Pobierz opacowanie rozdziału 9 i więcej Opracowania w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
Rozdział 9 Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka Wprowadzenie i kontekst: Badania nad osobowością Eysencka mają dwa zazębiające się aspekty. Pierwszy aspekt to ich charakter opisowy albo taksonomiczny- tworzenie kategorii wykorzystywanych przy łącznym ujmowaniu różnic między ludzmi. Drugi dotyczy elementów przyczynowych i tu Eysenck wnosi istotny wkład twórczy. Uznaje on decydującą rolę uczenia się i czynników środowiskowych, lecz jest zdania, iż musimy brać pod uwagę również fakt, że dana sytuacja rozmaicie oddziałuje na różnych ludzi. Przy tym musimy uznać determinującą, przyczynową rolę czynników biologicznych. Wyjątkowość Eysenckowskiego ujęcia osobowości polega na tym, że określa ono łańcuch przyczyn, w którym substrat biologiczny jest odpowiedzialny za różnice indywidualne w zakresie podstawowych wymiarów osobowości. Zachowanie wynika z pozycji osoby na tych wymiarach oraz z okoliczności, w których się ona znajduje. Znaczy to, że zachowanie odzwierciedla zazwyczaj interakcję skłonności osoby oraz sił środowiskowych. Eysenck skupia się zatem na „biologicznych wymiarach osobowości”, a jego ujęcie ma charakter „biospołeczny” w tym sensie, że według niego charakterystyka funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego predysponuje jednostki do reagowania w określony sposób na środowisko. Eysenck ma rację twierdząc, że adekwatny model osobowości musi uwzględniać taksonomię opisową oraz wskazywać mechanizmy biologiczne, które przyczyniają się do obserwowanych różnic na tych wymiarach opisowych. Eysenck dokonuje rozróżnienia między pojęciami cechy i typu. Cecha odnosi się do zbioru wzajemnie powiązanych zachowań, które współwystępują albo wielokrotnie pojawiają się razem. Osoba, która obdarzona jest cechą towarzyskości, chodzi na przyjęcia, rozmawia z przyjaciółmi, lub spędzać czas z ludzmi itd. Typ jest tworem wyższego rzędu albo tworem nadrzędnym, obejmującym zbiór skorelowanych ze sobą cech. Np. ekstrawertyk jest towarzyski, asertywny i lubi ryzyko. Model osobowości Eysencka obejmuje trzy podstawowe wymiary typologiczne: ekstrawersję- introwersję, neurotyzm-stabilność oraz psychotyzm- panowanie nad impulsami. Podobnie jak Catell, Eysenck dochodzi do wniosku, że jego trzy czynniki logicznie wypływają z zastosowania analizy czynnikowej wobec kwestionariuszy osobowości. Eysenck jest przekonany, że model osobowości musi mieć charakter hierarchiczny. Proponuje on hierarchię obejmującą 4 poziomy. Na najniższym poziomie znajdują się reakcje specyficzne, np. jednorazowe przemawianie do grupy studentów. Na drugim poziomie sytuują się reakcje nawykowe, zachowania częste lub powtarzające się , np. regularne przemówienia do grupy studentów. Trzeci poziom to poziom cech, które są zdefiniowane w kategoriach wzajemnie skorelowanych zbiorów reakcji nawykowych. Osoba, która jest np. towarzyska, mówi do grupy studentów, lubi rozmawiać z innymi ludzmi, lubi chodzić na przyjęcia itp.
Na najwyższym poziomie ogólności znajdują się typy, które z kolei są zdefiniowane jako wzajemnie skorelowane zbiory cech, np. typ psychotyzmu obejmuje cechy agresywny, impulsywny i aspołeczny. W kategoriach analizy czynnikowej cecha jest czynnikiem podstawowym, typ zaś- czynnikiem drugiego rzędu. Eysenck wysuwa 3 argumenty dowodzące, że czynniki biologiczne odgrywają decydującą rolę w wyznaczaniu różnic indywidualnych w zakresie trzech typów. Po pierwsze, w badaniach nad strukturą osobowości w bardzo odmiennych kulturach konsekwentnie ujawniano te same czynniki; tę międzykulturową zgodność trudno jest wyjaśnić inaczej niż w kategoriach czynników biologicznych. Po drugie, pozycja ludzi na tych wymiarach wykazuje tendencję do stałości w czasie. Po trzecie, istnieją dane wskazujące, że o różnicach indywidualnych w zakresie trzech wymiarów osobowości w istotnej mierze decyduje element dziedziczny. Na koniec Eyseck wymaga, by teoria osobowości była sprawdzalna i by, wbrew dzisiejszym sposobom postępowania, oceniać ją w kategoriach równowagi między danymi, które ją potwierdzają, a tymi, które jej przeczą. Życiorys autora: Hans Jurgen Eysenck urodził się w Berlinie 4.03.1916r, w samym środku I wojny światowej, a wychował się w czasach społecznego i gospodarczego zamętu, jaki nastąpił po klęsce Niemiec. Nienawidził on „morderczego reżimu” hitlerowskiego, z którym wielokrotnie się ścierał. Eysenck był wychowywany jako protestant, opowiada jednak: „od najwcześniejszego okresu cała moja sympatia kierowała się ku prześladowanym Żydom, a cała nienawiść ku ich prześladowcom. Sympatie te sprawiły, że zyskał sobie etykietkę „białego Żyda”. Eysenck opowiada, że chroniły go tylko rozmiary i sprawność fizyczna (miał osiągnięcia na skalę krajową w tenisie i kilku innych dyscyplinach sportu). Rodzice Eysencka byli artystami estradowymi, którzy rozwiedli się, gdy miał 2 lata, i wychowywała go babka. Ta „bardzo kochana osoba” została zamordowana w obozie koncentracyjnym na początku lat 40tych. W roku 1934 Eysenck skończywszy 18 lat odmówił wstąpienia do wojska niemieckiego i wyemigrował do Londynu. Zamierzał studiować fizykę subatomową na Uniwersytecie Londyńskim, lecz przerzucił się na psychologię, gdy usłyszał, że nie ma zdolności do fizyki. Umarł w roku 1997 Opis temperamentu: Ekstrawersja i neurotyzm: Eysenck pokazuje, że dwa z głównych typów osobowości, ekstrawersję i neurotyzm, można wywieść z historycznych systemów temperamentu ujmowanych przez autorów greckich Hipokratesa i Galena w kategoriach czterech humorów. Klasyczną teorię humorów przedstawił po raz pierwszy Hipokrates, który opisał cztery humory (krew, flegmę, żółć oraz zółć czarną). Humory te były z kolei odbiciem
psychotycznych, w których człowiek traci kontakt z rzeczywistością, a jego poznanie, uczucia i zachowanie ulegają poważnym zaburzeniom. Psychotyzm ma charakter poligeniczny w tym sensie, że stan osoby w zakresie cech składowych wyznacza obecność lub brak pewnej liczby genów o wąskim zakresie oddziaływania. Eysenck postuluje również istnienie innych genów, które mają szeroki zakres oddziaływania. Gdy geny mające szeroki zakres odziaływania są obecne, otrzymujemy typowy obraz omawiany w podręcznikach psychiatrii. Ta interakcja cech predysponujących, które przejawiają się w psychozie, gdy zostanie ona uaktywniona przez stresory, sytuuje model psychozy Eysencka w ogólnej kategorii psychopatologicznych modeli diateza-stres. Eysenck uważa, że osobę osiągającą wysoki wynik na skali psychotyzmu (P) najlepiej jest traktować jako kogoś, kto odziedziczył podatność na wystąpienie zaburzeń psychotycznych przy pojawieniu się stresu rozwojowego, i to właśnie cechy związane z tą podatnością pozwalają nam określić osobę, która uzyskuje wysokie wyniki na skali psychotyzmu. Modele wyjaśniające przyczyny: Trójwymiarowa taksonomia Eysencka tworzy system opisu różnych typów jednostek ludzkich w kategoriach charakterystycznych dla nich wzorców zachowania. Pozostaje jeszcze jednak znalezienie odpowiedzi na pytanie o przyczyny, a mianowicie o to, dlaczego konkretna jednostka ma predyspozycje do tego, by przejawiać konkretny zestaw zachowań. Psychotyzm, ekstrawersja i neurotyzm odnoszą się do obserwowanych czyli fenotypowych składników osobowości. Próby określenia czynników leżących u ich podłoża, czyli genotypowych, odpowiedzialnych za obserwowaną zmienność zachowania, polegają na wskazywaniu różnic fizjologicznych, które przejawiają współzmienność, zależną od wysokiej lub niskiej pozycji jednostki na wymiarach typologicznych. Eysenck proponuje dwa model wyjaśniające. Pierwszy model wyjaśnia różnice między introwertykami a ekstrawertykami w kategoriach różnic w ośrodkowym układzie nerwowym na poziomie procesów nerwowych pobudzenia i hamowania. Drugi model wyjaśnia różnice między introwertykami a ekstrawertykami w kategoriach pobudzenia krokowego oraz neurotykami a osobami stabilnymi w kategoriach poziomów aktywacji mózgu trzewnego. Eysenck (1957): Punktem wyjścia do tego modelu stały się prace rosyjskiego fizjologa Iwana Pawłowa. Pawłow badał proces, który jest dziś znany jako warunkowanie pawłowskie albo klasyczne. Eysenck w znacznej mierze odrzucił system wyjaśniający Pawłowa. Pozostawił on rozróżnienie na procesy nerwowe pobudzające i hamujące jako podstawę różnicy między introwertykami a ekstrawertykami, lecz przeprowadził je w inny sposób. Uznał zwłaszcza, że u introwertyków występuje więcej procesów nerwowych pobudzenia, a u ekstrawertyków- więcej procesów hamowania.
Tak więc podstawowe rozróżnienie między introwertykami a ekstrawertykami dotyczące przyczyn jest takie, że u introwertyków stosunek procesów hamowania do pobudzenia jest niski, a u ekstrawertyków stosunek procesów nerwowych hamowania do pobudzenia jest wysoki. Przy wszystkich pozostałych warunkach jednakowych introwertycy mają układ nerwowy pozwalający na łatwiejsze warunkowanie niż ekstrawertycy. Przewidywanie to wynika z powiązania modelu Eysencka z modelem uczenia się Clarka Hulla. Mówiąc w wielkim uproszczeniu, Hull wskazuje, że uczenie się ułatwia wysoka motywacja („popęd”) oraz ćwiczenie wsparte wzmocnieniami („siła nawyku”), natomiast utrudnia je nagromadzenie procesów hamowania podczas ćwiczenia. Jeżeli u introwertyków występuje niski stosunek procesów hamowania do pobudzenia, a u ekstrawertyków- wysoki, to introwertycy powinni być w modelu Hulla w podwójnie korzystniejszym położeniu- mają oni większy popęd, który ułatwia uczenie się i mają mniej procesów hamowania, które zakłócają uczenie się. Eysenck (1967): Drugi Eysenckowski model wyjaśniający przyczyny różni się od pierwszego pod trzema ważnymi względami Po pierwsze, wiąże on różnice między introwertykami a ekstrawertykami z różnicami w poziomie pobudzenia, a nie z pobudzeniem-hamowaniem, i lokalizuje w ośrodkowym układzie nerwowym struktury, w których te różnice zachodzą. Po drugie, przedstawia wyjaśnienie neurologiczne obserwowanych różnic w zakresie neurotyzmu-stabilności. Po trzecie, opisuje zależność krzywoliniową między intensywnością zewnętrznej stymulacji a stopniem pobudzenia krokowego, przedstawiając inne krzywe dla introwertyków , a inne dla ekstrawertyków. W wersji teorii z 1967r. Eysenck wiąże różnice w introwersji-ekstrawersji z poziomem aktywności wstępującego siatkowego układu aktywacyjnego. Mówiąc bardzo ogólnie, aktywność ARAS służy do stymulowania kory mózgowej, wywołując większe pobudzenie korowe. Wskutek większej aktywności ARAS, introwertyków cechuje wyższy poziom pobudzenia krokowego niż ekstrawertyków i ta różnica neurologiczna stanowi podstawę przyczynową obserwowanych różnic w typologii introwersji-ekstrawersji. Znaczy to, że introwertycy mają niższy próg pobudzenia ARAS niż ekstrawertycy. Przy tym różnice indywidualne w emocjonalności albo neurotyzmie zależą od poziomu aktywności mózgu trzewnego (MT), na który składa się hipokamp, jądra migdałowate, obręcz, przegroda i podwzgórze. Struktury te, określane często mianem układu rąbkowego, wiążą się ze stanami emocjonalnymi poprzez działanie autonomicznego układu nerwowego. Jednostki neurotyczne cechuje wyższy poziom pobudzenia i niższy próg pobudzenia w mózgu trzewnym. Niezależność tych dwóch systemów przyczyn i wynikających z nich wymiarów ekstrawersji i neurotyzmu komplikuje jednostronne połączenie między drogami dośrodkowymi wstępującymi, a mózgiem trzewnym. Jeśli u człowieka pojawia się pobudzenie korowe, nie musi wystąpić pobudzenie emocjonalne(tj. aktywacja mózgu trzewnego). Pobudzenie emocjonalne natomiast stanowi gwarancję, że nastąpi pobudzenie korowe.
Mc Laughin i Eysenck przeprowadzili badania i powiązali prawo Yerkesa-Dodsona z zaproponowaną przez Eysencka hierarchią łącznego pobudzenia, zrównując Eysenckowskie „pobudzenie” z „motywacją” Yerkesa-Dodsona. Stabilni ekstrawertycy i neurotyczni introwertycy żle radzili sobie z zadaniem łatwym, przypuszczalnie dlatego, że u tych pierwszych pobudzenie było zbyt słabe, u drugich zaś- zbyt silne. W zadaniu łatwym największą sprawność działania wykazali neurotyczni ekstrawertycy. W zadaniu trudnym natomiast największa sprawność działania wystąpiła u stabilnych ekstrawertyków, grupy o najsłabszym pobudzeniu. Wyniki jako całość przemawiają za Eyenckowską hierarchią pobudzenia. Sprawność działania okazuje się najlepsza wtedy, gdy introwertycy i ekstrawertycy otrzymują stymulację na poziomie, który wolą. Gdy otrzymują oni stymulację nadmierną bądź niedostateczną, ich sprawność działania ulega pogorszeniu (np. muzyka/hałas przy nauce- bardziej cicha dla introwertyków). Aktualne badania: Gray: Gray zgadza się z Eysenckiem, że przestrzeń dwuwymiarowa ujmuje znaczną część zmienności w zakresie osobowości, nie kładzie on jednak nacisku na ekstrawersję i neurotyzm jako na osie wyznaczające taką przestrzeń. Zamiast tego proponuje, by osie Eysencka obrócić o 45 stopni. Powstające wskutek tego dwie nowe osie to oś lęku, która przebiega między Eysenckowskim obszarem stabilnego ekstrawertyka (mały lęk) a obszarem neurotycznego introwertyka (duży lęk),oraz oś impulsywności, która przebiega z obszaru stabilnego introwertyka (mała impulsywność) do obszaru neurotycznego ekstrawertyka (duża impulsywność). Dwie osie Graya mają również podłoże neurologiczne oraz konsekwencje dla zachowania. Z punktu widzenia Graya ekstrawersja i neurotyzm stanowią „drugorzędne następstwa” interakcji między lękiem a impulsywnością. Zuckerman Stworzył model cechy, którą nazwał poszukiwaniem doznań. Poszukiwanie doznań koreluje z Eysenckowskimi miarami ekstrawersji i psychotyzmu, lecz zdaniem Zuckermana nie da się go umieścić w typologii Eysencka. Poszukiwanie doznań ma 4 składniki: poszukiwanie dreszczu, emocji i przygód, czyli poszukiwanie ekscytujących doznań przez uczestniczenie w działaniach ryzykownych; poszukiwanie przeżyć, czyli poszukiwanie ekscytacji poprzez umysł, zmysły, oraz niekonformistyczny styl życia; rozhamowanie, czyli poszukiwanie doznań poprzez stymulację społeczną oraz poprzez zachowania rozhamowujące, jak np. picie; oraz podatność na nudę, czyli unikanie sytuacji oraz działań jednostajnych i nudnych. Model Zuckermana to jeden z niewielu modeli, które mają szansę konkurować pod względem obszerności opisu oraz mocy wyjaśniającej z modelem stworzonym przez Eysencka Obecny status i ocena: Model osobowości Hansa Eysencka ma 3 cechy definicyjne.
Po pierwsze, opiera się on na hierarchicznym opisie składnika temperamentalnego osobowości w kategoriach specyficznych cech oraz trzech ogólniejszych wymiarów typologicznych- psychotyzmu, ekstrawersji i neurotyzmu. Autor stworzył więc trójwymiarowy system opisu osobowości. Ponadto opracował testu typu papier i ołówek do pomiaru różnic indywidualnych na tych wymiarach. Po drugie, Eysenck przedstawia wyjaśnienie uwzględniające przyczyny obserwowanych różnic w zakresie trzech typów i ich cech składowych, ujęte w kategoriach leżących u ich podłoża właściwości neurologicznych, np. w obszarze ekstrawersji-introwersji zasadniczą cechą genotypową jest wielkość pobudzenia krokowego. Tworzy ona charakterystyczny poziom wrażliwości na stymulację płynącą ze środowiska. W granicach wyznaczonych przez hamowanie ochronne wrażliwość na stymulację wywiera wpływ na warunkowanie, czuwanie oraz rozmaite inne czynności. Na poziomie fenotypowym, czyli obserwowalnym , ludzi można uszeregować pod względem cech i typów. Zgodnie z modelem „biospołecznym” Eysencka obserwowane zachowanie jest efektem interakcji czynników biologicznych i środowiska, w którym jednostka się znajduje. Po trzecie, model Eysencka ma strukturę pozwalającą na eksperymentalne sprawdzenie formułowanych na jego podstawie hipotez i Eysenck sam uczestniczył w naukowym procesie oceny teorii pod względem stopnia, w jakim zyskują one potwierdzenie eksperymentalne. Eksperymenty inspirowane przez model Eysencka nie przemawiają zgodnie za prawdziwością jego twierdzeń, natomiast wyraźnie wskazują na słuszność wysuwanego przezeń argumentu, że adekwatna teoria osobowości musi uwzględniać wszystkie 3 wskazane przez niego cechy.
