Orzeczenie złożone w opisach składni polskiej i w dydaktyce, Ćwiczenia z Język polski

Pobierz Orzeczenie złożone w opisach składni polskiej i w dydaktyce i więcej Ćwiczenia w PDF z Język polski tylko na Docsity!

Andrzej S. Dyszak (BYDGOSZCZ)

Orzeczenie złożone w opisach składni polskiej

i w dydaktyce

W tych opisach składni polskiej, których autorzy posługują się poję ciem orzeczenia jako formalno-semantycznego ośrodka zdania1 (zarówno w podręcznikach akademickich2 i wydawnictwach encyklopedycznych czy też w bardziej szczegółowych pracach z zakresu składni4, jak i w pod ręcznikach dla nauczycieli i uczniów5), dokonuje się rozróżnienia jego typów przede wszystkim ze względu na sposób wyrażania i budow ę6. Niektórzy językoznawcy przyjmują jedno z tych kryteriów za nadrzędne, inni stosują je niezależnie od siebie, jeszcze inni mieszają je, przy czym klasyfikacje oparte na tym samym kryterium różnią się często wewnętrz nie między sobą, por.:

1 Problem orzeczenia (podobnie jak i innych tzw. częśd//składników zdania) nie jest poruszany w formalnych opisach składni (zob. np. Saloni, Swidziński 1995), gdzie przedmiotem uwagi jest tylko człon formalnie finitywny (zdaniotwórczy), który może albo samodzielnie stanowić orzeczenie, albo być jego częścią (niepredykatową). 2 Zob.: Klemensiewicz 1953, Jodłowski 1976, Labocha 1996, Strutyński 1997, Boniecka 1998. 3 Zob. Ejp 1994 (hasła: Orzeczenie, Orzeczenie modalne, Orzeczenie złożone, Orzecznik, opracowane przez K. Pisarkową) i Ejo 1995 (hasło Orzeczenie, opracowane przez S. Karolaka). 4 Zob.: Lewicki 1977, Otfinowski 1982, 1986, 1992. 5 Zob.: Podracki 1997; Kaczorowska, Ruszkowski 1994; Kowalikowa, Żydek-Bednarczuk 1996; Bart nicka, Satkiewicz 1990 oraz Szsnoj 1998 (hasła: orzeczenie imienne, orzeczenie złożone, łącznik, orzecznik). 6 K. Pisarkowa przedstawia także typologię orzeczeń ze względu na funkcję strukturalną i seman tyczną (zob. Ejp 1994: hasło Orzeczenie).

132 ANDRZEJ S. DYSZAK

Klemensiewicz (1953: 23-24):

1. orzeczenie słowne: 1.1. proste 1.2. złożone
2. orzecznik Jodłowski (1976: 71):
3. orzeczenie słowne (czasownikowe)
4. orzeczenie złożone: 2.1. słowno-imienne 2.2. szeregowe Labocha (1996: 38-40):
5. orzeczenie imienne
6. orzeczenie czasownikowe: 2.1. proste 2.2. złożone Strutyński (1997: 306):
7. orzeczenie słowne (czasownikowe)
8. orzeczenie słowno-imienne Boniecka (1998: 30-32):
9. orzeczenie syntetyczne (proste)
10. orzeczenie analityczne: 2.1. imienne 2.2. złożone z czasownika modalnego i bezokolicznika 2.3. połączenie czasownika fazowego i bezokolicznika 2.4. kauzatywne (modalno-kauzatywne) Pisarkowa (hasło Orzeczenie w Ejp 1994): I. 1. orzeczenie proste (syntetyczne)
11. orzeczenie złożone (analityczne) II. 1. orzeczenie czasownikowe (werbalne)
12. orzeczenie imienne (nominalne) III. 1. orzeczenie czasownikowe (fleksyjne)
13. orzeczenie nieczasownikowe (niefleksyjne) IV. 1. orzeczenie nacechowane modalnie
14. orzeczenie nienacechowane modalnie
15. orzeczenie nacechowane jakościowo: 3.1. fazowe 3.2. kauzatywne Karolak (hasło Orzeczenie w Ejo 1995): I. 1. orzeczenie proste (syntetyczne)
16. orzeczenie złożone (analityczne)

134 ANDRZEJ S. DYSZAK

dodatkowo terminu orzeczenie fleksyjne (w opozycji do orzeczenia niecza- sownikowego = niefleksyjnego). U Klemensiewicza w zakresie odniesie nia terminu słowne mieszczą się m.in. te orzeczenia, które u innych języ koznawców nazywane są słowno-imiennymi czy krótko imiennymi (np. jest chory). Z kolei ze względu na budowę wyróżnia się orzeczenie p roste (nazy wane też syntetycznym - i na odwrót albo jednowyrazowym) oraz orzeczenie złożone (nazywane też analitycznym albo wielowyrazowym) lub analityczne (obok nich także opisowe lub peryjrastyczne). Przedmiot dalszych rozważań stanowić będzie orzeczenie złożone, które zarówno w akademickich opisach składni polskiej, jak i w ujęciach opracowanych dla potrzeb dydaktyki, jest różnie rozumiane i różnorodnie szczegółowo nazywane, por.: Klemensiewicz (1953: 23-24): słowne złożone = osobowa forma czasownika posiłkowego (łącznik)

• orzecznik Jodłowski (1976: 71): słowno-imienne = łącznik + orzecznik (imię) Labocha (1996: 38-40):

1. im ienne = łącznik + orzecznik
2. czasownikowe: 2.1. czasownik modałny + bezokolicznik 2.2. czasownik fazowy + bezokolicznik Strutyński (1997: 306): słowno-im ienne = łącznik + orzecznik Boniecka (1998: 30-32):
3. im ienne = czasownik posiłkowy + orzecznik
4. złożone z czasownika modalnego i bezokolicznika
5. połączenie czasownika fazowego i bezokolicznika (lub odsłow- nika)
6. kauzatywne (modalno-kauzatywne) = czasownik kauzatywny + bezokolicznik (lub odsłownik) Pisarkowa (hasło Orzeczenie złożone w Ejp 1994):
7. im ienne (węziej) = forma osobowa czasownika posiłkowego (łącznika) + orzecznik (nieczasownik);
8. konstrukcje z czasownikiem mieć
9. czas przyszły złożony
10. czasownik fazowy + bezokolicznik
11. orzeczenie modalne//kauzatywne + bezokolicznik
12. idiomatyczne

ORZECZENIE ZŁOŻONE W OPISACH SKŁADNI POLSKIEJ I W DYDAKTYCE 135

Karolak (hasło Orzeczenie w Ejo 1995):

1. czasownik posiłkowy + rzeczownik//przymiotnik//przysłówek
2. czasownik modalny//fazowy + bezokolicznik
3. czasownik mieć + im iesłów bierny uprzedni//rzeczownik ab strakcyjny
4. czasownik być//żyć + wyrażenie przyimkowe Lewicki (1977: 136, 139-142):
5. orzeczenie złożone (łącznik + orzecznik) = czasownik być + rze- czownik//przymiotnik//przysłówek
6. złożone formy gramatyczne
7. orzeczenie peryfrastyczne
8. zwrot idiomatyczny Podracki (Szsnoj 1998: hasła orzeczenie, orzeczenie imienne i orzeczenie zło żone): orzeczenie wielowyrazowe:
9. im ienne = osobowa forma czasownika posiłkowego (łącznik) + część imienna (orzecznik)
10. inne niż im ienne Kaczorowska, Ruszkowski (1994: 34):
11. imienne
12. czasownikowe złożone
13. opisowe Kowalikowa, Żydek-Bednarczuk (1996: 129): im ienne = łącznik + orzecznik Barnicka, Satkiewicz (1990: 150-153):
14. im ienne (nominalne) = spójka (łącznik) + orzecznik
15. czasownikowe (werbalne) Z. Klemensiewicz sprowadza pojęcie orzeczenia złożonego (jako pod- typu orzeczenia słownego) do konstrukcji osobowej formy czasownika posiłkowego (łącznika) i orzecznika (np. jest chory). Podobnie czynią S. Jo dłowski7 i J. Strutyński (nazywając taką konstrukcję orzeczeniem słowno- -imiennym). Również A. M. Lewicki termin orzeczenie złożone rezerwuje dla połączeń łącznika z orzecznikiem (nie nazywając go jednakże imiennym), ale za orzeczenia uznaje też złożone formy gramatyczne (np. będzie pisać), peryfrazy (np. brała udział), zwroty idiomatyczne (np. wziął nogi za pas). Z kolei J. Labocha oprócz orzeczenia imiennego włącza w zakres omawia nego pojęcia konstrukcje zbudowane z czasownika modalnego lub fazo-

7 Pomijam wyróżniany przez niego typ orzeczenia szeregowego jako złożonego, którego pojęcie nie upowszechniło się.

ORZECZENIE ZŁOŻONE W OPISACH SKŁADNI POLSKIEJ I W DYDAKTYCE 137

a J. Labocha także formy strony biernej (jak zostało odwołane) uznają - w przeciwieństwie do innych autorów - za orzeczenia proste (!). Formy złożonego czasu przyszłego wśród typów orzeczenia złożonego wymie nia K. Pisarkowa. W tym miejscu warto też wskazać na ujęcie A. M. Le wickiego, który pisząc o złożonych formach gramatycznych w funkcji orzeczenia, przywołuje także analityczne realizacje czasu p r z e s z ł e g o (np. wczorajście przyjechali) i trybu przypuszczającego (np. bym pisał). Na tomiast formy strony biernej wyróżniają jako typ orzeczenia złożonego B. Bartnicka i H. Satkiewicz. Wyróżniane przez Kaczorowską i Ruszkow skiego orzeczenie opisowe obejmuje swoim zakresem - jak sami piszą ci autorzy - stałe związki frazeologiczne (zob. Kaczorowska, Ruszkowski 1994: 33). Także J. Podracki zwraca uwagę na możliwość pełnienia funkcji orzeczenia przez zwroty frazeologiczne ( brała udział, wyszła za mąż), ale nie przyjmuje dla ich nazwania w tej roli odrębnego terminu (zob. Pod racki 1997: 53). Inaczej natomiast widzi te same związki frazeologiczne A. M. Lewicki, który rozróżnia wśród nich orzeczenia peryfrastyczne, jak brała udział, i zwroty idiomatyczne, jak wyszła za mąż (zob. Lewicki 1977: 139, 141-142). Taka różnorodność ujęć orzeczenia złożonego skłania do podjęcia próby uporządkowania jego zakresu i przedstawienia propozycji klasyfi kacji orzeczeń, która objęłaby wszystkie wyróżniane jego typy i podtypy. Bliższego omówienia wymagają przede wszystkim następujące pod- typy orzeczenia złożonego: orzeczenie im ienne (ze względu na tradycję szkolną, w której tylko ten właśnie typ orzeczenia złożonego wskazywany był - obok orzeczenia czasownikowego - w programach nauczania sprzed reformy szkolnej z 1999 r.8) oraz konstrukcje z czasownikami modalnymi, kauzatywnymi i fazowymi (ze względu na sugestie niektórych autorów, iż można je traktować - przede wszystkim w szkole - albo jako połączenie orzeczenia prostego z dopełnieniem, albo jako orzeczenia złożone9). Obok różnej terminologii, jaką opatruje się w strukturze orzecze nia imiennego jego człon słowny//werbalny ( łącznik, czasownik posiłkowy, spójka, człon niepredykatywny - formalno-modyfikujący, czasownik operatorowy), co jednakże można uznać za kwestię drugorzędną, zwraca uwagę zakres odniesienia odpowiednich terminów. U Klemensiewicza lista łączników

8 Zob. Ministerstwo Edukacji Narodowej: Program szkoły podstawowej. Język polski. Klasy 1V-VIII, Warszawa 1990, s. 23. 9 Zob. np.: Labocha 1996: 40, Szsnoj 1998: hasło orzeczenie złożone. W Składni polskiej J. Podracki na pisał: „Wydaje się jednak, że bezokolicznik występujący po czasownikach niefleksyjnych, modalnych oraz tzw. kauzatywnych, powinno się traktować jako część orzeczenia" (Podracki 1997: 53).

138 ANDRZEJ S. DYSZAK

obejmuje niewiele czasowników. Są to: być, stać się, zostać, bywać, stawać się, zostawać, robić się. Niektóre nowsze gramatyki nawet ograniczają tę listę do być, zostać, stać się (por. np. Labocha 1996). Poszerza ją natomiast w swojej składni S. Jodłowski, wymieniając jeszcze m.in. służyć za, okazać się, wydawać się, czuć się, poczuć się, nazywać się. K. Pisarkowa widzi w tej po zycji też ruchomą końcówkę przemilczanego - jako go nazywa - łącznika, por.: tyś moja (<— ty jesteś moja), a także „zero" (por. Sen - mara.). Jako łącz niki wymieniane są też w niektórych opisach zaimki to, oto (por. Jodłow ski 1976: 75, Ejp 1994: hasło Orzeczenie złożone, Szsnoj 1998: hasło łącznik), przy jednoczesnym traktowaniu odpowiednich wypowiedzeń w innych opisach jako równoważników zdań (por. Strutyński 1997: 306). Orzeczni kiem w tego typu wypowiedzeniach - w przeciwieństwie do zdań - może być bezokolicznik, por.: Chcieć to móc. W kwestii członu imiennego omawianego typu orzeczenia złożonego, tj. orzecznika, za problem - moim zdaniem - uznać należy fakt widzenia w tej pozycji przysłówka, nie będącego imienną częścią m ow y10. Ograniczenie zakresu rozumienia w szkole orzeczenia złożonego do orzeczenia imiennego nie pozwalało nazwać wszystkich jego podtypów, jakie mogą pojawić się w analizowanych w szkole tekstach i jakie uczeń może stosować we własnych wypowiedziach. Sytuację tę zmienia zapis w obowiązującej od 1999 r. podstawie programowej dla szkoły podstawo wej, gdzie pojawia się tylko hasło orzeczenie, co daje możliwość szerszego niż uprzednio i właściwego spojrzenia na ten najistotniejszy dla struktury i znaczenia zdania jego składnik. Największy zakres odniesienia terminu orzeczenie złożone widzi A. Ot- finowski, który wyróżnia orzeczenia analityczne (podobnie jak orzeczenia syntetyczne), stosując analizę semantyczną zdań opartą na teorii struk tur predykatowo-argumentowych. Językoznawca ten dokonuje podziału wśród orzeczeń złożonych na nieidiomatyczne i idiomatyczne. Orzecze nia złożone nieidiomatyczne to takie, w których można wyróżnić część predykatową, czyli wykładnik predykatu semantycznego (np. chory w jest chory), i część niepredykatową, czyli czasownik operatorowy (np. będzie w będzie pisać) 1 1 i ewentualnie jeszcze jakiś człon niezbędny dla połącze-

10 Orzecznik przysłówkowy wyłącza z zakresu orzeczenia imiennego S. Karolak (zob. Ejo 1995: hasło Orzeczenie). 11 Funkcję obu członów omawia powołując się na Praktyczną stylistykę A. i P. Wierzbickich, którzy pokazali, jak w konstrukcjach typu odniósł zwycięstwo czasownik odniósł przejął funkcje gramatyczne, a rzeczownik zwycięstwo - funkcje semantyczne orzeczenia prostego zwyciężył (por. Otfinowski 1982: 37-38), co uzasadnia konieczność traktowania również takich konstrukcji jako orzeczeń złożonych, a nie połączeń orzeczenia prostego odniósł i dopełnienia zwycięstwo.

140 ANDRZEJ S. DYSZAK

Jako nadrzędne proponuję stosować wobec typów orzeczenia nastę pujące terminy: orzeczenie proste i orzeczenie złożone. Orzeczenie proste stanowią tylko syntetyczne = proste formy fle ksyjne czasowników pełnoznacznych, tj. takich, które samodzielnie mogą konstytuować formalnie i semantycznie zdanie, np.: czytam, leżał, śmieje się, nie mów, oraz czasowników modalnych i kauzatywnych, np.: muszę, trzeba, nie kazał, dlatego ze względu na sposób wyrażania jest ono zawsze orzeczeniem czasownikowym (z ewentualnym bardziej szczegółowym podziałem na samodzielne, jak czytam, modalne, jak muszę, i kauzatywne, jak nie kazał ) 13. Wśród prostych orzeczeń czasownikowych szczególnej uwagi wyma gają orzeczenia wyrażone czasownikami zwrotnymi, w których się jest nieodłączną ich częścią (np. śmieje się) lub formantem słowotwórczym (np. jada się *— jada), oraz pozornie tylko podobne do nich orzeczenia w zdaniach w stronie zwrotnej (np. myje się), gdzie się nie należy do formy czasownika, jest krótką formą zaimka siebie i pełni funkcję dopeł nienia! Orzeczeniem w takich zdaniach jest zatem forma czasownikowa bez się, por.: Jan śmieje się. - podmiot Jan + orzeczenie śmieje się, U Jana jada się w kuchni. - okolicznik miejsca u Jana w kuchni + orzeczenie jada się, Jan myje się. - podmiot Jan + orzeczenie myje + dopełnienie się (= siebie). Pojęcie orzeczenia złożonego obejmuje swoim zakresem struktury, które da się ująć w dwa nadrzędne typy: 1) struktury n i e i d i o m a t y c z n e : złożone orzeczenie czasownikowe (wyrażane tylko przez złożone formy fleksyjne czasowników pełnoznacznych, np.: będzie czytać, niech leży, byłby śmiał się, modalnych i kauzatywnych, np.: będziesz musiał, trzeba było, niech każe), orzeczenie fazowe (np.: zaczął pisać, rozpoczął walkę), orze czenie (słowno-)imienne (np.: jest nauczycielem, mam posprzątane), orze czenie (słowno-)przysłówkowe (np. było przyjemnie i pożytecznie), (słow- no-)bezokolicznikowe (np. byłoby zabić)u, orzeczenie sfrazeologizowane

13 Jeśli zgodnie z propozycją S. Jodłowskiego uzna się za czasowniki „wyrazy o funkcji impre- sywnej" typu precz, fora, hajda, wara, huzia oraz „wyrazy oznaczające czynności o charakterze mo mentalnym", jak ciach, bęc, brzdęk (zob. Jodłowski 1976: 79), w funkcji finitywnej stanowić one będą także orzeczenia proste. J. Podracki uwzględni! w tej roli tylko wyrazy o funkcji impresywnej (zob. Podracki 1997: 54). 14 Bezokolicznik w funkcji orzecznika wymienia K. Pisarkowa, podając taki właśnie jego przykład (zob. Ejp 1994: hasło Orzecznik). 15 Ten typ orzeczenia złożonego odpowiada orzeczeniu peryfrastycznemu (zob. Lewicki 1977: 141). Ale takie ograniczenie użycia terminem peryfrastyczne nie wydaje się trafne, bowiem za peryfrastyczne uznać można również pozostałe podtypy złożonego orzeczenia nieidiomatycznego (czasownikowe i nieczasownikowe) ze względu na wspólną im cechę dwuczłonowości połączoną z podzielnością

ZDANIA NIEROZWINIĘTE I ROZWINIĘTE W SZKOLNYM NAUCZANIU SKŁADNI 161

w nauczaniu gramatyki miał zapewne wpływ bardzo popularny w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych podręcznik pod redakcją Witolda Do roszewskiego i Bronisława Wieczorkiewicza Gramatyka opisowa języka pol skiego z ćwiczeniami, przeznaczony dla studiów nauczycielskich i zakładów kształcenia nauczycieli8. Zdania nierozwinięte i rozwinięte są w nim de finiowane następująco: „Zdania pojedyncze, w których występują jedynie główne części zda nia [tj. podmiot i orzeczenie - T. i P. W.], nazywają się z d a n i a m i n i e r o z w i n i ę t y m i. " „Zdania pojedyncze, w których podmiot lub orzeczenie albo też i pod miot, i orzeczenie są rozwinięte za pomocą określeń (przydawek, do pełnień, okoliczników), nazywają się z d a n i a m i r o z w i n i ę t y m i. " 9

Pozornie taki podział zdań wydaje się możliwy do zaakceptowa nia. Komplikacje pojawiają się wówczas, gdy próbuje się go wykorzystać w praktycznym nauczaniu składni. Jeśli wspomniane wyżej rozróżnienia teoretyczne ilustrowane są przykładami typu: Janek płacze. Mały Janek głośno płacze.

można je zaakceptować. Wystarczy jednak czasownik pełniący w cyto wanych przykładach funkcję orzeczenia zastąpić czasownikiem dwu- lub trój miejscowym, a okaże się, że taki sposób pojmowania zdań nierozwi- niętych i rozwiniętych jest wadliwy. Np.: (1) Janek spotkał. (2) Mały Janek spotkał. (3) Janek spotkał ciocię. (4) Mały Janek spotkał ciocię.

Jest oczywiste, że zdania: (1) i (2) są eliptyczne, mogą więc wystę pować tylko w specyficznych kontekstach, natomiast w ćwiczeniach pro ponowanych w podręcznikach szkolnych uczniowie dokonują zazwyczaj operacji skracania bądź rozwijania na zdaniach wyizolowanych z kon tekstu.

8 Gramatyka opisowa języka polskiego z ćwiczeniami, pod redakcją W. Doroszewskiego i B. Wieczor kiewicza opracowali B. Bartnicka-Dąbkowska, M. Jaworski, R. Sinielnikoff, tom II: Fleksja, składnia, Warszawa 1961. 9 Jw., s. 186.

ZDANIA NIEROZWINIĘTE I ROZWINIĘTE W SZKOLNYM NAUCZANIU SKŁADNI 163

nym i nie powinno pociągać za sobą zbędnych terminologicznych rozróż nień, wprowadzenie takiego członu powinno być przecież umotywowane względami referencjalnymi czy intencją nadawcy. Korzystne byłoby wprowadzenie do szkolnych pojęć składniowych pojęcia zdania m inim alnego, rozumianego jako konstrukcja składniowa, „z której nie może być usunięty żaden element bez naruszenia pełno ści komunikacyjnej (zrozumiałości) wypowiedzi, wziętej w izolacji."16 Nie chodzi oczywiście o sam termin, ale o umiejętność rozpoznawania wyma gań składniowych czasowników tworzących zdania. Uczniowie powinni zdawać sobie sprawę z tego, że minimalna liczba członów w zdaniu po jedynczym nie da się sprowadzić mechanicznie do podmiotu i orzecze nia, lecz jest ściśle uzależniona od właściwości konotacyjnych czasownika pełniącego w tym zdaniu funkcję orzeczenia. Wyzerowanie obligatoryj nie konotowanego przez czasownik członu powoduje zmianę znaczeń wielu czasowników. Czasami są to zmiany dość istotne i łatwo zauwa żalne (por. np. Jan pije herbatę. Jan pije.), czasami subtelniejsze i trudniejsze do rozróżnienia nie tylko dla dzieci (np. wówczas, gdy zachodzi potrzeba odróżniania znaczenia uniwersalnego, potencjalnego, aktualnego, habitu- alnego czasowników, różniących się liczbą konotowanych członów. Por. Janek czyta, 'opanował sztukę czytania, umie czytać lub zajęty jest w tej chwili czytaniem' i Janek czyta gazety.)'7. Na marginesie warto dodać, że uczniowie operujący tradycyjną defi nicją zdania nierozwiniętego, wdrażani do mechanicznych operacji skra cania, mogą również eliminować człony niewerbalne z frazeologizmów. Np. zdania: Janek smali cholewki do koleżanki. Janek sunie w koperczaki. mogą być przez uczniów zredukowane do postaci: Janek smali. Janek sunie. Re dukcja tego typu będzie dotyczyła także bezokoliczników obligatoryj nie konotowanych przez czasowniki modalne, fazowe czy niewłaściwe. Zatem prawdopodobne jest, że zdania: Janek postanowił wyjawić prawdę. Dziecko zaczęło płakać, po operacji skracającej dokonanej przez uczniów będą brzmiały: Janek postanowił. Dziecko zaczęło. Ćwiczenia w rozwijaniu zdań mogą być ćwiczeniami bardzo poży tecznymi dla uczniów pod warunkiem przestrzegania dwóch zasad: (1) Za zdania nierozwinięte będzie się uważać konstrukcje składniowe, w których zrealizowane są obligatoryjne wymagania konotacyjne czasow

16 Renata Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, Warszawa 1998, s. 50. 17 Por. np. Maciej Grochowski, Znaczenia polskiego czasownika: aktualne, potencjalne, habitualne, uniwer salne - w świetle kategorialnego znaczenia form czasu teraźniejszego, „Studia Semiotyczne" t. 3., Wrocław 1972, s. 161-168.

164 TERESA WRÓBLEWSKA, PIOTR WRÓBLEWSKI

nika pełniącego funkcję orzeczenia. Nie należy zatem jednakowo trakto wać - jako zdań nierozwiniętych - konstrukcji takich, jak: Wojownik pano wał™, Smok ryczy™, Komputery zawiodły 20. W pierwszym przykładzie mamy przecież do czynienia z niepełną realizacją wymagań konotacyjnych (zda nie niepełne, eliptyczne); w drugim i trzecim - z pełną realizacją podsta wowego schematu składniowego, zatem tylko dwa ostatnie zdania można uznać za nierozwinięte. (2) Jako zdania rozwinięte będzie się traktować te, które powstają w wy niku rozbudowywania podstawowego schematu zdaniowego, a więc uzu pełniania zdań nierozwiniętych (w powyższym rozumieniu) elementami niewyznaczanymi obligatoryjnie przez semantyczno-składniowe właści wości czasownika. Nie należy więc jednakowo traktować - jako zdań rozwiniętych - np. takich konstrukcji: Smok ryczy groźnie. Rycerz walczy ze smokiem 21. Tylko pierwsze z nich jest zdaniem rozwiniętym, drugie - jest zdaniem pełnym (minimalnym), w którym zrealizowane zostały wy magania czasownika dwumiejscowego (walczy kto? z kim? lub z czym?) i, zgodnie z proponowaną wyżej koncepcją, jest zdaniem nierozwiniętym. Warto także zastanowić się nad tym, jakie cele zamierzają realizować autorzy podręczników, którzy polecają uczniom ćwiczenia w rozwijaniu zdań. W większości podręczników ćwiczenia tego typu mają charakter mechanicznego dodawania określeń do podmiotu i orzeczenia. Przy ta kim podejściu do sprawy pomija się istotne potrzeby komunikacyjne wy nikające z sytuacji bądź intencji nadawcy. Omawianych tu usterek ustrzegła się w swoich podręcznikach dla kl. IV -V I Maria Nagajowa22. Czasownik jako wyraz tworzący zdanie jest przez nią tak właśnie traktowany nie tylko deklaratywnie. W proponowa nych ćwiczeniach autorka zawsze wychodzi od sporządzenia schematu konotacyjnego właściwego dla czasownika, który ma być orzeczeniem w zdaniu. Jeśli poleca zapełnić konotowane miejsca innymi rzeczowni kami, to nie zaleca jednoczesnej zmiany czasownika pełniącego funkcję

18 Hanna Dobrowolska, Jutro pójdę w świat. Podręcznik do kształcenia literackiego i językowego dla kl. V szkoły podstawowej, wyd. 2., s. 147. 19 Hanna Dobrowolska, Jutro pójdę w świat. Zeszyt ćwiczeń [kl.] IV, wyd. 3., ćw. s. 118. ^ Jw., ćw. s. 120. 21 Jw., ćw. s. 118. 22 Por.: Maria Nagajowa, Słowo za słowem. Podręcznik do kształcenia literackiego, kulturowego i języko wego dla klasy czwartej szkoły podstawowej. Wydanie siódme zmienione. Warszawa [1999]. Słowa zwykłe i niezwykłe. Podręcznik do kształcenia literackiego, kulturowego i językowego dla klasy piątej szkoły podsta wowej. Wydanie szóste zmienione, Warszawa [2000]. Słowa zwykłe i niezwykłe. Zeszyt ćwiczeń dla klasy piątej szkoły podstawowej. Wydanie szóste zmienione, Warszawa [2000].