Pobierz Okres Oświecenia - Notatki - Filozofia - Część 2 i więcej Notatki w PDF z Filozofia, poglądy filozofów tylko na Docsity!
doznanych i zapamiętanych (cała treść i funkcje umysłu powstają jako efekt bodźców zewnętrznych). Wiedzę abstrakcyjną pojmował zaś nominalistycznie a wiedzę zmysłową idealistycznie. Od nauki wymagał, by była jak najbardziej ścisła i ostrożna. By uczynić z filozofii naukę ograniczył ją wyłącznie do psychologii. Analizę uważał za jedyną prawidłową metodę, a w poszukiwaniu syntez widział przeszkodę w postępie nauki. Nie twierdził, że nauka jest jedynym źródłem prawdy, do czego skłaniały wyniki naukowe, lecz w myśl wiary chrześcijańskiej, uznawał istnienie Boga i duszy substancjalnej.^22 Condillac jest autorem Traité des sensations (1754), Logiki (1780) oraz La langue des calculs (z 1798, która drukiem ukazała się już po jego śmierci). Teraz czas na wspomnianych już dwukrotnie encyklopedystów, bowiem w XVIII wieku znalazła się grupa uczonych, którzy, by osiągnąć całkowitą pewność zaufali faktom. Stanowisko powyższe (któremu w XXI wieku nadano nazwę pozytywizmu) zostało zainicjowane około połowy stulecia XVIII we Francji, a jego głównym przedstawicielem był Jean Lerond d’Alembert (ilustr. 8). Ten wybitny przedstawiciel epoki (żyjący w latach 1717-1783) był współwydawcą i współredaktorem (stworzył wstęp- Discours préliminaire ) Wielkiej Encyklopedii (w 1757 wskutek represji politycznych zmuszony był do rezygnacji z prac nad nią.). Jako zwolennik empiryzmu, za pewną uważał wiedzę opartą na doświadczeniach zmysłowych, które, oczyszczone przez umysł z tego, co przypadkowe, tworzyć miały podstawę pojęć ogólnych i definicji - zasadniczego elementu rozumowania nauk. Za główne zadanie myślenia i działalności naukowej uznał porównywanie faktów lub idei i poszukiwanie związków między nimi. Dokonał podziału nauk na historię, filozofię i sztuki piękne, upatrując ich cech odpowiednio w pamięci, rozumie i wyobraźni. Filozofii przypisał funkcje metodologiczne. Jako pierwszy zwrócił uwagę na społeczne i biologiczne uwarunkowania ludzkich pojęć i sądów o świecie. Ostatecznie skłaniał się ku sceptycyzmowi, zakładając niepoznawalność tzw. istoty rzeczy. Przyjmował istnienie duszy, która jako oddzielna substancja miała w człowieku kształtować świadomość niezależnie od materii. Za podstawę moralności uznał niezmienne zasady etyczne, właściwe z natury wszystkim ludziom, a z drugiej strony - właściwie pojęty interes osobisty i społeczny. Zasłużył się w fizyce i matematyce, stad też dziedziny te stanowiły źródło jego filozofii. Jak pisze Tatarkiewicz „Nie był filozofem zajmującym się nauką, lecz- jak Newton- uczonym, który badania naukowe uzupełniał przez refleksje filozoficzne”^23 Uzupełnienie poglądów Voltaire’a, La Mattrie’go, Condillaca i d’Alamberta stanowią poglądy Adriana Claude’a Helvétius’a (ilustr.9). Ten żyjący w latach 1715-1771 syn nadwornego lekarza, pochodził z rodziny naturalizowanej i nobilitowanej we Francji. W wieku 23 lat, za protekcją królowej przyznano mu urząd generalnego dzierżawcy dóbr królewskich, przynoszący znaczne dochody. Zabezpieczony od strony materialnej, mógł więc w pełni oddawać się uciechom życia. Równie wiele energii poświęcał jednak sprawom ducha. Gdy w 1758 ogłosił obszerną książkę zatytułowaną De l‘sprit stracił swój urząd, natomiast papież zabronił jej czytania. W swojej filozofii Helvétius sympatyzował z materialistami i sensualistami. Twierdził, że wszelkie wyobrażenia pochodzą z wrażeń zmysłowych, a bodźcem każdego działania jest miłość własna, zaś miarą ocen jest interes. Co ciekawe uważał także, ze umysł zawdzięcza wszystko zmysłom, a w szczególności kształtowi rąk i giętkości palców, jak i
(^22) Tamże, s. 137- (^23) Tamże, s. 140- 144
Ilustr. 8 J. L. d’Alembert
Ilustr. 9 A. C. Helvétius
również, że nie ma innych dążeń jak interesowne. W myśl poglądów Locke’a zaprzeczał istnieniu wrodzonych czynników w człowieku (pojęciom oraz skłonnościom), a wszystkie właściwości są nabyte i zależne od otoczenia oraz wychowania i warunków życia. Rozwodził się również na temat dobra i zła. W znacznym uproszczeniu wg niego kto szkodzi innym zmierzając do własnego interesu jest zły, natomiast jeśli jednocześnie służy interesom innych jest dobry, a także, że człowiek pozbawiony popędów nie jest zdolny ani do zła, ani do dobra. W związku z wyżej wymienionymi spostrzeżeniami Helvétius idzie dalej i wyciąga następujące wnioski: skoro wszystkie właściwości są nabyte, to można sprawić, żeby ludzie nabywali tylko i wyłącznie własności dobre, służące interesowi ogółu i tym samym byli dobrzy. Helvétius stał się ogniwem w linii rozwojowej utylitaryzmu, albowiem przeniósł ten prąd na kontynent europejski. Nie ograniczał się do poszczególnych obserwacji, lecz rozbudował ogólną teorię dotyczącą natury człowieka, którą w swej podstawie uważał tylko za cielesną.^24 Zupełnie inną postawę reprezentował Jean- Jacques Rousseau (ilustr. 10), którego poglądy godziły w podstawy Oświecenia. Rousseau (1712-1778) urodził się w Genewie i pochodził z ludu. Przeznaczony do rzemiosła i oddany do terminu uciekł w wieku lat 16 i wiódł życie włóczęgi. Z tego wyrwała go pani de Warens, z którą spędził najpiękniejsze lata swego życia. W roku 1741 wyruszył do Paryża, gdzie do swego grona przyjęli go (późniejsi) encyklopedyści. Początkiem działalności pisarskiej Rousseau stała się odpowiedź na konkurs ogłoszony przez Akademię w Dijon (jego rozprawa uzyskała zaszczytną pierwszą nagrodę). W swojej pracy, cywilizację i postęp obciążył winą za istniejące zło, równocześnie rzucając hasła powrotu do natury.^25 W 1754 Rousseau, już jako znany myśliciel, powrócił do Genewy, gdzie stanął po stronie "młodego" mieszczaństwa genewskiego w jego walce ze "starym", oligarchicznym możnowładztwem.^26 W swej filozofii (choć nie był on filozofem w technicznym tego słowa znaczeniu) zawarł hasła powrotu do natury, które stały się tłem koncepcji wychowania naturalnego, której to zasady przedstawił w poemacie dydaktycznym Emile ou sur l’education (1762). M.in. podzielił w nim młodość na cztery okresy: niemowlęctwo (do mówienia), dzieciństwo (do 12. roku życia), chłopięctwo (do 15. roku życia) i młodzieńczość (do 20. roku życia), a także zawarł poglądy metafizyczne i religijne. Dzieło to było wydarzeniem, które zdołało poruszyć wielkie umysły tego okresu, mimo że sąd paryski skazał wolumin na spalenie. Również dziełem popularnym w okresie rewolucji francuskiej był traktat polityczny Du contract social (1762), w którym Rousseau starał się odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób można usprawiedliwić istnienie społeczeństw zorganizowanych w państwa, które narzucają ludziom różne ograniczenia. Doszedł w nim m.in. do konkluzji, że równość jest najwyższym prawem ludzkim, a nierówność największym złem.. Twierdził też, iż „dzieje nie są postępem, bo wzrastanie cywilizacji nie jest wzrastaniem ani dobra, ani szczęścia”.^27 Ponadto przyjął on wrogą postawę wobec intelektualizmu, zarówno nauki jak i filozofii, szczególnie tej panującej w jego epoce (racjonalistycznej, materialistycznej, sensualistycznej). Ciekawostką może być fakt, ze mimo swoich poglądów Szwajcar swoje dzieci oddał do sierocińca, a koniec życia spędził w osamotnieniu i rozgoryczeniu. Znaczenie Rousseau dla filozofii było wg Tatarkiewicza poczwórne, a mianowicie: odnowił on stanowisko moralistyczne; w miejsce dogmatycznego przekonania o wartości
(^24) Tamże, s. 145- (^25) A. Sikora, Spotkanie z filozofią, Iskry, Warszawa 1975 (^26) J. Wojtowicz, Historia Szwajcarii, Ossolineum, Wrocław 1989 (^27) W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2001, t. 2, s. 152
Ilustr. 10 J. J. Rousseau
ROZDZIAŁ IV
Filozofia krytyczna w Niemczech
W Niemczech filozofia Oświecenia zyskała zupełnie odrębną postać, bowiem w odróżnieniu od Anglii i Francji stanęła na stanowisku racjonalizmu. Stało się tak za sprawą Christiana Wolfa (ilustr. 11) i jego szkoły. W nowym ujęciu racjonalizmu stanowił, poprzez swą dogmatyczność, pewien rodzaj filozofii szkolnej, znacznie różniącej się od racjonalizmu z ubiegłego stulecia.. Wolff (1679- 1754) od 1706 r. był profesorem w Halle, natomiast wcześniej w swym kraju uzyskał sławę dzięki pracom ( Vernünftige Gedanken von …), które przyczyniły się w dużej mierze do ukształtowania języka niemieckiej filozofii. Przerwał swą działalność w 1723 r. na skutek represji ze strony sfer religijnych, bowiem skazano go na banicję, a rozpowszechnianie jego dzieł zostało zakazane. Fryderyk II, wstąpiwszy na tron cofną jednak dekret poprzednika i Wolff powrócił z Marburga do Halle. Liczne jego pisma miały charakter podręcznikowy i wszystkie były nacechowane schematycznością i dokładnością.^28 W swoim głównym dziele Einleitende Abhandlung über Philosophie im allgemeinen podzielił Wolff nauki na dwa rodzaje: filozoficzne (które są najwyższym typem poznania i podają racje istnienia rzeczy, tylko te nauki są prawdziwe i jasne) oraz historyczne (które dotyczą rzeczy istniejących i uchwytnych w empirycznym doświadczeniu i są one niepewne, ale potrzebne, gdyż dostarczają materiału badaniom filozoficznym). Jego filozofia opierała się na racjonalizmie. Pierwszą zasadą nauki miała być zasada sprzeczności z której wywodził zasadę racji dostatecznej. Filozofia była dla niego "nauką o wszystkim, co jest możliwe. Możliwie zaś jest to, co bez wewnętrznej sprzeczności może być nazwane". Ta przyjęta przez niego definicja usprawiedliwiała rozszerzenie filozofii na dziedziny, które nie były dotąd przedmiotem zainteresowania filozofii, jak choćby prawo. Wolff przyznawał jednak, że nauki racjonalne traktują jedynie o możliwości a nie rzeczywistości, jednocześnie zaś był daleki od idealizmu, gdyż nie odrzucał doświadczenia zmysłowego, lecz postulował jego zgodność z rozumem. System ten odpowiadał naturalnemu obrazowi świata, dzięki czemu mógł on w dziedzinach praktycznych, takich jak polityka czy religia, wykazywać zgodność racjonalnych danych rozumowych ze stanem faktycznym. Na tej systematycznej podstawie rozwijał on interesujące go tematy, które przyniosły mu wielką popularność. Filozofia Wolfa poprzez swą schematyczność predysponowała do bycia filozofią szkolną. Idąc poniekąd w ślady mistrza uczniowie jego wydawali głównie podręczniki. Szkoła Wolffa stała się potęgą, jednakże w drugiej połowie stulecia pojawienie się wczesnego romantyzmu powoli zaczęło strącać ją z piedestału. Jednakże popularna i romantyczna filozofia nie zadała ostatniego ciosu, z filozofią w wydaniu Wolffa ostatecznie uporała się filozofia krytyczna. Ojcem tego kierunku był Immanuel Kant (1724-1804), filozof z Królewca (tam się urodził i tam też dokonał żywota). Pochodził z chłopskiej rodziny, jego ojciec był rzemieślnikiem. Swoje życie Kant (ilustr. 12) wiódł całkowicie podporządkowane nauce. Ten wszechstronnie uzdolniony człowiek przeszedł przez wszelkie szczeble kariery uniwersyteckiej (był kolejno magistrem, doktorem, docentem, profesorem logiki i metafizyki, dziekanem, aż ostatecznie został rektorem). Przez całe życie żył sam, nigdy nie założył rodziny, odrzucał także powołania do innych uniwersytetów, takich jak Erlangen, Halle czy
(^28) Tamże, s. 158
Ilustr. 11 Ch. Wolff
Jeny. Co ciekawe ten odważny i liberalny człowiek unikał takich wystąpień publicznych, które mogłyby narazić go władzom lub społeczeństwu, a tym samym wybić z rytmu regularnej pracy. Jego surowy stosunek do życia był daleko inny od wszechobecnego w tych czasach libertynizmu. Sam Kant swą filozofię dzielił, ze względu na etap rozwoju, na dwa okresy. Pierwszy, filozofię przedkrytyczną podzielić można z kolei na trzy fazy. Faza pierwsza (do 1762) to praca głównie na polu nauk przyrodniczych, jedynie pisma tej epoki w życiu Kanta były niesamodzielne, ponieważ szły torem filozofii szkolnej. Zaliczyć tutaj można m.in.: Gedanken von der wahren Schätzung der lebendigen Kräfte (1749) oraz Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels (1755). Następna faza (1762-1766) cechuje się zwrotem ku zagadnieniom humanistycznym i filozoficznym, to zapowiedź zerwania ze szkolną metafizyką. Wtedy to spod pióra mistrza wychodzą: Untersuchung über die Deutlichkeit der Grundsätze der natürlichen Theologie und Moral (1763), Der einzig mögliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes (1763), Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenen (1764) oraz Träume eines Geistersehers, erläutert durch Träume der Metaphysik (1766). Faza ostatnia wydała na świat jedno dzieło zatytułowane De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis (1770), w którym to Kant twierdzi, że przestrzeń i czas są subiektywnymi postaciami zmysłowości. Następny okres to czas filozofii krytycznej. Kolejne swoje główne dzieło Kritik der reinen Vernunft wydał po 11-letniej przerwie. Dokładnie przemyślana Krytyka stała się ośrodkiem i zarazem celem nowej filozofii. Kant w swej filozofii za postawę ustanowił brak jakichkolwiek wstępnych założeń z wyjątkiem uznania zasad elementarnej logiki. Swoje dociekania nazywał transcendentalnymi, ponieważ wykraczały poza zastaną wiedzę. Poszukując sądów, które byłyby prawdziwe, a zarazem przekazywały wiedzę o świecie, stworzył teorię bazującą na tak zwanych sądach syntetycznych a priori. Zdaniem Kanta występują one w arytmetyce oraz geometrii i traktują o dwóch nieredukowalnych składnikach naszych wrażeń: czasie oraz przestrzeni. Istotą jego koncepcji było jednak to, iż uznał, że sądy takie pojawiają się też w metafizyce. Twierdził również, że czas i przestrzeń są formami, w które zostają wtłoczone nasze wrażenia zmysłowe, natomiast innym rodzajem form są kategorie, pozwalające na pojęciowe ujmowanie przedmiotów, z których główne to przyczyna i substancja. Tym, co możemy poznawać, czyli fenomenami, są zjawiska zapośredniczone przez zmysły i ujęte w czasowe, przestrzenne, przyczynowe oraz substancjalne formy. O tym, co się za nimi kryje nie wiemy nic. Nasz rozum spekulatywny tworzy idee Boga, duszy i kosmosu. Naturalną ludzką potrzebą jest zgłębianie tych idei, ale nie sposób przejść od powszedniego doświadczenia do tych pojęć. One również należą do rzeczy w sobie. Nic o nich nie wiemy. Takie stanowisko nazywa Kant agnostycyzmem poznawczym. Obok rozumu spekulatywnego istnieje rozum praktyczny. Jego domeną są prawdy o charakterze normatywnym. Mają one charakter aprioryczny, są, więc równie niepodważalne jak sądy matematyki, lecz dotyczą sfer moralności oraz estetyki. Najogólniejsza spośród tych zasad – imperatyw kategoryczny – mówi, że należy postępować zawsze wedle takich reguł, co, do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze. Co do rozumu praktycznego, to tworzy on postulaty. Należą do nich tezy o istnieniu wolnej woli, nieśmiertelnej duszy oraz Boga. Wolna wola jest konieczna, żeby zasady moralne miały sens. Nieśmiertelna dusza, aby możliwe było nieskończone dążenie do doskonałości moralnej. Bóg, by doskonałość moralna i szczęście mogły współegzystować. Doskonałość moralna i jej jedność ze szczęściem nie przejawiają się w świecie naszych doświadczeń. Są one właściwe wspomnianym bytom wyższym. Rozum
Ilustr. 12 I. Kant
ROZDIAŁ V
Podsumowanie
W ujęciu chronologicznym okres XVIII wieku możemy podzielić na trzy fazy. Fazę pierwszą (1690-1730) stanowi filozofia Oświecenia występująca w Anglii, która to nastąpiła niemalże bezpośrednio po filozofii średniowiecznej. Po wcześniejszych zapowiedziach nowej filozofii przyszedł czas na Locke’a, od którego to rozpowszechnienie nowych poglądów nastąpiło już w szybkim tempie. Dzieło Locke’a, zatytułowane Essay, stało się podłożem teoretycznych poglądów Oświecenia, w Epistola de tolerantia zaś znalazły się praktyczne dążenia tego okresu. Na nowo definiując pojecie empiryzmu Locke przeszedł do historii myśli ludzkiej. Po nim kontynuatorami tego typu filozofii byli Berkeley i Hume. Ten pierwszy w swoich poglądach wyznaje najbardziej radykalną postać empiryzmu, związaną zarazem z immaterialistyczną metafizyką. Myśl Berkeley’a szła wespół z rozwijającym się podówczas w Anglii prądem platońskim. Hume (tworzący już w drugiej fazie, bo po 1730) poddał natomiast krytyce podstawy empiryzmu i zachwiał nimi budując swą filozofię na niepewności i subiektywności. Kładąc nacisk na formułowanie i rozwiązywanie specjalnych zagadnień filozoficznych m.in. spowodował, iż doświadczenie (będące dotychczas dogmatem) stało się zagadnieniem teorii poznania, poddał krytyce pojecie przyczynowości, siły oraz substancji. Wyrastając z filozofii Oświecenia, swoimi badaniami częściowo przyczynił się do obalenia tejże filozofii. Po raz kolejny należy podkreślić, że w filozofii od Locke’ a do Hume’a dokonało się przejście od empiryzmu poprzez sensualizm do pozytywizmu, oraz, że przewagę miały tutaj zagadnienia epistemologiczne, ale i filozofia religii. Kolejni myśliciele angielskiego Oświecenia poruszyli zagadnienia etyki i estetyki. Był to przede wszystkim Shaftesbury, który w duchu empiryzmu uprawiał filozofię moralną. On, bowiem dał początek filozofii moralnej, ale i filozofii estetyki. Następnie filozofia Oświecenia przeszła (zwłaszcza) w Anglii do zagadnień o charakterze praktycznym. Zaczęły pojawiać się kwestie dotyczące dobrego życia. Chociaż Shaftesbury dał odpowiedź na te pytania w początkowej fazie, dalej rozwój skierował się w stronę utylitaryzmu, którego zasada stała się naczelną tezą angielskich etyków Oświecenia. Druga faza Oświecenia następuje po przeniesieniu tychże prądów umysłowych na kontynent. Za datę początkową Oświecenia we Francji przyjmuje się rok 1715 (śmierć Ludwika XIV), jednakże okres tej formacji kulturowej, który mógłby zyskać miano właściwego rozpoczyna się mniej więcej około 1730 roku. W tym czasie Paryż stał się stolicą trendu intelektualnego, artystycznego i obyczajowego. Z chwilą wstąpienia na tron Ludwika XVI sytuacja wewnętrzna była ustabilizowana, ale kłopoty pojawiają się w momencie utraty przez kraj części terenów zamorskich. Wtedy to społeczeństwo zaczyna odczuwać potrzebę zmian. Potężnie rozwijająca się wówczas działalność myślicieli była sprzeczna z ideami monarchii francuskiej. Na lata 1745-1755 przypada szczyt rozwoju myśli tamtego okresu. I chociaż panujący absolutyzm rozpoznawał nowe teorie jako wrogie, Paryż zgromadził wtedy niezwykły zespół uczonych reprezentujących różne odcienie myśli filozoficznej, których rozwoju nie można było zapobiec z powodu kryzysu. Autorytety myślicieli wzrastały, więc w społeczeństwie pomimo represji władz. Filozofia stosowana, zapoczątkowana w Anglii, zadomowiła się na dobre we Francji, w której działały dwa „pokolenia bojowników”: pokolenie Woltera i pokolenie encyklopedystów, a także m.in. Rousseau. To tutaj materializm stał się jednym z najbardziej
typowych systemów Oświecenia za sprawą La Mettrie’go, który wyprzedził encyklopedystów. Z kolei inna grupa filozofów ograniczyła się do analizy psychologicznej umysłu dochodząc do krańcowego sensualizmu, czemu początek dał Condillac. Dla jeszcze innych same fakty stały się przedmiotem nauki i filozofii. Tak stało się około połowy stulecia, a głównym przedstawicielem tego stanowiska był d’Alembert. Natomiast pragnąc ulepszyć życie człowieka Helvétius przeniósł w swej filozofii utylitaryzm na kontynent. Nie sposób opisywać tutaj szczegółowo poszczególne dokonania w sferze filozofii wszystkich myślicieli, którzy zasłużyli się ludzkości, jednakże wypada podkreślić fakt, iż to właśnie Francja była głównym ośrodkiem myśli epoki. Warto również wspomnieć, że do najważniejszych wydarzeń związanych z Oświeceniem należy Rewolucja Francuska. Idea republiki rządzonej przez wybrany w wolnych wyborach parlament stała się zaczynem zmian zachodzących w Europie. Wielka Brytania mimo zachowania ustroju monarchii podążyła tą samą drogą, co doprowadziło do
rewolucji przemysłowej w następnym stuleciu. 31 Po filozofii Oświecenia drugim wytworem XVIII stulecia była filozofia krytycyzmu (od około 1770), która przyniosła częściowe zerwanie z wcześniejszymi ideami. Nie należy jednak zapominać, że oba te twory miały ze sobą części wspólne: zajmowały postawę minimalistyczną, pragnęły usunąć metafizykę z filozofii oraz maksymalnie ja ograniczyć, by stała się pewniejszą. Różnice jednak były o wiele większe, chociażby to, że filozofia Oświecenia była wytworem znacznej grupy myslicieli, a filozofię krytyczną stworzył jeden człowiek. Koncepcje Kanta- ojca krytycyzmu, miały wielki wpływ na filozofię zachodnią. Już za jego życia znalazły odbicie w pracach Reinholda, Becka i Fichtego, później zaś Schellinga, Hegla oraz Novalisa. Po filozofii krytycznej nie sposób już było ujmować pojęć takich jak absolut, Bóg czy istota na sposób, w jaki czyniono to przed Kantem: kantyzm dał początek ruchowi filozoficznemu, który zyskał miano idealizmu niemieckiego. Nawet Schopenhauer tworzył pod znacznym wpływem kantowskiego idealizmu transcendentalnego. Pośród filozofów dwudziestowiecznych do Kanta nawiązywali w koncepcjach politycznych oraz etycznych między innymi Habermas oraz Rawls, a autentyczne odrodzenie jego myśli miało miejsce w pracach neokantystów: Cohena, Natorpa, Hartmanna i Cassirera. Tak pokrótce przedstawia się zróżnicowanie filozoficzne wieku XVIII. Patrząc jednak z perspektywy wpływu na kolejne stulecia Oświecenie wniosło do tradycji europejskiej nowe, trwałe wartości, spośród których najważniejszą było wprowadzenie do świadomości ludzkiej pewności o sile i możliwościach umysłu oraz o randze nauki i oświaty.^32 W wymiarze społecznym epoka ta zastała określona przez wzrost znaczenia mieszczaństwa, a ważnymi wydarzeniami z dziedziny filozofii prawa stały się nowe definicje praw natury i praw człowieka. Myśl Oświecenia wywarła także duży wpływ na koncepcje organizacji państwa. Dzięki dążeniom wolnościowym wiek XVIII przyniósł także zmiany na płaszczyźnie religijnej. Tak jak wcześniej religia miała wpływ na filozofię, tak w dobie Oświecenia role się odwróciły i filozofia zaczęła wpływać na losy religii. W „wieku filozofów” powstały także podstawy ekonomii politycznej, oraz wiele dzieł literatury, choćby Julie ou La nouvelle Héloise - Rousseau, a także mnóstwo utworów muzycznych, które są odgrywane do dziś w filharmoniach na całym świecie.
(^31) W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2001, t. 2 (^32) M. Adamczyk, Starożytność- Oświecenie, WSiP, Warszawa 1995, s. 363
