Opis takie rzeczy i wiem, Publikacje z Historia sztuki

Pobierz Opis takie rzeczy i wiem i więcej Publikacje w PDF z Historia sztuki tylko na Docsity! A C T A UN I V E R S I T A T I S LO D Z I E N S I S FOLIA HISTORICA 95, 2015 http://dx.doi.org/10.18778/0208-6050.95.12 MIROSŁAW ROMAŃSKI (RZESZOW) Sytuacja społeczno-polityczna w okresie powstania muru berlińskiego według polskich przekazów prasowych System komunistyczny z politycznymi podziałami wytworzonymi przez nie- go po zakończeniu II wojny światowej miał swoją symbolikę. Miała ona przy- pominać o jego sile i wykazać jego (na ogół pozorną) wyższość nad pozostałymi ustrojami. Dla niektórych jednak symbole owe stały się obiektem trwania w ko- munizmie, dla innych stanowiły obszar, z którym podejmowano regularną walkę. W niektórych przypadkach przebiegała ona sprawnie, w innych trzeba było wielu lat, by usunąć z przestrzeni publicznej symbole utrwalające komunizm. Jednym z nich był mur berliński, będący bodajże najbardziej okazałą budowlą symbolizu- jącą reżim. Przez niemal 30 lat oddzielał on Niemcy Wschodnie od Zachodnich (więc i Berlin), stając się symbolem podziałów między światem zachodnim a wschodnim. Na temat powstania muru berlińskiego nie opublikowano wiele tekstów – de facto większość autorów drobnych i szerszych prac koncentruje się na jego upadku. Z tego względu w artykule postanowiono odejść od tego tematu i skon- centrować wątek przewodni na okresie budowy muru berlińskiego oraz sytuacji w pierwszych latach po jego powstaniu. Jednak zasadniczym celem tekstu jest przedstawienie sytuacji społeczno-politycznej w świetle artykułów prasowych analizowanego okresu. Istotnym celem jest też pokazanie mechanizmów propa- gandowych używanych do kształtowania opinii publicznej, manipulowania fak- tami, reakcji prasy polskiej wydawanej w PRL na powstanie muru, stosunku do omawianego wydarzenia, a także stylu postrzegania i przedstawiania faktów z życia społeczno-politycznego Niemiec. Istotną częścią tej propagandy było prezentowanie wzajemnych relacji między NRD a RFN. W największym w historii ogólnonarodowym konflikcie zbrojnym, w II woj- nie światowej, uczestniczyło 60 państw, czyli dwa razy więcej niż w I wojnie światowej. Zadecydował o tym charakter wojny, której walki toczyły się na ob- szarach dobrze zurbanizowanych. Charakterystyczne dla tego konfliktu masowe zbrodnie pochłonęły miliony istnień ludzkich. Do najważniejszych państw stosu- jących taką politykę należały III Rzesza, Japonia i ZSRR. W wojnie uczestniczyło 188 MIROSŁAW ROMAŃSKI łącznie 1,7 mld osób. Dane szacunkowe mówią, że życie straciło w niej co naj- mniej 60 mln ludzi. Najważniejszymi przyczynami wojny były dążenia III Rze- szy Niemieckiej i ZSRR do hegemonii na terenie Europy. Ta miała się dokonać przez obalenie porządku międzynarodowego ustanowionego w Wersalu. Przy- czyną II wojny światowej były też ambicje sojuszników III Rzeszy – Włoch i Japonii – do uczestnictwa w zrewidowanym na swoją korzyść międzynarodo- wym układzie sił kosztem mocarstw demokratycznych: Anglii, Francji i USA 1 . W wojnie tej sukces odnieśli alianci, rolę dominującą zyskały USA oraz ZSRR, utworzono ONZ, obalono faszyzm w Europie i Azji Wschodniej 2 oraz nazizm w Niemczech i Austrii. Podzielono również kraje Europy na Zachód kontrolowany przez USA, Anglię i Francję, a także na Wschód podporządkowany ZSRR 3 . Ogólnonarodowy konflikt, trwający od 1 września 1939 r. do 8 maja 1945 r. w Europie i do 2 września 1945 r. na świecie, zakończył się totalną klęską III Rzeszy Niemieckiej 4 . W pierwszych latach po wojnie na jej terenach (podzie- lonych na strefy okupacyjne) powstały dwa państwa: Republika Federalna Nie- miec 8 maja 1949 r. (RFN) 5 ze stolicą w Bonn oraz Niemiecka Republika Demo- kratyczna (NRD) 7 października 1949 r. ze stolicą w Berlinie 6 . Oba kraje miały zupełnie odmienną sytuację ekonomiczną, wojskową i polityczną. O ile RFN była rozwinięta pod względem poziomu i dynamiki rozwoju gospodarczego, to powstanie NRD było reakcją ZSRR na utworzenie demokratycznego RFN i mia- ło charakter państwa komunistycznego, zapóźnionego rozwojowo wobec swego zachodniego sąsiada 7 . Nic zatem dziwnego, że określenie „republika demokra- tyczna” było tylko fasadą, za którą skrywano rzeczywisty kształt ustroju tego państwa 8 . Od momentu powstania NRD wielu obywateli Niemiec dostrzegło spore róż- nice w poziomie życia między RFN a NRD. Z tego powodu powszechne stały się masowe ucieczki z Berlina i NRD do demokratycznej RFN. W latach 1949–1961 z NRD łącznie uciekło około 2,6 mln osób. Władze NRD myślały o tym, żeby umocnić swoje granice i wprowadzić w życie radykalne środki blokady w postaci wybudowania specjalnego muru. Propaganda wschodnia zaczęła na łamach prasy 1 N. D a v i e s, Europa Walczy 1939–1945. Nie takie proste zwycięstwo, Kraków 2008, s. 34–70. 2 Z wyjątkiem Hiszpanii i Portugalii. 3 C. S t r e i t, Keine Kameraden: Die Wehrmacht und die sowjetischen Kriegsgefangenen 1941–1945, Bonn 1997, s. 10–23. 4 K. N a d o l s k i, Demony wojny, „Wprost”, 26 VIII 2014, s. 72–73. 5 D. J a n i c k a, Ustawa zasadnicza w praktyce Republiki Federalnej Niemiec (1949–1989), Toruń 2009, s. 8–14. 6 S. N a r u s z e w i c z, Konrad Adenauer – kanclerz i Europejczyk, Białystok 2004, s. 14–21 i inne. 7 Encyklopedia historii świata dla całej rodziny, Warszawa 2002, s. 411. 8 R. W i t e k, Mur – o historii powojennego Berlina, Warszawa 2014, s. 15–24; RFN, NRD, PRL – zbliżenia, red. K. Ruchniewicz, D. Wojtaszyn, Wrocław 2014, s. 7–14. Sytuacja społeczno-polityczna… 191 świadomi sytuacji obywatele dobrze zdawali sobie sprawę, że informacje pocho- dzące z prasy i środków masowego przekazu należy traktować z rezerwą i nie odbierać ich w sposób dosłowny. W Polsce obywatele oficjalnie nie zostali poinformowani o powstaniu muru berlińskiego. Wiadomości takie rozchodziły się drogą nieoficjalną. W prasie PRL i innych środkach masowego przekazu nie podano ani jednej informacji mówią- cej, że wybudowano mur. Ich uwaga była ukierunkowana na inne sprawy, co było celowe, i tak usiłowano zwrócić uwagę obywateli na codzienne i przyziem- ne sprawy. W społeczeństwie polskim w reakcji na powstanie muru pojawiały się też radykalne zachowania. Jednym z nich była próba uprowadzenia cywilnego samolotu z żądaniem porywaczy skierowania go na lotnisko w Berlinie Zachod- nim. Powstanie muru wzmogło w PRL różne formy oporu społecznego, z których do najczęstszych należało rozpowszechnianie druków ulotnych, plakatów i napi- sów krytykujących powstanie muru i NRD. Elementem oporu społecznego było także nasilające się od połowy sierpnia 1961 r. rozsyłanie anonimów do przed- stawicieli władz państwowych PRL. Podobnie wyglądała sytuacja wśród obywa- teli reszty państw bloku wschodniego 20 . Prasa społeczno-polityczna PRL odgrywała dość specyficzną rolę. Adreso- wana do obywateli miała na celu wywołać w nich poczucie wiedzy o istotnych sprawach i problemach społecznych, ale w żadnym wypadku o polityce. Ta była zarezerwowana dla określonych przedstawicieli państwa, którzy mieli najlepiej wiedzieć, jak reprezentować interesy PRL. Z prasy ogólnodostępnej obywatele dowiadywali się o planach i zamiarach władz, ale nigdy nie mogli otrzymać w pełni naturalnego i rzeczywistego obrazu ich realizacji. Mowa tu przede wszystkim o wzmiankach na temat braku akceptacji społecznej polityki prowa- dzonej przez władze PRL. W tym czasie cenzura była całkowicie uzależniona od władz i została zobligowana do tego, aby stać na straży tego, co powinno się przedostawać do świadomości społecznej, a co nie. Funkcjonowanie takiego stylu było podstawą kształtowania i wpływu na opinię publiczną 21 . W okresie powstawania muru berlińskiego na terenie PRL wydawano około 30 tytułów prasy poruszającej problematykę społeczno-polityczną. Miały one zasięg lokalny i ogólnokrajowy. Mimo sporej ich liczby schemat funkcjonowania pozostawał przeważnie taki sam. Stanowiły one dla władz Polski najważniejszy nośnik propagandy mającej wykazać wyższość ustroju socjalistycznego nad in- nymi. Lektura prasy polskiej z lat sześćdziesiątych potwierdza, że tytuły te co 20 M. R o m a ń s k i, Radykalne postawy społeczne w Polsce 1944/45–1990, Rzeszów 2016, s. 190. 21 A. S z a ł a g a n, Cenzura PRL-owska we wspomnieniach profesor Jadwigi Czachowskiej, „Sztuka Edycji – Studia Tekstologiczne i Edytorskie” 2015, nr 1, s. 89–94. 192 MIROSŁAW ROMAŃSKI prawda informowały o różnych wydarzeniach społeczno-politycznych, ale nie- koniecznie przedstawiały ich rzeczywisty obraz. Przeinaczenia, dezorientacja, popieranie przesłanek socjalistycznych i wykazywanie ich wyższości były na- gminne. Żeby to zagwarantować, każda z redakcji poddawana była okresowo wnikliwym ocenom ideologicznym pod kątem wiedzy i poglądów zgodnych z oczekiwanymi. Jeśli któryś z redaktorów w artykułach odbiegał od przyjętych i narzucanych przez PZPR kanonów, wówczas odsuwano go od pracy dzienni- karskiej. Ponieważ zdarzały się wśród dziennikarzy osoby mające skłonność do podawania obiektywnych faktów, niekiedy publikowano teksty jak na owe czasy dość odważne. Niemniej jednak szybko „ukracano samowolę” redaktorów tego typu. Bardziej rzeczywisty obraz sytuacji w Polsce można było uzyskać z pol- skich czasopism wydawanych poza granicami kraju. Do takich należały „Kultura” (Włochy, Francja) 22 i „Dziennik Związkowy” (USA) 23 . Do najważniejszych tytu- łów prasowych PRL wydawanych w omawianym czasie w kraju należały: „Try- buna Ludu”, „Trybuna Robotnicza”, „Żołnierz Wolności”, „Polityka”, „Życie Warszawy” oraz „Dziennik Polski” 24 . Każda z wymienionych gazet w podobnym stylu przedstawiała problemy społeczno-polityczne. Jednak ich siła rażenia i propagandowo-dezinformacyjny ton były narzędziem dominującym w pracy dziennikarskiej. Stosunki polsko-niemieckie przestawiane w prasie PRL od końca II wojny światowej były uwarunkowane głównie sytuacją polityczną. Wątek antyniemiecki przewijał się w propagandzie prawie przez cały okres PRL. Zależne od nastrojów politycznych władze Polski mogły eksponować go z rozmaitym natężeniem, dostosowując elementy społecznych stereotypów do aktualnych zapotrzebowań. Propaganda antyniemiecka przybierała na sile z reguły w okresach wewnętrz- nych kryzysów. Autorzy-propagandziści mieli wówczas jedno zadanie, jakim było wykazanie obywatelom „wroga”. Byli nimi z reguły kapitaliści o poglądach i skłonnościach imperialistycznych, którzy zależnie od kontekstu przybierali postać Niemca z RFN, Amerykanina lub syjonisty 25 . Pierwsze kontakty polityczne między PRL a NRD nawiązano tuż po powsta- niu tego drugiego kraju. W przeważającej mierze dotyczyły one uregulowania spraw granicy polskiej na Odrze i Nysie Łużyckiej 26 . Po podpisaniu układu Pol- ski i NRD w Zgorzelcu w sprawie granicy prasa nazywała ją – w myśl propagan- 22 Kultura paryska. Twórcy, dzieło, recepcja, oprac. I. Hofman, Lublin 2007, s. 7–15. 23 W. W i e r z e w s k i, Polskie Chicago, Toruń 2002, s. 5–9. 24 T. M i e l c z a r e k, Od Nowej Kultury do Polityki. Tygodniki społeczno-kulturalne i społeczno- -polityczne PRL, Kielce 2003, s. 12–18. 25 Komu groził Niemiec zły, czyli propaganda, „Dziennik Zachodni – Dodatek Bezpłatny”, 28 XI 2013, s. 12. 26 M. O r z e c h o w s k i, Opinia polska wobec powstania NRD, „Śląski Kwartalnik Histo- ryczny” 1972, z. 2, s. 10–12. Sytuacja społeczno-polityczna… 193 dy socjalistycznej – „granicą przyjaźni”. Określenie to było używane odtąd przez obie strony, a stosunki obu państw przypominały swoistą sinusoidę, której wy- kres był na ogół w dużym stopniu uzależniony od koniunktury międzynarodowej. Martwa była też „granica przyjaźni”, a lokalne relacje ograniczyły się z początku do manifestacji na mostach, zapalania „ognisk przyjaźni” i wizyt przedstawicieli partii. Ożywienie w kontaktach nastąpiło w latach pięćdziesiątych i sześćdziesią- tych, ale wtedy ton narzucały organizacje partyjne województw położonych przy granicy 27 . T a b e l a 1 Ważniejsze tytuły prasowe ogólnopolskie i regionalne wydawane w PRL Dziennik Bałtycki Głos Wybrzeża Dziennik Polski Kurier Lubelski Dziennik Zachodni Kurier Szczeciński Echo Krakowa Polityka Express Wieczorny Przekrój Forum Słowo Polskie Gazeta Krakowska Słowo Powszechne Gazeta Wrocławska Sztandar Młodych Gazeta Współczesna Trybuna Ludu Gazeta Zielonogórska Trybuna Robotnicza Głos Pomorza Tygodnik Powszechny Głos Robotniczy Żołnierz Wolności Głos Wielkopolski Życie Warszawy Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie T. M i e l c z a r e k, Od Nowej Kultury do Polityki. Tygodniki społeczno-kulturalne i społeczno-polityczne PRL, Kielce 2003, s. 12–18, 34–51. Jak nadmieniono, w czasie powstania muru berlińskiego wszystkie tytuły prasowe wydawane oficjalnie w PRL milczały na ten temat i ani raz nie użyto określania „mur berliński”. Szybko powstała sytuacja taka, że w Polsce obywate- le doskonale wiedzieli, co władze NRD miały w zamierzeniu, stawiając budowlę, a władze z kolei zdawały sobie sprawę z tego, że obywatele po części znają prawdę. Zamiast pojęcia „mur berliński” używano w zamian określeń typu „nad- zwyczajne środki bezpieczeństwa”, „strefa bezpieczeństwa” itp. Interesujące wydaje się to, że według informacji pochodzących z prasy każde z tych działań spotkało się z pełną aprobatą, a nawet entuzjazmem ze strony Niemców. Propa- gandowy ton w prasie stroniący od nazywania rzeczy po imieniu nie znikał. Kon- 27 J. K o c h a n o w s k i, Socjologiczny zwiad po otwarciu granic PRL – NRD, „Polski Prze- gląd Dyplomatyczny” 2001, t. I, nr 2, s. 230–231. 196 MIROSŁAW ROMAŃSKI Z racji tego, że NRD i Polska znajdowały się w bloku socjalistycznym, w czasie kryzysu propaganda prasowa sierpniowego ukierunkowana została na kwestie związane z obopólną współpracą państw. Pisano o delegacjach NRD w PRL i polskich w Niemczech Wschodnich 36 , wymianie gospodarczej oraz współpracy kulturalnej. Były to zabiegi mające na celu odwrócenie uwagi spo- łecznej od muru berlińskiego i przypadków niezadowolenia z sytuacji obecnych wśród obywateli Polski i NRD. Sporo miejsca zajmowała propaganda o współ- pracy PZPR z SED i zbliżeniu ideologicznym partii. Spotkania ich przedstawicie- li, delegacje i konferencje propagandowo cementowały udział partii w rozwoju i utrwalaniu socjalizmu. Na myślącym obywatelu informacje te nie robiły jednak większego wrażenia. Niemałą część w prasie polskiej zajmowały windowane na wyrost statystyki odnośnie do wymiany handlowej 37 , co miało unaocznić, że współpraca krajów socjalistycznych opiera się na przemyślanych i rozsądnych decyzjach. Taka propaganda miała również czytelnikom pokazać, że płynna współpraca krajów socjalistycznych stanowi przykład dla innych oraz że blok socjalistyczny odgrywa ważną rolę w relacjach międzynarodowych 38 . Do jednych z najważniejszych zadań po 16 sierpnia 1961 r. stojących przed prasą propagandową PRL należało kompromitowanie „przeciwników politycz- nych”, czyli w tym przypadku RFN. Wyolbrzymiając fakty, usiłowano udowod- nić, że władze tego kraju na czele z kanclerzem Willym Brandtem stosują ostre praktyki represyjne i radykalne kroki wobec partii komunistycznej SED. Działal- ność komunistów w RFN nie była z oczywistych względów mile widziana, ale „Trybuna Ludu” w propagandowy sposób podała, że Niemcy Zachodnie stronią od rzekomego „postępu” i zabraniają na swoim terytorium działań partii i organi- zacji „rozwojowych” 39 . Podobnie postępowały dzienniki lokalne, pisząc o pro- wokacyjnym zachowaniu kanclerza Brandta 40 . Stopniowo zainteresowanie sprawą Berlina i podziału Niemiec zeszło na dalszy plan. W stosunkach PRL–NRD pojawiły się zadrażnienia o charakterze politycz- nym. W dodatku w miarę perspektywy wyjazdów Polaków do Czechosłowacji, Węgier i Bułgarii (nie mówiąc o wyjazdach na Zachód) tym bardziej słabło zain- teresowanie socjalistycznym NRD. Prasa polska nie wspomniała o tym ani jed- nym zdaniem. W połowie lat sześćdziesiątych z PRL do NRD wyjechało 51,8 tys. 36 Delegacja rządowa NRD, „Trybuna Ludu”, 17 VIII 1961, s. 1. 37 Polska – NRD. Rozwój współpracy ekonomicznej, „Trybuna Ludu”, 30 VIII 1961, s. 2. 38 Szybki wzrost produkcji przemysłowej obozu socjalistycznego, „Trybuna Ludu”, 17 VIII 1961, s. 2. 39 Represje władz Berlina Zachodniego przeciwko postępowym organizacjom, „Trybuna Lu- du”, 16 VIII 1961, s. 1. 40 Wokół sprawy Berlina – prowokacyjne przemówcie Brandta, „Gazeta Pomorska”, 17 VIII 1961, s. 1. Sytuacja społeczno-polityczna… 197 turystów polskich, a pięć lat później – 32,5 tys. 41 Mimo że od kilku lat oficjalny ton w prasie mówił o zrównoważonym rozwoju NRD i PRL jako państw socjali- stycznych, gros obywateli Polski wyjeżdżających do NRD twierdziło, że ten kraj znacznie wyprzedza w rozwoju gospodarczym PRL 42 . Było to w pewnym sensie odzwierciedlenie stosunków politycznych na linii Warszawa–Berlin. Chociaż 15 marca 1967 r. podpisano układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, nie zabrakło nieporozumień na tle politycznym między PZPR i SED. Chodziło tutaj głównie o relacje z RFN, zwłaszcza o ich powstrzymanie. Prasa polska jednak nadal nie podawała, jak naprawdę wyglądają owe stosunki, wciąż usiłując za- chować oficjalny ton propagandy mówiący o rozwijającej się współpracy 43 . Po- legała ona na często praktykowanych po powstaniu muru berlińskiego w latach 1961–1970 spotkaniach przedstawicieli władz partyjno-państwowych. Mimo schematyczności stanowiły one metodę pobudzania wzajemnych relacji rozwija- jących się w ściśle określonych przez nie ramach i dających dodatkowe możli- wości dynamizacji współpracy 44 . Trzeba dodać, że swego rodzaju rewolucję w stosunkach PRL z NRD wnio- sła dekada lat siedemdziesiątych. W obu krajach dokonała się zmiana władz – w grudniu 1970 r. I sekretarzem partii rządzącej w PRL został Edward Gierek, a pół roku później w NRD – Erich Honecker 45 . Sekretarze ci, wywodzący się z tego samego pokolenia, usiłowali uchodzić za bardziej nowoczesnych, postę- powych i otwartych na świat niż ich ortodoksyjni poprzednicy. Polepszyły się wówczas również uwarunkowania zewnętrzne. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych kroki w celu odprężenia po interwencji ZSRR w Czechosło- wacji w 1968 r. dotarły do Europy Wschodniej. Pod koniec 1970 r. został podpi- sany układ o normalizacji stosunków między PRL a RFN. Coraz bardziej inten- sywne relacje RFN z NRD doprowadziły do podpisania umowy w sprawie ruchu tranzytowego do Berlina Zachodniego. Wywarło to naturalnie duży wpływ na kontakty Berlina z Warszawą. Po obu stronach Odry wypracowywano nowe koncepcje wzajemnych stosunków. Główny nacisk położono na umacnianie so- juszu politycznego, współpracę w sferze gospodarczej, naukowo-technicznej 41 PRL – NRD. Sojusz i współpraca. 30-lecie PRL. 25-lecie NRD, Warszawa 1974, s. 201. 42 B. S t e f a ń c z y k, Wpływ otwartej granicy PRL – NRD na równowagę rynkową w Polsce, „Kwartalnik SGH” 2011, nr 4 (16), s. 138. 43 NRD i PRL wspierają socjalizm, „Trybuna Ludu”, 19 VIII 1967, s. 2. 44 Delegacja NRD przybyła do Polski, „Trybuna Robotnicza”, 20 VIII 1962, s. 1; Współpraca PRL z NRD gwarancją dobrosąsiedzkich stosunków, „Polityka”, 17 III 1963, s. 3; Kolejna delega- cja władz PRL odwiedziła NRD, „Słowo Polskie”, 22 X 1964, s. 2; Współpraca NRD z PRL, „Żoł- nierz Wolności”, 20 VI 1965, s. 1; Dobrosąsiedzkie stosunki PRL i NRD, „Głos Robotniczy”, 22 IV 1966, s. 2; Wzajemne relacje NRD i PRL, „Dziennik Polski”, 12 III 1967, s. 1; Współpraca PRL z NRD, „Forum”, 13 V 1968, s. 4; NRD i PRL w obozie socjalistycznym, „Głos Wielkopolski”, 22 VII 1969, s. 2. 45 J. R ü h l e, G. H o l z w e i ß i g, op. cit., s. 81–89. 198 MIROSŁAW ROMAŃSKI i kulturalnej. Usiłowano również dążyć do zbliżenia społeczeństw i zmiany dotąd praktykowanych stereotypów 46 . W sprawie roli muru berlińskiego komuniści przeliczyli się ze swymi założe- niami i już 9 listopada 1989 r. runął symbol komunizmu i podziału. Jednak jesz- cze przez wiele lat pozostał on w pamięci ogromnej liczby osób. W związku z 20. rocznicą jego upadku w 2009 r. przeprowadzono w Polsce specjalną ankietę. Według niej mur berliński kojarzył się Polakom w 23% z upadkiem komunizmu, w 17% z podziałem Niemiec, a w 12% z samym komunizmem. Większość uwa- żała jego upadek za symbol przemian z lat 1980–1989 na terenie Europy Środ- kowo-Wschodniej 47 . MIROSŁAW ROMAŃSKI Social-political situation within the period of building the Berlin Wall according to Polish press releases The article deals with the matter of social-political relations between GDR and the People’s Republic of Poland within the period of building the Berlin Wall in 1961 from the point of view of the Polish press issued officially and unofficially which has been little studied so far. It shows huge differences in opinions and reliability of transferring press information between the official press and the one issued in the West. It involves mainly the relationship of Polish press towards the Berlin Wall and methods and directions of shaping the public opinion. Capturing the subject character of propaganda that was used in showing the relations between GDR and Federal Republic of Germany was also important. That is why analysing the chosen press titles issued within the mentioned period was also necessary for that reason, although it can be stated that defining those relations was not an easy task due to the poor sources (only several press articles). 46 J. K o c h a n o w s k i, op. cit., s. 231–232. 47 Badanie z okazji 20-lecia upadku muru berlińskiego TNS OBOP dla Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce, oprac. A. Zadrożna, Warszawa 2009, s. 5.