Pobierz Oświecenie w Polsce. D i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity!
OŚWIECENIE
- Ramy czasowe od końca XVII po schyłek XVIII wieku
- Nazwa
W tej epoce ludzki rozum uznano za najwyższą wartość orzekającą o prawdzie, czyli „naturalne światło oświecające drogi ludzkiego poznania”. Nazwa oświecenie jest więc odwołaniem do wartości rozumu i wiedzy.
- Światopogląd
a) epoka rozumu (racjonalizm i odwołanie do słów Kartezjusza „myślę, więc je- stem”; rozwój nauk przyrodniczych) b) optymizm i wiara w sens życia na ziemi. Wiara w dobro człowieka i harmonijny rozwój społeczeństw. c) idee oświecenia - wyjaśnienie wybranych terminów krytycyzm - jedna z idei i zasad głoszonych w epoce oświecenia, idąca w parze z racjonalizmem. Krytycyzm odnosił się do starych, tradycyjnych in- stytucji, do ustaleń nauki, a także do kościoła i życia religijnego. Wyznawcy krytycyzmu głosili konieczność dociekania swych racji, uznając wagę nowych faktów, które mogą zmienić stare przekona- nia. Możliwość krytykowania nawet najbardziej uznanych prawd wpłynęła na nazwę tego założenia racjonalizm - prąd, według którego najistotniejszą cechą i siłą człowieka jest rozum. Racjonaliści twierdzili, że w dochodzeniu do prawdy należy kierować się rozumem. Twórca prądu - Kartezjusz (wypowiedział słynne zdanie „myślę, więc jestem”) empiryzm - pogląd głoszący, że świat należy badać poprzez doświadczenie. Nic, czego nie można zbadać doświadczalnie, według empirystów nie jest prawdą Przedstawiciel: F. Bacon sensualizm - pogląd głoszący, że źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe (Lock) deizm - doktryna dotycząca wiary w Boga. Uznaje istnienie Boga-stwórcy, ale zakłada. że nie ingeruje on w dalsze losy świata. Odrzuca wiarę w cuda. Uznaje nakazy moralne, wynikające z religii ateizm - pogląd, według którego Bóg nie istnieje utylitaryzm - doktryna głosząca, że pożytek jednostki lub społeczeństwa powi- nien stanowić najważniejszy cel moralny postępowania ludzi. Dą- żenie do osiągania celów praktycznych humanitaryzm - uznawanie godności ludzkiej, braterstwa i równości między ludźmi za najwyższą wartość
- Sytuacja polityczno - społeczna
- dominacja Francji w Europie. Władza absolutna Ludwików, przepych dworu, bogactwo arystokracji bardzo trudna sytuacja finansowa kraju, bunt miesz- czaństwa francuskiego przeciw narastającej biedzie Rewolucja Francuska
- Polska - poczucie, że trzeba ratować kraj przed upadkiem, gorączkowe reformy
- Wzorce osobowe
- człowiek oświecony. Racjonalista, erudyta, wolnomyśliciel - wróg ciemnoty i zabobonu
- człowiek ogładzony. Światowiec o wykwintnych manierach, towarzyski, ele- gancki, uprzejmy, dowcipny
- człowiek sentymentalny. Kierujący się sercem, czuły, wrażliwy
- Filozofia
a) Kartezjusz (myśliciel z epoki minionej, ale niemal wszyscy filozofowie epoki do niego nawiązują). Twórca racjonalizmu. Autor słów: „myślę, więc jestem”. b) Wolter - racjonalista głoszący potrzebę dążenia do szczęścia i dobrobytu. Autor „Traktatu o tolerancji”. Autor słów: „Nie zgadzam się z tobą, ale zawsze będę bronił twojego prawa do głoszenia własnych poglądów”. c) Locke - Uważał, że umysł nie ma żadnych idei wrodzonych. Człowiek rodzi się jako czysta tablica, czyli „tabula rasa”.
- Główne kierunki w literaturze
a) klasycyzm
- kierunek, który uznaje prymat rozumu (a nie emocji) jako najdoskonalszego instrumentu poznania świata. Nakazuje - w sferze poetyki - kierowanie się ustalonymi regułami, dbanie o jasność i czystość języka
- w Polsce od wstąpienia na tron Stanisława Augusta tendencje klasycystyczne pod- niesione zostały do rangi oficjalnie akceptowanego głównego kierunku głównym ośrodkiem klasycyzmu była dzięki dworowi królewskiemu Warszawa teoretycy klasycyzmu wysuwali na plan pierwszy dydaktyczno-moraliza- torski cel sztuki, jej społeczną użyteczność, a podstawowe zadanie pisa- rza widzieli w wychowywaniu społeczeństwa. Dzieła literackie wsparte na rozumie i wiedzy, powstałe dzięki stosowaniu ustalonych reguł apelo- wać miały głównie do władz umysłowych odbiorców tematyka utworów to aktualne sprawy polityczne kraju i problematyka reformy społeczno-obyczajowej założenia klasycyzmu najwcześniej znalazły odbicie w teatrze uprawiane gatunki to m.in. bajka, satyra, poemat heroikomiczny, powieść do twórców związanych z nurtem klasycyzmu należą m.in. Krasicki, Niemcewicz, Zabłocki, Naruszewicz
b) sentymentalizm
- kierunek, który uznaje, że uczucie jest ważniejsze od rozumu. Nakazuje ufać własnemu sercu
- za cel literatury uznaje nie nauczanie odbiorcy, ale jego wzruszanie
- za twórcę nurtu uznaje się J.J.Rouseau, autora „Nowej Heloizy” i „Umowy społecznej”. Jego poglądy to m.in. umiłowanie wolności i powściągliwy stosunek wobec zdobyczy cywilizacji
- tematy sentymentalizmu skupiały się wokół przeciwstawienia skażonemu światu cywilizacji - z jego pozornymi wartościami, obłudą i nierównością - konkretnej jednostki z jej wartościami emocjonalnymi. Znaczną rolę odgrywała też przyroda
- reprezentatywne gatunki to sielanka, pieśń, tragedia sentymentalna
Rousseau Francuski myśliciel i pisarz, wybitny przedstawiciel oświecenia. Za jego sprawą za- czął rozwijać się sentymentalizm. Podjął zadanie ratowania człowieka przed nisz- czącym wpływem cywilizacji. Sądził, że człowiek jest z natury dobry, ale rozwój cywilizacji sprawił, że utracił dawne cnoty. Chwalił proste życie blisko natury, wy- powiedział słowa: „wartość prawdziwa człowieka leży nie w rozumie, lecz w sercu, a wartość serca jest niezależna od wartości rozumu”
„Nowa Heloiza”
- utwór nawiązujący do średniowiecznej historii miłości Heloizy i Abelarda (ro- mans uczennicy i nauczyciela)
- powieść w listach
- treść: gorące uczucie Julii i jej korepetytora (konwenanse społeczne stojące na przeszkodzie temu związkowi i wyrzuty sumienia bohatera) rozstanie i ślub Julii z baronem de Wolmar sielankowe życie Julii na wsi wielkoduszna propozycja męża Julii, by były kochanek żony stał się wycho- wawcą dzieci państwa Wolmar śmierć Julii (ratując tonącego synka przeziębia się i umiera na zapalenie płuc)
- typowe dla sentymentalizmu idee przeciwstawienie wsi i miasta (natury i cywilizacji). Wieś to oaza spokoju, pozwalająca na życie prawe i szlachetne uszlachetniający wpływ uczucia na człowieka rola natury w ludzkim życiu LITERATURA POLSKA
Ośrodki myśli oświeceniowej
dwór królewski (obiady czwartkowe)
Collegium Nobilum (szkoła dla chłopców, model edukacji patriotycznej)
Komisja Edukacji Narodowej
Teatr Narodowy
PUBLICYSTYKA
a) Monitor współpracownicy: Krasicki, Bohomolec program: popularyzowanie ideałów oświeceniowych (reforma państwa, na- prawa obyczajów, popularyzacja osiągnięć nauki) b) Zabawy Przyjemne i Pożyteczne pierwszy polski tygodnik literacki nieoficjalny organ prasowy obiadów czwartkowych program pisma: uczyć bawiąc
- publicystyka w prekursorskim okresie polskiego oświecenia
a) Stanisław Konarski : „O skutecznym rad sposobie” postulowanie zniesienia liberum veto (uchwały w sejmie winny zapadać większością głosów) propozycja, by odebrać prawa polityczne szlachcie-gołocie (tj. bez ziemi), gdyż jest przekupna konieczność natychmiastowej poprawy sytuacji podupadających miast b) „Głos wolny, wolność ubezpieczający” wydany anonimowo, przypisywano go królowi Stanisławowi Leszczyń- skiemu, ale raczej wyszedł spod pióra kogoś innego postulat reformy podatkowej i administracyjnej zwrócenie uwagi na sytuację chłopów
- publicystyka dojrzałego oświecenia (doby Sejmu Wielkiego)
a) Hugo Kołłątaj: „Do Stanisława Małachowskiego (...) Anonima listów kilka” żądanie wolności osobistej dla chłopów, zawieranie umów między panem a chłopem wzmocnienie władzy królewskiej zniesienie liberum veto równouprawnienie mieszczan i szlachty b) Hugo Kołłątaj: „Do prześwietnej Deputacji” przemowa do komisji opracowującej projekt konstytucji odezwa polityczna, apelująca do rozumu i serca. Wezwanie do śmiałego przeprowadzenia reform c) Stanisław Staszic: „Przestrogi dla Polski”; „Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego” zniesienie liberum veto zniesienie poddaństwa chłopów prawa dla mieszczaństwa jednakowe sądy dla wszystkich obywateli
TEATR POLSKI EPOKI OŚWIECENIA
koncepcja stworzenia Teatru Narodowego (jego rozkwit po powierzeniu stanowiska
dyrektora Wojciechowi Bogusławskiemu
teatr miał realizować zasadę uczyć - bawiąc, więc ulubionym gatunkiem stała się
komedia. Śmiech miał niszczyć przesądy, głupotę, konserwatyzm, pogoń za cudzo- ziemszczyzną. W czasie obrad Sejmu Wielkiego przed teatrem stanęło nowe zada- nie: kształtowanie politycznego oblicza obywateli
pierwsza w Polsce komedia polityczna pt. „Powrót posła” J.U.Niemcewicza jest nie
tylko wykpieniem typowych wad szlacheckich, ale również przeciwstawieniem dwóch postaw - patriotycznej i konserwatywnej
„Fircyk w zalotach” Zabłockiego jest natomiast komedią obyczajową
- komedia polityczna - głównym celem autora było zaprezentowanie programu politycznego (intryga wątła i nieciekawa, bohaterowie ostro skontrastowani według czarno-białego schematu)
- charakterystyka obozów politycznych w utworze:
- Stronnictwo konserwatywne reprezentowane przez starostę Gadulskiego brak orientacji politycznej, znajomości historii i geografii pochwała złotej wolności szlacheckiej
- Stronnictwo patriotyczne reprezentowane przez Podkomorzego i Podkomorzynę Dobrójskich, ich syna Walerego (posła na sejm) i Teresę - córkę Gadulskiego (wychowywaną przez Dobrójskich) przekonanie, że „dom winien zawsze ustępować krajowi” krytyka liberum veto krytyka pogoni za cudzoziemszczyzną zwrócenie uwagi na konieczność właściwego wychowywania dzieci
- Osoby nie interesujące się polityką i sprawami kraju - kosmopolici Szarmantcki - ulega modzie na cudzoziemszczyznę, żyje bez żadnych celów i ideałów, jest rozrzutny, podły, wyrachowany, małżeństwo to dla niego tylko intercyza handlowa Starościna - nie zna ojczystego języka, wychowywana na francuskich roman- sach żyje w oderwaniu od rzeczywistości Ignacy Krasicki „Hymn do miłości ojczyzny”
strofa- oktawa, środki wyrazu: apostrofa, anafora, wyliczenia
miłość do ojczyzny cechuje niewiele osób, jednak stanowi ona sens życia i pozwala znieść każde cierpienie. Sakralizacja tego uczucia (święta miłość)
„Satyry”
satyra - utwór ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska - wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy, stosunki społeczne, postawy światopoglą- dowe i orientacje polityczne Wypowiedź satyryczna nie proponuje żadnych rozwiązań, jej naturalnym żywiołem jest ośmieszająca negacja.
„Do króla”
zastosowany ciekawy chwyt artystyczny polegający na tym, że autor pozornie soli- daryzuje się ze szlachtą, która dostrzega wady króla. Jednak argumenty, jakimi po- sługuje się osoba wypowiadająca się w wierszu, która reprezentuje środowisko szla- checkie - są bezsensowne (Stanisław August nie wywodzi się z królewskiego rodu, więc nie odziedziczył po przodkach wiedzy, rozsądku i szlachetności; jest Polakiem a nie cudzoziemcem; jest za młody; dba o kulturę i naukę; jest zbyt dobry). Satyra krytykuje więc naprawdę bezmyślność i głupotę szlachty autor posługuje się ironią
„Żona modna”
krytyka cudzoziemszczyzny, a także traktowania małżeństw jako sposobu wzboga- cenia się bohaterowie
pan Piotr - zwolennik kultury staroszlacheckiej. Małżeństwo to według niego okazja do wzbogacenia się żona modna - rozrzutna, kapryśna, goni za cudzoziemszczyzną, dumna, pewna siebie, lekkomyślna, doprowadza męża do ruiny finansowej (wpro- wadza liczne zmiany w sposobie życia w majątku męża, by nadążać za modą; fajerwerki podczas organizowanego przez nią balu dopro- wadzają do pożaru)
komizm wynika z zetknięcia dwóch światów, dwóch modeli życia. Elementem ko- micznym jest też nauka, jaką dostaje pan Piotr - łowca posagu
„Pijaństwo”
zawiązanie akcji: spotkanie dwóch szlachciców, powitanie, utyskiwanie na zły stan zdrowia
opowieść o wielokrotnym piciu alkoholu od przedwczoraj z różnych okazji
tyrada o szkodliwości picia alkoholu
pochwała pożytków płynących z trzeźwości
zaskakujące zakończenie (Gdzie idziesz? Napiję się wódki)
„Palinodia”
utwór pozornie odwołujący stawiane zarzuty
pokazane cechy społeczeństwa polskiego, takie jak: degeneracja moralna, wykorzystywanie innych, rozpusta, pijaństwo, marnotrawienie majątków, uleganie modzie, brak szacunku dla przodków „Bajki”
bajka - jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej, krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, rzadziej rośliny lub przedmioty, zawierająca moralne pouczenie. Za twórcę bajki uznaje się Ezopa (IVw. p.n.e.) alegoria - motyw lub zespół motywów, który poza znaczeniem dosłownym ma jeszcze inne, ukryte. Alegorie są jednoznaczne i zakorzenione w tradycji np. mrówka - alegoria pracowitości, tonący okręt - ojczyzna w dramatycznej sytuacji różnorodna tematyka bajek Krasickiego (filozoficzne, polityczne, społeczne, oby- czajowe) różnorodna forma bajek Krasickiego (epigramatyczne - zwięzłe, krótkie i narracyjne
- z miniaturową fabułą) bajki Krasickiego cechuje: przejrzystość morału, prosty i lapidarny język
„Szczur i kot”
treść: szczur siedząc na ołtarzu twierdził, że kadzidła są na jego cześć, zakrztusił się dymem i został złapany przez kota morał: człowiek zbyt pewny siebie, zadufany, krótkowzroczny często pada ofiarą sytuacji
„Ptaszki w klatce”
treść: zamknięty w klatce stary czyżyk tęskni za wolnością, którą pamięta. Tego uczucia nie rozumie młody morał: wolność jest wielką wartością
„Malarze”
mnisi są bardzo otyli, zawsze śpią do południa, więc nigdy nie widzieli ju- trzenki Franciszek Karpiński
- zwany poetą serca
- reprezentuje nurt sentymentalizmu. Za jego sprawą wykształcił się w liryce polskiej nowy typ podmiotu lirycznego - człowiek czuły i cnotliwy, reprezentujący sferę doznań prywatnych, subiektywnych, ulotnych i łagodnych
- cechy jego poezji na plan pierwszy wysunięte uczucia, sprawy i przeżycia osobiste, jednostkowe naturalność języka, prostota, śpiewność. Skomplikowane figury stylistyczne spotyka się tu rzadko
„Pieśni nabożne”
- śpiewnik przeznaczony dla ludu. Zawiera m.in. „Pieśń poranną” („Kiedy ranne wstają zorze...”), „Pieśń wieczorną” („Wszystkie nasze dzienne sprawy...”), „Pieśń o Narodzeniu Pańskim” („Bóg się rodzi, moc truchleje...”)
- prostota formy, nawiązanie do pieśni ludowych
- pokorna wiara (intuicyjne, a nie intelektualne pojmowanie spraw wiary)
„Laura i Filon”
- sielanka konwencjonalna idealizuje życie na wsi bohaterowie nie mówią językiem ludu
- konwencja sentymentalna przyroda (umówione drzewo - jawor, księżyc) rekwizyt miłości - kij z imionami wyciętymi w korze teatralność zachowań (podstęp Filona, który schowany w zaroślach przysłu- chuje się wyznaniom Laury
„Do Justyny. Tęskność na wiosnę”
- opisywane uczucia nie są gwałtowne ani dramatyczne. Dominuje nastrój melancholii, rozrzewnienia
- świat ludzkich uczuć zestawiony z odradzającą się naturą
