. M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, Odpowiedzialność za spowodowanie wypadku komunikacyjnego w świetle 44 regulacji nowego kodeksu karnego z^ 1997 r., cz. I , „Palestra” 1999/1–2, s. 19. 45 A. Marek,^ Odpowiedzialność …, s. 7. B. Mik, Glosa do uchwały SN z dnia 15 września 1999 r., I KZP 26/99 , s. 169–170.
Odpowiedzialność za czyn wypełniający znamiona przestępstwa i wykroczenia... 89
przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. oraz wykroczeń z art. 94 i 95 k.w. W doktrynie wyrażono pogląd, że należy wówczas przyjąć wieloczynowy zbieg przestępstwa i wykroczenia lub wykroczeń^46. Oznacza to konieczność wymierzenia sprawcy kary i środków karnych za przestępstwo z art. 178a § 1 k.k. i osobno za wykroczenia z art. 86 § 2, art. 94 oraz 95 k.w.^47 Można jednak rozważać przyjęcie zbiegu jed- noczynowego. Zbieg przepisów art. 86 § 2, art. 94 oraz 95 k.w. zostanie wówczas rozwiązany na ogólnych zasadach (art. 9 § 1 k.k.). Ze względu na zbliżony zakres normowania w art. 178a § 1 k.k. i art. 87 k.w., należy zastanowić się, czy czyn sprawcy może jednocześnie realizować znamiona tego występku i wykroczenia. Oba wskazane przepisy dotyczą sytuacji, gdy czyn popełnia sprawca odurzony alkoholem. Ich zakresy jednak nie krzyżują się ani jeden nie zawiera się w drugim. Granicę między przestępstwem z art. 178a § 1 k.k. a wy- kroczeniem z art. 87 k.w. wyznacza próg nietrzeźwości. Stan „po użyciu alkoholu” i „stan nietrzeźwości” są odrębne; ten pierwszy nie zawiera się w drugim. Górna granica stanu po użyciu alkoholu określa jednocześnie wartość, po przekroczeniu której rozpoczyna się stan nietrzeźwości, a zatem pośrednio wyznacza dolną jego granicę. Za górną granicę stanu po użyciu alkoholu należy przyjąć wartość 0,5‰, zaś dolną granicę stanu nietrzeźwości stanowi wartość przekraczającą ją, na przy- kład 0,51‰. Z tego powodu przekroczenie progu nietrzeźwości nie powoduje redukcji znamion wykroczeń z art. 87 § 1 lub 2 k.w., co skutkowałoby przyjęciem kwalifi kacji prawnej wyłącznie z art. 178a § 1 lub 2 k.k.^48 Czyn sprawcy po prostu nie wypełnia wówczas znamienia wykroczenia^49. Jeżeli kierujący pojazdem umyślnie wprawił się w stan „pod wpływem środka odurzającego” i choćby nieumyślnie jest także w stanie po użyciu innego „środka działającego podobnie do alkoholu”, który jednak nie jest „środkiem odurzającym”, zachodzi wówczas jednoczynowy idealny zbieg przestępstwa z art. 178a k.k. i wykroczenia z art. 87 k.w. 50 Wyrażono w literaturze pogląd, że zbiegiem pozornym jest zbieg wykroczenia z art. 87 § 1 k.w. i przestępstwa z art. 178a § 1 k.k.^51 Wydaje się jednak, że autorowi chodziło o zbieg rzeczywisty pomijalny^52 , ponieważ wyłączenie przepisu art. 87 k.w. od- bywa się tu na zasadzie konsumpcji^53. Jeżeli jednak nie będzie można przypisać sprawcy umyślności w zakresie realizacji znamion przestępstwa z art. 178a k.k. (np. z powodu błędu), nie ma przeszkód do przypisania popełnienia wykroczenia z art. 87 k.k.^54 Kodeks wykroczeń w art. 87 § 1a określa typ czynu zabronionego odpowiada- jący w zasadzie temu, który mieścił się w uchylonym art. 178a § 2 k.k. 55 Przepis
(^46) Por. M. Budyn-Kulik, w: M. Mozgawa (red.), Kodeks wykroczeń …, s. 312. (^47) K. Szmidt, Zbieg przestępstwa... , s. 18–20. (^48) Odmiennie Marcinkowski, Zakresy ..., s. 39. (^49) M. Budyn-Kulik, w: M. Mozgawa (red.), Kodeks wykroczeń …, s. 316–317. (^50) W. Marcinkowski, Zakresy …, s. 39. (^51) B. Mik, Glosa do uchwały SN z dnia 15 września 1999 r., I KZP 26/99 , s. 164; K. Szmidt, Zbieg przestęp- stwa... , s. 16. (^52) Tak M. Budyn-Kulik, w: M. Mozgawa (red_._ ) , Kodeks karny. Komentarz , Warszawa 2015, s. 443; wyrok SN z 5.11.2009 r. (III KK 255/09), LEX nr 550488. (^53) W. Kotowski, Kodeks wykroczeń …, s. 44–45. (^54) M. Kulik, Dotychczasowe nowelizacje kodeksu karnego z 1997 r. , Prok. i Pr. 2002/12, s. 48; W. Wróbel, Krytycznie o zaostrzeniu odpowiedzialności karnej za przestępstwa komunikacyjne , PiP 2001/7, s. 56. (^55) Artykuł 178a § 2 k.k., typizujący prowadzenie pojazdu innego niż mechaniczny na drodze publicznej, w stre- fie zamieszkania lub w strefie ruchu, został uchylony przez art. 12 pkt 3 ustawy z 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1247). Zmiana weszła w życie 9.11.2013 r.
Odpowiedzialność za czyn wypełniający znamiona przestępstwa i wykroczenia... 91
ich pozostawania w jednoczynowym zbiegu idealnym. Przestępstwo z art. 179 k.k. popełnia, kto wbrew szczególnemu obowiązkowi dopuszcza do ruchu pojazd mecha- niczny albo inny pojazd w stanie bezpośrednio zagrażającym bezpieczeństwu w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym lub dopuszcza do prowadzenia pojazdu mecha- nicznego albo innego pojazdu na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub strefie ruchu przez osobę znajdującą się w stanie nietrzeźwości, będącą pod wpływem środka odurzającego lub osobę nieposiadającą wymaganych uprawnień. Wykroczenie z art. 96 § 1 k.w. popełnia właściciel, użytkownik lub prowadzący pojazd, który dopuszcza do prowadzeniu pojazdu osobę bez uprawnień, w stanie po użyciu alkoholu, nie w pełni sprawną (fizycznie lub psychicznie) lub dopuszcza do jazdy pojazd, który nie powinien do niej zostać dopuszczony. W obu tych przepisach nieco inaczej określony jest podmiot, sama czynność wykonawcza, strona podmiotowa oraz miejsce popełnienia czynu. Jeżeli na właścicielu, posiadaczu, użytkowniku czy prowadzącym pojazd ciąży szczególny prawny obowiązek, o którym mowa w art. 179 k.k., czyn wypełniający zna- miona wykroczenia z art. 96 § 1 pkt 2 i 5 popełniony umyślnie wypełnia jednocześnie znamiona przestępstwa z art. 179 k.k. W tym wypadku przepis art. 96 k.w. zostanie pochłonięty przez przepis art. 179 k.k. (zbieg rzeczywisty niewłaściwy pomijalny). Na- tomiast zachowanie wypełniające znamiona pozostałych postaci wykroczenia z art. 96 § 1 pkt 1, 3, 4 i 6 k.w. nie wypełnia jednocześnie znamion przestępstwa z art. 179 k.k.^64 Popełnienie wykroczenia z art. 96 § 2 k.w., jeżeli polega na dopuszczeniu po- jazdu na drodze publicznej mimo braku odpowiednich urządzeń lub przyrządów (wypełniającego znamiona z art. 96 § 1 pkt 5 k.w.), może pozostawać w zbiegu rzeczywistym niewłaściwym pomijalnym z przestępstwem z art. 179 k.k. Natomiast czyn sprawcy z art. 96 § 2 k.w. popełniony nieumyślnie nie może jednocześnie wypełniać znamion przestępstwa z art. 179 k.k., ponieważ strona podmiotowa tego przestępstwa polega wyłącznie na umyślności^65. Przepis art. 97 k.w. ma charakter blankietowy, ale został pomyślany jako przepis dopełniający, a nie zastępczy 66. Zabrania on zachowań stypizowanych w przepi- sach ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym lub przepisom wydanym na jej podstawie, czyli innych niż penalizowane przez pozostałe przepisy z tego rozdziału kodeksu wykroczeń. Nie może więc pozostawać z nimi w zbiegu. Nie może mieć również zastosowania wtedy, gdy zachowanie sprawcy nie wypełnia dokładnie znamion przepisów art. 84–96a k.w.^67 Należy rozważyć możliwość jednoczynowego zbiegu wykroczenia z art. 98 k.w. i przestępstwa z art. 173 lub 174 k.k. Sytuacja taka może powstać, gdy sprawca w wyniku zachowania określonego w art. 98 k.w. sprowadzi katastrofę w ruchu lądowym lub jej bezpośrednie niebezpieczeństwo, ponieważ wypełni wówczas znamiona przestępstwa z art. 173 lub 174 k.k. Zbieg taki ma jednak charakter pomijalny; przepis art. 98 k.w. zostanie skonsumowany przez przepisy art. 173 lub 174 k.k. Jeżeli sprawca spowoduje wypadek, o którym mowa w art. 177 k.k., przepis ten skonsumuje przepis art. 98 k.w. 68
(^64) M. Budyn-Kulik, w: M. Mozgawa (red.), Kodeks wykroczeń …, s. 349–350. (^65) M. Budyn-Kulik, w: M. Mozgawa (red.), Kodeks wykroczeń …, s. 350. (^66) Wyrok SN z 11.10.2000 r. (IV KKN 250/00), niepubl. (^67) M. Budyn-Kulik, w: M. Mozgawa (red.), Kodeks wykroczeń …, s. 354. (^68) M. Budyn-Kulik, w: M. Mozgawa (red.), Kodeks wykroczeń …, s. 356–357.
92 Magdalena Budyn-Kulik
Poza wykroczeniami i przestępstwami komunikacyjnymi, problem jednoczy- nowego zbiegu przestępstwa i wykroczenia pojawia się relatywnie rzadko. Warto zwrócić jeszcze tylko uwagę na niektóre przypadki takiego zbiegu związanego z popełnieniem przez sprawcę kradzieży. Kradzież należy do tzw. czynów prze- połowionych – w zależności od wartości skradzionego przedmiotu czynności wy- konawczej stanowi przestępstwo lub wykroczenie. Granica określona została wy- raźnie, przez odwołanie się do najniższego miesięcznego wynagrodzenia 69. W tym zakresie oczywiście nie jest możliwy zbieg przestępstwa z wykroczeniem, gdyż albo wartość skradzionej rzeczy lub pieniędzy osiąga wartość „przestępną”, albo nie. Ustawodawca przewidział jednak w art. 130 k.w. pewne wyłączenia spod tej ogólnej reguły^70. Również niektóre przepisy kodeksu karnego typizują przestępstwa ze względu na szczególny przedmiot czynności wykonawczej (np. dokumenty po- twierdzające tożsamość osoby). Jeżeli zatem sprawca kradnie portfel z pieniędzmi o łącznej wartości nieprzekraczającej 1/4 najniższego miesięcznego wynagrodzenia, ale w portfelu tym znajduje się także dowód osobisty i prawo jazdy właściciela, czyn ten wypełnia znamiona wykroczenia z art. 119 k.w. i art. 275 k.k. (w niektórych układach faktycznych także art. 276 k.k.). Ponieważ „styk” przepisów kodeksu pracy i kodeksu karnego pojawiał się w praktyce orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego, chociaż spraw tego typu nie było w aktach nadesłanych do badania, warto zwrócić uwagę także na jednoczynowy zbieg przestępstwa i wykroczenia z kodeksu pracy. Zakresy przepisów z art. 218 § 1a i 2 k.k. oraz wykroczeń z art. 281 i 282 k.p. w zasadzie się pokrywają. Ar- tykuł 218 § 1a k.k. typizuje występek polegający na złośliwym lub uporczywym naruszaniu praw pracownika wynikających ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego przez osobę wykonującą czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, zagrożony karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2; § 2 tego przepisu stanowi, że osoba określona w § 1a, odmawiająca ponownego przyjęcia do pracy, o której przywróceniu orzekł właściwy organ, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Natomiast w art. 218 § 3 k.p. wprowadzona została odpowie- dzialność karna osoby, która będąc zobowiązana orzeczeniem sądu do wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia ze stosunku pracy, obowiązku tego nie wykonuje. Za ten czyn grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Przepis art. 281 k.p. natomiast przewiduje karę grzywny od 1.000 do 30.000 zł, jeżeli osoba będąca pracodawcą lub działająca w jego imieniu narusza normy związane z zawieraniem i rozwiązywaniem umowy o pracę, stosuje wobec pracowników inne kary niż przewidziane w przepisach prawa pracy o odpowiedzialności porządkowej pracowników, narusza przepisy o czasie pracy lub przepisy o uprawnieniach pracowników związanych z rodziciel- stwem i zatrudnianiu młodocianych, nie prowadzi i nie przechowuje dokumentacji pracowniczej w odpowiedni sposób. Natomiast przepis art. 282 k.p. przewiduje karę grzywny od 1.000 do 30.000 zł dla sprawcy, który wbrew obowiązkowi nie wypłaca w ustalonym terminie i w odpowiedniej wysokości wynagrodzenia
(^69) Por. M. Kulik, w: M. Mozgawa (red.), Kodeks karny …, s. 698. (^70) Por. M. Kulik, w: M. Mozgawa (red.), Kodeks wykroczeń …, s. 460–468.
94 Magdalena Budyn-Kulik
już prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się. Jednak w od- różnieniu od art. 17 k.p.k., art. 5 § 1 pkt 8 k.p.w. stanowi, że nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy postępowanie co do tego samego czynu obwinionego zostało prawomocnie zakończone lub wcześniej wszczęte, toczy się. Ustawodawca użył tu ogólnego określenia „postępowanie”, a nie „postępowanie karne” lub „postępowanie w sprawach o wykroczenia (wykroczeniowe)”. Może zatem powstać wątpliwość, czy przepis ten wyłącza dopuszczalność postępowania w sprawach o wykroczenia wtedy, gdy prawomocnie zakończone lub wcześniej wszczęte o ten sam czyn wobec tego samego obwinionego zostało jakiekolwiek postępowanie (karne lub w sprawach o wykroczenia), czy tylko wówczas, gdy zostało w takiej sytuacji wszczęte lub zakończone postępowanie w sprawach o wy- kroczenia. Wydaje się, że trafny jest ten drugi pogląd. Jak się wskazuje w literaturze przedmiotu, osądzenie sprawy za wykroczenie, gdy ten sam czyn sprawcy wypeł- nia jednocześnie znamiona przestępstwa i wykroczenia, nie stoi na przeszkodzie rozpoznaniu sprawy o przestępstwo, ponieważ na gruncie przepisów kodeksu postępowania karnego res iudicata dotyczy wyłącznie tego samego czynu rozpo- znawanego w postępowaniu karnym^75. Na takim stanowisku stanął także Sąd Naj- wyższy^76. Inna interpretacja tego przepisu byłaby sprzeczna z wykładnią językową
- ustawodawca użył tu sformułowania „tego samego czynu obwinionego”, które sugeruje, że chodzi o sytuację, gdy sprawca czynu występuje co najmniej dwukrotnie w charakterze obwinionego, a więc kiedy rozpoznawana jest kwestia poniesienia przezeń odpowiedzialności za wykroczenia. Odmienna interpretacja art. 5 § 1 pkt 8 k.p.w. byłaby także niezgodna z wykładnią systemową, prowadziłaby bowiem do logicznej sprzeczności między tym przepisem a art. 10 § 1 k.w. oraz art. 61 § 1 pkt 1 k.p.w. Przepis art. 61 § 1 pkt 1 k.p.w. stanowi, że można odmówić wszczęcia postępo- wania, a wszczęte umorzyć, także wtedy, jeżeli w sprawie o ten sam czyn, jako mający jednocześnie znamiona przestępstwa i wykroczenia, postępowanie karne zostało już prawomocnie zakończone orzeczeniem skazującym lub toczy się postępowanie karne z oskarżenia publicznego. W aktualnym stanie prawnym wydaje się, że przepis art. 61 k.p.w. daje jedynie możliwość nieprowadzenia postępowania o wykroczenie, nie nakłada na sąd takiego obowiązku; nie zawiera on zatem ujemnych przesłanek procesowych^77. Do 22.05.2003 r. przepis ten zawierał obligatoryjne (art. 61 § 1 k.p.w.) i fakultatywne (art. 61 § 2 k.p.w.) podstawy odmowy wszczęcia (umorzenia) postępowania w sprawach o wykroczenie. Przepis art. 1 pkt 15 ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia^78 zmienił treść art. 61 § 1 k.p.w., usuwając z niego obligatoryjną podstawę umorzenia (odmowy wszczęcia postępowania) w przypadku zbiegu jednoczynowego przestępstwa i wykroczenia, gdy zapadł wyrok skazujący za przestępstwo. Możliwość odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania przewidywał § 2 tego przepisu wówczas, gdy postępowa- nie o przestępstwo było w toku oraz gdy zastosowano wobec sprawcy wykroczenia środek wychowawczy.
(^75) T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania…, s. 77; W. Kotowski, B. Kurzępa, Kodeks.. ., s. 55–56. (^76) Postanowienie SN z 29.01.2004 r. (I KZP 40/03), OSNKW 2004/2, poz. 22. (^77) T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania…, s. 264. (^78) Ustawa z 22.05.2003 r. (Dz. U. nr 109, poz. 1031).
Odpowiedzialność za czyn wypełniający znamiona przestępstwa i wykroczenia... 95
Jak trafnie zwraca się uwagę w literaturze przedmiotu, z art. 61 § 1 k.p.w. płyną następujące wnioski. Nie ma podstaw do nieprowadzenia postępowania w sprawach o wykroczenia, gdy czyn wypełnia znamiona przestępstwa prywatnoskargowego. Postępowanie takie charakteryzuje się m.in. położeniem akcentu na pojednanie sprawcy i pokrzywdzonego. Gdyby zatem do takiego pojednania doszło, sprawca nie poniósłby odpowiedzialności karnej za popełnienie czynu. Skoro jednak jego czyn wypełnia znamiona wykroczenia, istnieje interes publiczny w ukaraniu sprawcy, niewłaściwe zatem byłoby, aby dzięki pojednaniu z pokrzywdzonym uniknął on odpowiedzialności w ogóle (za wykroczenie)^79. Słusznie zwrócono w literaturze przedmiotu uwagę na to, że ze względu na fa- kultatywny charakter odmowy wszczęcia postępowania lub jego umorzenia, sąd powinien rozważyć, gdy sprawa karna jest w toku, możliwy sposób jej zakończenia. Jeżeli na przykład istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że nastąpi warunkowe umorzenie postępowania lub umorzenie z powodu nieprzekroczenia stopnia zni- komego społecznej szkodliwości czynu, niezasadne byłoby uwolnienie sprawcy także od odpowiedzialności za wykroczenie^80. Należy zwrócić uwagę, że pogląd taki został wygłoszony przed wejściem w życie nowelizacji kodeksu postępowania karnego^81 i kodeksu karnego^82. Wprowadziły one wiele możliwości konsensualnego umorzenia postępowania karnego, bez faktycznego ukarania sprawcy^83. Na gruncie obecnie obowiązujących przepisów przytoczone wyżej stanowisko nie tylko nie straciło na aktualności, ale nawet na niej zyskało. Wątpliwości budzi kwestia tego, jaki sąd i w jakiej formie powinien wydać rozstrzygnięcie odnośnie do tego, która kara podlega wykonaniu. W literaturze pojawił się pogląd, że powinien to uczynić sąd w postępowaniu wykonawczym na posiedzeniu, a nie sąd rozstrzygający w sprawie o przestępstwo lub wykrocze- nie^84. Poglądu tego nie można podzielić bez zastrzeżeń. Na gruncie kodeksu postępowania karnego kwestia orzekania w jednym postę- powaniu o czyn wypełniający jednocześnie znamiona przestępstwa i wykroczenia regulowana jest przez przepisy art. 18 § 1 k.p.k., 400 § 1 k.p.k. i 439a k.p.k. Pierwszy z nich stanowi, że jeżeli czyn stanowi tylko wykroczenie, prokurator odmawiając wszczęcia postępowania lub umarzając je przekazuje sprawę Policji w celu wystąpienia z wnioskiem o ukaranie do właściwego sądu; prokurator może sam wystąpić z takim wnioskiem. Przepis art. 400 § 1 k.p.k. dotyczy postępowania jurysdykcyjnego. Przewiduje on możliwość prowadzenia postępowania w sprawie o wykroczenie, gdy po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się, że czyn oskar- żonego stanowi wykroczenie. A contrario wynika z niego, że jeżeli okoliczność taka ujawni się wcześniej, sąd powinien sprawę przekazać właściwemu sądowi. Należy zauważyć jednak, że orzekanie w sprawie o wykroczenie w postępowaniu karnym nie pociąga za sobą konieczności uchylenia orzeczenia (art. 439a k.p.k.).
(^79) Por. A. Marek, Prawo …, s. 74. (^80) T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania…, s. 265. (^81) Ustawa z 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw
82 (Dz. U. poz. 1247 ze zm.). 83 Ustawa z^ 20.02.2015 r. o^ zmianie ustawy –^ Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 396). W momencie opracowywania raportu było to np. umorzenie postępowania z art. 59a k.k. Przepis ten dodany przez art. 12 pkt 1 ustawy z 27.09.2013 r., został następnie uchylony przez art. 7 pkt 5 ustawy z 11.03.2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 437 ze zm.). (^84) G. Kasicki, A. Wiśniewski, Kodeks wykroczeń.. ., s. 54.
Odpowiedzialność za czyn wypełniający znamiona przestępstwa i wykroczenia... 97
Wiek sprawców kształtował się następująco: najliczniejsze, prawie równe pod względem liczebności, były przedziały wiekowe od 22 do 30 lat – 58 osób (26% wszystkich sprawców z tej grupy spraw) i od 31 do 40 lat – takich osób było 59 (26,5%). Wiek 34 sprawców mieścił się w przedziale od 51 do 60 lat (15,2%). Prawie jednakowa liczba osób znajdowała się w przedziale wiekowym od 41 do 50 lat – 28 osób (12,6%) i od 17 do 21 lat – 27 osób (12,1%). Najmniej licznie re- prezentowana była kategoria wiekowa powyżej 60 lat. Takich osób było 17 (7,6%).
Tabela 1. Wiek sprawców Wiek sprawców l.b. % 17 do 21 lat 27 12, 22 do 30 lat 58 26, 31 do 40 lat 59 26, 41 do 50 lat 28 12, 51 do 60 lat 34 15, Pow. 60 lat 17 7, Suma 223 100,
Źródło: opracowanie własne.
Stan cywilny sprawców w tej grupie przedstawiał się następująco. Osób, które określi- ły się jako kawaler lub panna było 124 (55,6%). W związku małżeńskim żyło 72 sprawców (32,3%). Dość liczna była grupa rozwodników – 21 osób (9,4%). Najmniej licznie zaś reprezentowane były osoby owdowiałe – 6 osób. Jedynie wykształcenie 77 sprawców (34,5% wszystkich z tej grupy spraw) jest znane. Liczba sprawców z wykształceniem zawodowym (19 osób; 8,5% sprawców z tej grupy spraw; 24,7% w grupie osób o ustalonym wykształceniu), podstawowym (24 osoby; 10,8% w tej grupie spraw; 31,2% w grupie o ustalonym wykształceniu) oraz średnim (22 osoby; 9,9% w tej grupie spraw; 28,5% w grupie o ustalonym wykształceniu) była zbliżona. Znacząco mniej osób legitymowało się wykształceniem gimnazjalnym – 9 osób (4% w tej grupie spraw; 11,7% w grupie o ustalonym wykształceniu) oraz wyższym – 3 osoby (1,3% w tej grupie spraw; 3,9% w grupie o ustalonym wykształceniu). Odnośnie do pozostałych 146 sprawców (65,5% wszystkich sprawców w tej grupie) brak było danych w tej mierze. W niewielu sprawach znajdowały się dane dotyczące zawodu sprawcy. Znane są odnoś- nie do 86 osób (38,6% wszystkich sprawców w tej grupie spraw), z czego co do 16 wiado- mo, że nie miały wyuczonego zawodu. Sprawcy posiadali zróżnicowane zawody wyuczone; w pojedynczych przypadkach były to następujące profesje: tokarz, leśnik, wulkanizator, magazynier, kucharz, kominiarz, farmaceuta, konserwator zabytków, sprzedawca, elektryk, monter, rybak, nauczyciel; po dwóch sprawców miało zawód piekarza, hydraulika, malarza, ogrodnika, spawacza, rolnika, informatyka, dekarza; po 3 razy zadeklarowano następujące zawody: operator, technik, ślusarz; po 4 razy: ekonomista, murarz, uczeń, a 6 razy – stolarz. Zdecydowanie najczęściej występującym zawodem był mechanik (14 sprawców). Ze względu na to, że dominującym rodzajem kary za wykroczenie jest grzywna, pytano sprawców o źródła zarobkowania (utrzymania). Należy jednak zaznaczyć, iż w aktach spraw nie ma informacji odnośnie do faktu weryfikacji tych danych. Posiadających stałe
98 Magdalena Budyn-Kulik
zatrudnienie było 89 sprawców (39,9% sprawców z tej grupy spraw), zaś 53 wykonywało prace dorywcze (23,8%). Nieposiadających stałego źródła utrzymania było 41 sprawców (18,4%). Wśród sprawców byli również emeryci (10 osób – 4,5%) i renciści (10 osób
- 4,5%). Kilku sprawców (8 osób; 3,6%) prowadziło własną działalność gospodarczą, a kilku – gospodarstwo rolne (5 osób; 2,2%). Odnośnie do 7 sprawców (3,1%) brak danych w tej mierze. Dane o uprzednim skazaniu lub ukaraniu sprawców pochodzą w głównej mie- rze z oświadczeń samych obwinionych. W większości przypadków nie były one weryfi kowane 86. Wśród sprawców 120 było już karanych (53,8% sprawców z tej grupy spraw); w tym za takie samo lub podobne przestępstwo (głównie dotyczy- ło to przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji) – 80 osób (35,9% wszystkich sprawców z tej grupy spraw; 66,7% uprzednio karanych). W grupie sprawców już karanych było 17 wielokrotnie skazanych (7,6% wszystkich sprawców z tej grupy spraw; 14,2% uprzednio karanych). Kilku sprawców było uprzednio karanych za wykroczenie – 5 osób (2,2% wszystkich sprawców z tej grupy spraw). Pomimo częstych przypadków popełniania czynu zabronionego w stanie świa- domości, mogącym budzić wątpliwości ze względu na odurzenie alkoholowe lub innymi środkami psychoaktywnymi, jedynie w stosunku do 4 sprawców wywołano opinie biegłych psychiatrów. Czyn w większości spraw związany był z naruszeniem zasad w ruchu drogowym. Często jego opis wskazywał na więcej niż jeden zestaw znamion, dlatego podane niżej dane liczbowe nie sumują się z liczbą sprawców (i spraw). W opisie czynu informacja o stanie odurzenia sprawcy znalazła się 96 razy. Dwu- krotnie chodziło o popełnienie czynu w stanie odurzenia narkotycznego; czterokrotnie
- w stanie po użyciu alkoholu; w 90 przypadkach sprawca w czasie czynu był w stanie nietrzeźwości. Warto zwrócić uwagę na to, że z akt wynikało, iż więcej sprawców popełniło czyn w stanie nietrzeźwości. O ile każdy stan po użyciu alkoholu znalazł od- zwierciedlenie w opisie czynu, zaś w przypadku odurzenia środkami innymi niż alkohol
- w dwóch na trzy^87 , aż 186 sprawców popełniło czyn w stanie nietrzeźwości. Pomijano tę okoliczność w opisie czynu prawdopodobnie dlatego, że w większości przypadków stanowiła ona znamię przestępstwa, a nie wykroczenia. Wydaje się jednak, że taki zabieg jest niewłaściwy. Okoliczność, że sprawca popełnił czyn w stanie odurzenia, jest istotna, nawet gdy nie stanowi znamienia typu. Powinna mieć wpływ na wymiar kary. Istnieje powszechna praktyka odrębnego prowadzenia sprawy o przestępstwo i wykroczenie, a w przypadku postępowania wykroczeniowego – do wydzielania każdego zestawu znamion w odrębny czyn. Prowadzi to do pozornej multiplikacji czynu, co zaciemnia obraz treści bezprawia. Sądzę, że właściwszą praktyką jest podawanie jednego pełnego opisu czynu, ponieważ sprawca popełnił jeden czyn. Jeżeli popełnił kilka czynów, mamy do czynienia nie ze zbiegiem przepisów ustawy, ale ze zbiegiem przestępstw. Ten jeden opis powinien zostać następnie przyporządkowany do przepisów, które poszczególne jego fragmenty realizują, niezależnie od tego, w jakich ustawach owe przepisy są zawarte. W pojedynczych przypadkach czyny popełnione przez sprawców z badanej grupy akt zostały opisane jako: jazda po chodniku, amatorski połów ryb bez uprawnień,
(^86) Pomimo tego, że np. z akt wyłączano materiały postępowania karnego z art. 244 k.k. (^87) Jeden przypadek – było to wykroczenie inne niż drogowe, a stan odurzenia był irrelewantny w świetle znamion.
