Pobierz opracowanie rozdziału 8 i więcej Opracowania w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
Rozdział 8 Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Wprowadzenie i kontekst: Analiza czynnnikowa: Podstawowe idee analizy czynnikowej sformułował C. Spearman. Wysunął on sugestię, że analizując dwa nieco zbliżone do siebie testy zdolności, możemy się spodziewać, że otrzymamy dwa rodzaje czynników, które wpływają na wyniki uzyskiwane w tych testach. Po pierwsze, istnieje czynnik ogólny (np. płynność słowna, inteligencja ogólna, poziom wykształcenia), który jest ważny dla obu testów. Po drugie, istnieje czynnik specyficzny (np. pamięć wzrokowa, percepcja przestrzenna, szczególny rodzaj wiadomości), który jest jedyny w swoim rodzaju i charakterystyczny dla danego testu. Teoretyk posługujący się analizą czynnikową zaczyna zwykle badania nad zachowaniem od zebrania wielkiej liczby wyników dotyczących wielkiej liczby osób badanych. Dysponując takimi wskaźnikami powierzchniowymi badacz następnie przeprowadza analizę czynnikową w celu wykrycia podstawowych czynników, które determinują czy kontrolują zmienność miar powierzchniowych. Zwolennik teorii czynnikowej zaczyna od dużej liczby miar zachowania, identyfikuje czynniki stanowiące podstawę tych miar, następnie stara się opracować skuteczniejsze środki oceny tych czynników. Uzyskiwane w ten sposób czynniki z teoretycznego punktu widzenia niewiele różnią się od komponentów czy podstawowych zmiennych innych teoretyków osobowości. Istnieją czynniki grupowe, czyli wspólne, które są szczególnie interesujące dla psychologa posługującego się analizą czynnikową, odgrywają one rolę w więcej niż jednej mierze, lecz nie we wszystkich. Ponadto, są jeszcze czynniki uniwersalne, czyli ogólne, które wpływają na wyniki we wszystkich miarach, istnieją też czynniki specyficzne, które mają swój udział tylko w jednej z miar, i przypadkowe czynniki błędu, pojawiające się przy pojedynczym zastosowaniu pojedynczej miary, które można przypisać błędom pomiaru lub brakowi kontroli eksperymentalnej. Życiorys autora: Spośród teoretyków omawianych w tej książce Cattell najbardziej przypomina Murraya. Obaj rozpatrują osobowość w szerokiej perspektywie i tworzą wielkie, szerokie systemy teoretyczne, obejmujące wiele różnych kategorii zmiennych. Obaj zajmują się empiryczną eksploracją rozległych obszarów osobowości, co w obu wypadkach doprowadziło do utworzenia dużej liczby konstruktów, powiązanych operacyjnie z danymi. Ponadto obaj ci teoretycy kładą silny nacisk na konstrukty motywacyjne :Murray na „potrzeby”, Cattell na „cechy dynamiczne”; obaj czynią znaczny użytek z koncepcji psychoanalitycznej i obaj nadają w swych systemach status teoretyczny zarówno osobie, jak i środowisku. Wyrazną różnicą
między nimi jest oczywiście silny związek teorii Cattella z określoną metodą statystyczną – analizą czynnikową. Raymond Bernard Cattell urodził się w 1905r. w Staffordshire w Anglii. W 1924r. na Uniwersytecie Londyńskim uzyskał licencjat z chemii, a w 1929r. na tej samej uczelni doktorat w dziedzinie psychologii. Podobnie jak wszyscy teoretycy, którzy opierają swe prace na analizie czynnikowej, Cattell zawdzięcza wiele pionierskim ideom Spearmana, a także pracom Thurstone’a , stanowiącym twórcze rozwinięcie tych idei. Natura osobowości-struktura cech: „osobowość jest tym, co pozwala przewidzieć, co dana osoba zrobi w danej sytuacji. Celem badań psychologicznych nad osobowością jest więc ustalenie praw określających, co różni ludzie będą robić we wszelkich rodzajach sytuacji społecznych i ogólnych sytuacji środowiskowych [..]Osobowość wiąże się z całym zachowaniem jednostki, zarówno zewnętrznym, jak i wewnętrznym”. Cecha jest zdecydowanie najważniejszym pojęciem Cattella; w grucie rzeczy inne pojęcia są zazwyczaj uważane za szczególne przypadki tej ogólnej kategorii pojęciowej. Cecha jest według Cattella „strukturą psychiczną”, czymś wywnioskowanych z obserwowanego zachowania w celu wyjaśnienia regularności czy spójności tego zachowania. Zasadnicze znaczenie w poglądach Cattella ma rozróżnienie cech powierzchniowych, reprezentujących wiązki jawnych, czyli zewnętrznych, zmiennych, które zdają się występować łącznie, i cech żródłowych , reprezentujących podstawowe zmienne, które współdeterminują wielorakie przejawy powierzchniowe. Cechy zródłowe identyfikuje się jedynie za pomocą analizy czynnikowej, która pozwala badaczowi określić zmienne czy czynniki, które są podstawą tego powierzchniowego zachowania. Cattell uważa cechy żródłowe za ważniejsze od cech powierzchniowych. Cechy powierzchniowe są wytworem interakcji cech źródłowych i na ogół można oczekiwać, że będą mniej stałe niż czynniki. Cechy żródłowe są najbardziej użyteczne przy wyjaśnianiu zachowania. Cattell sugeruje, że cechy powierzchniowe muszą być wynikiem odziaływania mieszaniny czynników środowiskowych i dziedzicznych. Cechy zródłowe z kolei można podzielić na te, które reprezentują dziedziczność, lub ogólnie- czynniki konstytucjonalne, oraz te, które wywodzą się z czynników środowiskowych. Cechy będące wynikiem działania warunków środowiskowych noszą nazwę cech ukształtowanych przez środowisko; cechy odzwierciedlające działanie czynników dziedzicznych nazywane są cechami konstytucjonalnymi. Cechy można także podzielić według sposobu ich przejawiania się. Jeśli wiążą się one z pobudzeniem jednostki do działania zmierzającego do pewnego celu, są to cechy dynamiczne; jeśli wiążą się one z efektywnością, z jaką jednostka osiąga ten cel, są to cechy zdolnościowe. Cechy te mogą też wiązać się głównie z konstytucjonalnymi aspektami reakcji, takimi jak szybkość, energia czy wrażliwość emocjonalna, i określa się je wtedy jako cechy temperamentalne, Cechy zdolnościowe i temperamentalne:
słownie ; w gruncie rzeczy Cattell wolałby mierzyć siłę zainteresowania młodego człowieka różnymi sposobami, bezpośrednimi i pośrednimi. Mogłyby one polegać na określeniu u niego wzrostu ciśnienia krwi pod wpływem widoku fotografii narzeczonej, jego zdolności zapamiętywania twierdzeń z listy dobrych i złych konsekwencji ożenku, jego błędnych informacji dotyczących perspektyw matrymonialnych mężczyzny w naszym społeczeństwie itd. W praktyce jednak mierzy się dwa, zwykle drugorzędne, komponenty siły postawy- jeden dotyczący względnie świadomych i zintegrowanych aspektów postawy (odzwierciedlających komponenty ego i superego), a drugi dotyczący jej aspektów nieświadomych bądź niezintegrowanych (odzwierciedlających pozostałe komponenty). Zintegrowane aspekty postawy stanowią te części zainteresowania, które zostały wyartykułowane i uświadomione, natomiast jej aspekty niezintegrowane nigdy nie dochodzą do porozumienia z rzeczywistością i przejawiają się w fantazjowaniu i w zakresie fizjologii. Zintegrowane i niezintegrowane aspekty postawy mogą być ze sobą nieskorelowane. Rozbieżność między komponentami zintegrowanymi i niezintegrowanymi stanowi jedną z miar nieprzystosowania albo konfliktu wewnętrznego jednostki. Postaw oczywiście jest tyle, ile tylko ktoś zechce wyliczyć. Cattell w swych badaniach pracował przeważnie nad próbą około 50 różnych postaw i zainteresowań. Ergi- erg jest konstytucjonalną, dynamiczną cechą zródłową. Jest to pojęcie, które pozwala Cattellowi w należytym stopniu uwzględnić doniosłe znaczenie dziedzicznie zdeterminowanych, lecz możliwych do zmodyfikowania, mechanizmów napędowych zachowania. Zdaniem Cattella, w wyniku jego badań prowadzonych przy użyciu analizy czynnikowej zostało dobrze ustalonych 10 ergów. Ergi te to: głód, seks, towarzyskość, opiekuńczość rodzicielska, ciekawość, ucieczka (strach), wojowniczość, zachłanność, dbałość o siebie oraz narcystyczny seks. Sentymenty: sentyment jest ukształtowaną przez środowisko dynamiczną cechą zródłową. Jest więc podobny do ergu, z tą różnicą, że stanowi wyniki odziaływania czynników społecznokulturowych, czyli związanych z doświadczeniem, a nie determinantów konstytucjonalnych. Według słów Cattella sentymenty są: „ważnymi nabytymi strukturami dynamicznymi o charakterze cech, powodującymi, że ich posiadacze zwracają uwagę na pewne obiekty czy klasy obiektów, doświadczając wobec nich pewnych uczuć oraz reagują na nie w pewien sposób”. Sentymenty ,według Cattella, są zwykle zorganizowane wokół ważnych obiektów kulturowych, takich jak instytucje społeczne czy osoby, np. kariera czy zawód, sporty i gry, zainteresowania mechaniczne, religia, rodzicie, współmałżonek lub partneroraz własne Ja. Sieć dynamiczna: różne cechy dynamiczne są powiązane ze sobą, tworząc pewien układ służebności. Oznacza to, że pewne elementy są służebne wobec innych, czyli służą jako środki do ich celów. Na ogół postawy są służebne wobec sentymentów, a sentymenty wobec ergów, które są podstawowymi siłami napędowymi osobowości. Te różne powiązania można wyrazić za pomocą sieci dynamicznej, np. pragnienie obejrzenia filmu wiąże się z sentymentem danego mężczyzny do jego hobby, jakim jest fotografowanie, a także z sentymentem do swego kraju (temat filmu ma
charakter patriotyczny); pragnienie obejrzenia tego filmu może wyrażać w mniejszym lub większym stopniu (za pośrednictwem sentymentów do swego hobby, żony i kraju) ergi: ciekowości, seksu, towarzyskości, opiekuńczości, dbałości o sobie, bezpieczeństwa i odrazy- w niektórych wypadkach wieloma różnymi drogami. Cattell dokonuje pomiaru wielu postaw i przeprowadza analizę czynnikową, a otrzymane w ten sposób czynniki interpretuje jako reprezentujące ergi lub sentymenty. Własne Ja: sentyment szczególnie ważny; wiąże się on z ekspresją większości lub wszystkich ergów czy innych sentymentów. Sentyment bądź system sentymentów skoncentrowanych wokół Ja odgrywa, zdaniem Cattella, decydującą rolę w integracji osobowości, umożliwiając powiązanie między sobą ekspresji różnych ergów i sentymentów. Konflikt i przystosowanie: Cattell sugerował, że do określenia stopnia konfliktu, jaki reprezentuje pewien sposób działania danej osoby, przydatne jest równanie specyfikacyjne, które wyraża zaangażowanie dynamicznych cech zrodłowych (ergów i sentymentów) tej osoby w to działanie Stany, role i nastawienia: pewne formy w obrębie osobowości są bardziej zmienne od innych: nastroje zmieniają się, ktoś wchodzi w określoną rolę lub odrzuca ją, każdy z nas przyjmuje chwilowe nastawienia psychiczne wobec różnych aspektów otoczenia. Wszystkie te czynniki wpływają na zachowanie, więc muszą być uwzględnione w równaniu specyfikacyjnym. Cattell i jego współpracownicy włożyli wiele pracy w badanie stanów, a szczególnie stanu lęku. Cattell badał także lęk jako cechę. Te dwa sposoby podejścia nie są bynajmniej ze sobą sprzeczne: poziom lęku u danej osoby może być dla niej charakterystyczny jak cecha, a mimo to znacznie zmieniać się pod wpływem czynników sytuacyjnych i organicznych, takich jak stan. Stany bada się za pomocą analizy czynnikowej tak jak cechy, a różnica polega na tym, że cechy określa się zwykle na podstawie korelacji między wynikami testów, a stany- na podstawie korelacji między zmianami wyników testowych , zmianami zachodzącymi w czasie lub w reakcji na poszczególne sytuacje. Tak więc jeśli te same osoby uzyskują na ogół wysokie wyniki w testach, powiedzmy drażliwości i braku pewności siebie, pomoże to określić czynnik odpowiadający cesze, jeśli jednak wyniki obu tych testów zwykle rosną lub maleją jednocześnie, pomoże to określić czynnik odpowiadający stanowi. Poza lękiem Cattell i jego współpracownicy badali metodą analizy czynnikowej także inne stany: exvia, depresja, pobudzenie, zmęczenie, stres, regresja i poczucie winy. Cattell a Freud: Cattell uznaje znakomity intelekt Freuda, Junga i innych badaczy, a także fakt, że ich prace opierały się na obserwacji i danych (klinicznych). Żywi jednak przekonanie, że „metoda naukowa zapewnia ścisłość tego, co za jej pomocą odkrywamy”, w przeciwieństwie do niepewności wcześniejszych wniosków. Nie możemy mieć zaufania do rzetelności ani trafności sformułowanych przez nich twierdzeń wskutek wadliwego gromadzenia przez nich danych, pobierania prób oraz wadliwych procesów wnioskowania. Rozwój osobowości:
Wedug Cattella uczenie się osobowościowe najlepiej jest określić jako wielowymiarową zmianę w odpowiedzi na doświadczenie w wielowymiarowej sytuacji. Uczenie się osobowościowe można badać empirycznie za pomocą procedury zwanej analizą dróg uczenia się. Zaczyna się ją od dwóch rzeczy: po pierwsze od informacji o zmianach cech występujących u wielu ludzi, być może w reakcji na pewien okres zwykłych życiowych przystosowań; po drugie, od analizy teoretycznej różnych możliwych dróg przystosowania (jak regresja, sublimacja, fantazja, symptomy neurotyczne), które ludzie mogą wybierać w odpowiedzi na konfliktowe sytuacje życiowe. Integracja dojrzewania i uczenia się: Cattell podjął próbę włączenia w jeden schemat teoretyczny zmian osobowości spowodowanych wpływami środowiskowymi oraz procesem dojrzewania o podłożu genetycznym. Zaproponował on termin treptyczny na określenie zmian wywoływanych wpływami środowiskowymi, włączając tu zarówno uczenie się, jak i inne zmiany spowodowane przez takie czynniki zewnętrzne, jak ogólna stymulacja, dieta, środki farmakologiczne itd. Wpływy genetyczne mogą prowadzić do pewnych zachowań prowokujących określone rodzaje oddziaływań treptycznych, które z kolei mogą potęgować lub hamować dalszy rozwój tej cechy. Cattell rozpatrywał te kwestie przeważnie na poziomie teoretycznym. Kontekst społeczny: Cattell uważa, że grupy można opisywać przy użyciu obiektywnych wymiarów czy dymensji w niemal taki sam sposób, w jaki stosuje się cechy do opisywania jednostek. Ważnym zadaniem badacza studiującego osobowość w powiązaniu ze środowiskiem społecznokulturowym jest opis syntalności różnych grup, które wpływają na osobowość jednostki. Jedynie dzięki właściwej reprezentacji zarówno osobowości jednostki, jak i charakteru grupy można mieć nadzieję na uzyskanie szczegółowej wiedzy o interakcji między tymi dwiema strukturami. Jest wiele instytucji społecznych, które wywierają kształtujący lub modyfikujący wpływ na osobowość, lecz najważniejszą z nich jest rodzina. Pozostałe to np. praca, szkoła, grupa rówieśnicza, religia, partia polityczna i naród. Właściwe zrozumienie rozwoju osobowości wymaga szczegółowego określenia wpływu różnych instytucji społecznych, od rodziny do narodu czy grupy kulturowej. Ponadto dokonać tego można tylko wtedy, gdy zostaną wyodrębnione odpowiednie wymiary służące opisywaniu i różnicowaniu tych grup i instytucji. Można stwierdzić, że analiza czynnikowa odgrywa istotną rolę w opisywaniu charakteru grupy, jak i w opisywaniu indywidualnej osobowości. Cattell przedstawił także zbiór wymiarów służących do opisania charakteru narodowego. Uwaga, jaką Cattell poświęcał wpływom środowiska, znalazła odbicie w jego nowym modelu ekonetycznym. Zdaniem Cattella każde zdarzenie psychiczne ma „pięć sygnatur”: osobę, bodziec, akt, sytuację otaczającą oraz obserwatora. Te pięć
rodzajów wpływów środowiskowych przedstawia on w postaci pięciowymiarowej Macierzy Podstawowych Zależności między Danymi. Charakterystyczne badania i metody badawcze: Cattell stosuje w badaniach technikę R, która reprezentuje zwykły sposób podejścia przyjmowany przez psychologów. Porównuje się tu dużą liczbę osób pod względem wyników uzyskanych przez nie w dwóch lub więcej testach. Istnieje też technika P, w której porównuje się wyniki różnych pomiarów, uzyskane przez tę samą osobę w różnych okolicznościach lub w różnym czasie. Istnieje też technika Q, w której koreluje się dużą liczbę różnych pomiarów dotyczących dwóch osób. W tym wypadku otrzymuje się współczynnik, który stanowi miarę współzmienności czy podobieństwa między tymi osobami. Jest jeszcze różnicowa technika R, jest ona podobna do zwykłej techniki R z tym wyjątkiem, że pomiary powtarza się dwukrotnie i różnice między nimi koreluje się oraz poddaje analizie czynnikowej. Aktualne badania: Jednym z najważniejszych wydarzeń w psychologii osobowości w ostatnich latach jest pojawienie się modelu Wielkiej Piątki, będącego ogólnym modelem struktury osobowości. Model ten, opierający się na pracach Cattella, stanowi podstawę koncepcyjną wielu współczesnych prac z zakresu pomiaru osobowości. Rozwój modelu Wielkiej Piątki w istocie zaczyna się od pracy Allporta i Odberta, którzy podjęli próbę wskazania możliwych różnic indywidualnych , wypisali oni ok 18 000 określeń, z których 4 500 odnosiło się do cech uogólnionych i stabilnych. Mniej więcej w tym samym czasie Thurstone przeprowadził analizę czynnikową ocen rówieśników z użyciem 60 powszechnie używanych przymiotników. Thurstone wyodrębnił 5 czynników, uprzedzając tym samym dzisiejszy model Wielkiej Piątki. Cattell może być intelektualnym ojcem Wielkiej Piątki, ale „konsekwentnie zaprzecza swemu ojcostwu”; Cattella nigdy ni udało się przekonać ,że 5 czynników to wystarczająca liczba do opisu osobowości. Badaczem, który po raz pierwszy wyodrębnił 5 powtarzających się w badaniach czynników, wykorzystując zmienne mierzone ocenami na skalach, zaczerpnięte z pracy Cattella, był Donald Fiske. Warren Norman również uzyskał potwierdzenie pięcioczynnikowego modelu, wykorzystując wybrany zbiór zmiennych Cattella. Norman skupił się na 2800 określeniach cech osobowości, które następnie ograniczył do ok
- Określenia te podzielił na 10 obszernych klas, po jednej dla każdego z biegunów wymiarów Wielkiej Piątki. Następnie dokonał podziału określeń w obrębie każdej z tych 10 klas, otrzymując w sumie 5 węższych kategorii semantycznych. Na koniec zgrupował określenia podobne w 571 zbiorów synonimów. W istocie więc Norman posłużył się Wielką Piątką do zbudowania hierarchii określeń opisujących osobwość. McCrae i Costa również otrzymali strukturę Wielkiej Piątki, analizując pytania dotyczące osobowości, a nie określenia opisowe. Stosują oni następujące wzory 5 czynników: neurotyzm, ekstrawersja, ugodowość, sumienność, otwartość.
