Palestyna w późnej epoce brązu (XIV–XIII w.), Schematy z Rolnictwo

Pobierz Palestyna w późnej epoce brązu (XIV–XIII w.) i więcej Schematy w PDF z Rolnictwo tylko na Docsity! 1. Pejzaż i zasoby Palestyna jest krajem skromnym, lecz fascynującym. Skromnym pod względem zasobów naturalnych i marginalnej roli w  regionie, fascynującym ze względu na wielowarstwowość historyczną pejzażu cywilizacyjnego i  sym- boliczną złożoność pamięci. Na południowo-zachodnich krańcach Morza Śródziemnego perturbacje atlantyckie wyczerpują się wśród wzniesień, które jedynie w części północnej osiągają znaczące wysokości (ok. 1000 m w Górnej Galilei, ok. 700 m w górach w  centrum) i  otrzymują odpowiednie opady. Palestyna niemal w  całości mieści się w strefi e półsuchej (z rocznymi opadami między 250 a 400 mm), prze- chodzącej w zdecydowanie suchą (ok. 100 mm i mniej) w kierunku południo- wym (Negew, Pustynia Synaj) i w centrum (płaskowyż Zajordanii, następnie Pustynia Syryjsko-Arabska). Jordan – jedyna rzeka (z trudnością zasługująca na to miano) – tworzy się z rezerw hydrologicznych Libanu i Antylibanu, podczas gdy jego dwa stałe, niezanikające, lewobrzeżne dopływy (Jarmuk i  Jabbok, znany też jako Wadi Zarqa) odwadniają płaskowyże wschodnie. Jordan wpada do zamkniętego i zasolonego basenu Morza Martwego. Brak wody (z wyjątkiem małych oaz wokół źródeł) oznacza, że rolnictwo jest zależne od deszczu – od niepewnych opadów, za które odpowiadają nieprzewidywalne bóstwa, niekiedy życzliwe, niekiedy karzące ludzi. Kontrast z  sąsiednim Egiptem, gdzie woda jest regularnie powtarzalnym „faktem stałym” i  jej brak nie budzi niepokoju, jest ewidentny: „Gdyż ziemia, do której idziecie, aby ją posiąść, nie jest taka jak ziemia egipska, skąd wyszliście, którą zasiawszy swym ziarnem, nawadniałeś swoimi nogami, jak ogród warzywny. Lecz ziemia, do której się przeprawiacie, aby ją posiąść, to ziemia gór i dolin, zraszana z nieba wodą deszczu. Jest to ziemia, o którą Pan, Bóg twój, się troszczy. Stale spoczywają na niej oczy Pana, Boga twego, od początku roku do końca roku” (Pwt 11,10–12)*. Różnica ta była została zauważona także przez Egipcjan, jak wskazuje hymn Amenhotepa IV do Atona: * Cytaty biblijne za Biblią Warszawską. Palestyna w późnej epoce brązu (XIV–XIII w.) 1 20 O słońce dnia, lęku każdego odległego lądu, Ty (również) czynisz ich życie. Ty ustanowiłeś Nil w niebie, Aby mógł padać dla nich, Sprawiając powodzie w górach, jak wielkie morze, I nawadniając ich pola pośród ich miast. Jak cudowne są Twoje plany, O Panie wieczności! Nil w niebie jest dla obcych, I dla bydła każdego lądu, które chodzi na swoich nogach; Ale Nil, on wychodzi z podziemi dla Egiptu. (LPAE, s. 414; pol. tłum. za: Z. Kosidowski, Gdy słońce było bogiem, Warszawa 1977) Dla wszystkich odległych krajów stworzyłeś to, z czego żyją, gdyż ustanowiłeś Nil w niebie, który zstępuje dla nich i który wzbudza fale na górach, jak morze, aby nawadniać ich pola w ich dzielnicach. Jak cudowne są twoje decyzje, o panie Wieczności! Nil w niebie jest dla obcych I dla zwierząt każdej pustyni, które chodzą na swoich nogach; gdy Nil (prawdziwy) przychodzi z zaświatów dla Egiptu. (LPAE, s. 414)* Kraj jest mały: w Cisjordanii strefa zamieszkała („od Dan do Beer-Szeby”) ma długość 200 km (w układzie południkowym) i  szerokość 80 km (w ukła- dzie równoleżnikowym), do czego dochodzi 40-kilometrowy pas w Zajordanii. W  sumie ok. 20 tys. km2 – mniej niż jeden region Włoch, jak Piemont czy Sycylia. Jeżeli pomyśli się o skupionej na tej małej przestrzeni gęstości punktów pamięci i wydarzeń o  znaczeniu globalnym, a konsekwencjach tysiącletnich, trudno nie być pod wrażeniem. Tylko część terytorium nadaje się do uprawy. Jedyne równiny aluwialne znajdują się w środkowej dolinie Jordanu i na równinie Jezreel; wstęga wybrzeża jest piaszczysta i zasolona, znacznie lepsze są niskie wzgórza Szefeli. Poza tym pozostają pagórki i  góry, niegdyś lesiste, lecz później ogołocone przez kozy i ludzi, ulegające erozji, z trudem powstrzymywanej przez żmudne terasowanie stoków. Sceneria właściwa dla pasterstwa redykowego drobnego bydła (owiec i kóz) i dla drobnego rolnictwa, na polach „wykutych” w  „niszach” między górami (lub na dnach wadi, czyli dolin w  strefach półsuchych), dla małych gospodarstw rodzinnych i miniaturowych wsi, jak w bożonarodzeniowej szopce. Poddany codziennej pracy człowieka ten śródziemnomorski krajobraz stał się zdolny do utrzymania rozproszonej, chociaż liczbowo skromnej popula- cji, a  zasoby rolne i hodowlane były wystarczające (zwłaszcza jeśli patrzy się na nie, nie zapominając o  przestrzeniach pustyń) do zaspokojenia potrzeb * Jeżeli nie zaznaczono inaczej, tłumaczenia tekstów pozabiblijnych są dziełem tłumacza. Palestyna w późnej epoce brązu (XIV–XIII w.) Palestyna w późnej epoce brązu (XIV–XIII w.) 23 Silnie naznaczone obecnością człowieka są wszystkie szczegóły krajobrazu, co dotyczy zresztą wszystkich krajów starożytności. Podporą pamięci i  świa- dectwem praw stają się nawet najdrobniejsze elementy pejzażu: wiekowy dąb, studnia, grota, dawne ruiny, grobowiec przodków. Także cały kraj, będący jed- nostką wyraźnie wyodrębnioną z otoczenia, pozostawał w centrum wydarzeń o  charakterze mentalnym: jako przedmiot boskiej obietnicy, która uczyniła z niego selektywne dziedzictwo niektórych tylko grup, z wyłączeniem innych, i  jako miejsce fi zycznej obecności bóstwa w  świecie stał się scenerią zdarzeń o wymiarze uniwersalnym i wiecznym. Obiegowe wyrażenia, np. „ziemia obie- cana” czy „Ziemia Święta”, pokazują, w jaki sposób pewien region mógł urosnąć do rangi symbolu i wartości do tego stopnia, że nie ma nawet potrzeby wyma- wiania jego nazwy: każdy wie, co kryje się za tymi sformułowaniami. Nie ma mowy o nieporozumieniu. 2. Fragmentaryzacja geopolityczna Właściwości topografi czne i naturalne oraz poziom technologiczny świata starożytnego zdeterminowały geopolityczny porządek Palestyny na długie ty- siąclecia. Typowe rozmiary antycznych formacji państwowych zawsze uzależnio- ne były od stosunku między czynnikami przestrzennymi, gęstością zaludnienia i mocą produkcyjną. Żyć można było wyłącznie z  tego, co wytworzyło się na miejscu. Dalekosiężny handel lądowy dotyczył przede wszystkim surowców (głównie metali) i dóbr luksusowych, które opłacało się transportować – nie dotyczył jednak zbóż. Już od chwili założenia pierwszych miast (pod tym ter- minem rozumie się osady, których populacja jest zarówno podzielona według funkcji, jak i  rozwarstwiona wedle dochodów, i  które posiadają wydzieloną przestrzeń publiczną, jak świątynia lub pałac) powstawały jednostki terytorial- ne mające zarazem charakter gospodarczy i polityczny: właśnie miasta wraz ze swym rolniczym otoczeniem (o promieniu ok. 10 km) i z peryferiami wyżyn- nymi lub stepowymi, zdatnymi do wypasu bydła. Moglibyśmy nazywać je mia- stami-państwami, gdyby z terminem tym nie wiązał się cały ładunek wartości ideologicznych, natychmiast przywodzący na myśl greckie poleis, a w związku z  tym ich właściwości – demokrację, wolność, wolny rynek – wartości w rze- czywistości wyprowadzone raczej z przypadku Aten niż z oceny całokształtu zagadnienia. Bardziej rozważne jest używanie terminu neutralnego i czysto opi- sowego – „państwo okręgowe” albo też stosowanego dawniej: „małe królestwo” (jako przeciwieństwo „wielkiego królestwa” – władzy imperialnej). W centrum jest więc miasto, o rozmiarach uzależnionych od zasobów terytorium, z którego jest ono w stanie – podporządkowawszy sobie – korzystać: w ubogiej Palestynie 24 miasta epoki brązu (ok. 2800–1200) z trudem przekraczały 3 lub 4 tys. miesz- kańców, a  sytuacja nie zmieniła się zbytnio w drugiej fazie epoki żelaza (ok. 900–600), po kryzysowej pierwszej jej fazie, która zmniejszyła ich rozmiary do minimalnych wartości. W mieście, w  swoim pałacu (budynku o powierzchni ok. 1000 m2), rezydował „król”, otaczali go podwładni: rzemieślnicy, strażnicy, sługi (por. dalej, rozdz. 1.6). Na terenach rolniczych ludność pogrupowana była we wsie, w  których mogło być od pół tuzina do najwyżej ok. 50 domów. Z nimi związane były grupy pasterskie, znacznie mniejsze liczebnie. Teksty pozwalają zrekonstruować jedno państwo okręgowe – Ugarit – położone na północ od Palestyny, w północnej Syrii, gdzie formacje państwowe były nieco większe i bogatsze. Szacuje się je na 25 tys. osób, z  czego 8 tys. mieszkało w  stolicy, reszta zaś w okolicznych wsiach. Typowe państwo okręgowe w Palestynie można sobie wyobrazić, dzieląc te liczby na połowę. Z przekazów dotyczących północnej Syrii (Alalakh) dowia- dujemy się, że ludność składała się w 20% z pracowników pałacowych, w 20% – z pasterzy i w 60% – z wieśniaków. Takie proporcje (rozumiane oczywiście jako jedynie orientacyjne szacunki) mogą być właściwe także dla Palestyny. Tablica 1. Ogólna periodyzacja dziejów starożytnego Izraela Chronologia absolutna Fazy archeologiczne Fazy biblijne Fazy historyczne ok. 3500–2800 Późna epoka kamienia ok. 2800–2000 Wczesna epoka brązu Pierwsza urbanizacja ok. 2000–1550 Środkowa epoka brązu Epoka patriarchów Niezależne małe królestwa ok. 1550–1180 Późna epoka brązu Exodus i podbój Dominacja egipska ok. 1180–900 Pierwsza faza epoki żelaza Okres sędziów Etnogeneza Okres formowania się państwZjednoczone królestwo ok. 900–600 Druga faza epoki żelaza Podzielone królestwa Podzielone królestwa Panowanie asyryjskie ok. 600–330 Trzecia faza epoki żelaza Okres wygnania Królestwo nowobabilońskie Okres powygnaniowy Imperium perskie W ten sposób wyglądała podstawowa komórka systemu politycznego. Miała ona długi żywot. W Egipcie i Mezopotamii obecność wielkich rzek, zdatnych do transportu towarów (także wielkogabarytowych) oraz konieczność koordynacji na szerszą skalę systemów nawadniania (początkowo jedynie lokalnych) przyczy- Palestyna w późnej epoce brązu (XIV–XIII w.) Palestyna w późnej epoce brązu (XIV–XIII w.) 25 niły się do zapoczątkowania niezbędnych procesów zjednoczenia politycznego, dając początek państwom, które możemy nazwać regionalnymi. One także były zresztą podzielone na komórki „okręgowe” (które zachowały funkcję jednostek gospodarczych), w  formie prowincji lub nomów, jak określa się w wypadku Egiptu. Ale zjednoczenie polityczne, osiągnięte zresztą na obszarach, w których produkcja otrzymywana z ziemi była o wiele większa, a zaludnienie odpowied- nio gęstsze, spowodowało znaczący skok wielkości. Jeżeli typowe królestwo pale- styńskie mogło w późnej epoce brązu liczyć ok. 15 tys. mieszkańców (a w drugiej fazie epoki żelaza dochodziło średnio do 50 tys.), to Egipt (według nieprzesa- dzonych szacunków) miał 3 lub 4 mln mieszkańców, Babilonia zaś (mimo że u swego schyłku) również kilka milionów. Podobne procesy zjednoczenia i skok demografi czny (z 1 do 200, jak wskazuje rząd wielkości) pozostały – głównie z  powodów topografi cznych i  środowiskowych – dla Palestyny nieosiągalne. 3. Brak ciągłości osadniczej Trzecią kwestią, o której trzeba pamiętać, jest marginalność Palestyny – jeżeli nie w  sensie geografi cznym, to na pewno w osadniczym, społeczno-go- spodarczym i politycznym. Ziemie rolne są tu dużo uboższe niż w dolinach aluwialnych Nilu lub Eufratu: gleby lekkie, rolnictwo deszczowe, zbiory o pro- porcjach 1:3 lub 1:5 (przypomnijmy, typowe zbiory w Egipcie i w Górnej Mezo- potamii – 1:10 oraz 1:15 w Dolnej Mezopotamii). Ponadto ziemie te, a wraz z nimi większa część ludności, skupione były niemal w całości w nielicznych strefach: wzdłuż wybrzeża i na wzgórzach bezpośrednio z nim sąsiadujących, na równinie Jezreel, w dolinie górnego i średniego Jordanu. Ta demografi czna koncentracja swą kulminację osiągnęła w późnej epoce brązu. Resztę obszaru tworzą ziemie nadające się raczej do wypasu bydła, a w związku z  tym zasie- dlane sezonowo, w  formie bardzo skromnych obozowisk. Tak sytuacja wyglą- dała na wyżynach w Judei, Samarii, Galilei (pokrytych jeszcze wówczas lasami i śródziemnomorską roślinnością typu macchia – gęste, niskie zagajniki z roślin często kolczastych), a  także w strefach stepowych, stopniowo rozszerzających się w kierunku wschodnim (Zajordania) i południowym (Negew), wraz ze spad- kiem opadów. Pejzaż polityczny późnej epoki brązu dostosował się do struktury tego osadnictwa, tworzyły go więc państwa miejskie oparte na rolnictwie, skon- centrowane wzdłuż wybrzeża, na równinie Jezreel i w dolinie Jordanu, bardzo rzadkie natomiast na obszarach górskich i praktycznie nieobecne na wschód od Jordanu i na południe od Judei. Ustaliło się także wówczas zróżnicowanie typologiczne między strefą rów- ninną, w której zwarte państwa miejskie tworzyły gęste skupiska, a strefą wyżyn 28 Il. 3. Zasięg egipskiego panowania: kampanie Totmesa III i prowincje w epoce amarneńskiej. Palestyna w późnej epoce brązu (XIV–XIII w.) Kumidi Gaza Sumura maksymalny zasięg egipskiego panowania trzy prowincje stolica prowincji Kampanie (z numerem) Totmesa III ALASZIYA MITTANNI UBE KANAAN AMURRU Morz e Śró dzie mne Palestyna w późnej epoce brązu (XIV–XIII w.) 29 miała raczej determinującą wagę dla różnych aspektów politycznego życia regionu. Być może odcisk tej imperialnej matrycy politycznej był dla pale- styńskiej historii nie mniej znaczący niż omówione wyżej warunki środowiska naturalnego i geografi i. Kontrola egipska w większej części była niebezpośrednia – lokalni mali królowie zachowywali autonomię (ale nie niezależność) jako „słudzy” i trybu- tariusze faraona. Obraz wyłaniający się z  listów z el-Amarna (ok. 1370–1350) pokazuje, że w Syro-Palestynie znajdowały się zaledwie trzy siedziby egipskich gubernatorów: Gaza na wybrzeżu południowym, Kumidi w libańskiej dolinie Bekaa i  Sumura na wybrzeżu północnym, blisko obecnej granicy syryjsko- -libańskiej. W kilku innych jeszcze miejscowościach znajdowały się egipskie garnizony: Jaffa (obok dzisiejszego Tel Awiwu), Bet-Szean (w przejściu między równiną Jezreel a doliną Jordanu), Ullaza (nad morzem, u krańca drogi bie- gnącej w dół doliny Orontesu). Uwzględniając małe, stałe garnizony i oddziały wojska, które – jak zobaczymy – każdego roku obchodziły cały kraj, zbierając podatki, można wyliczyć, że Egipt epoki amarneńskiej zatrudniał do zarządu i kontroli swego syro-palestyńskiego „imperium” nie więcej niż 700 osób. Wcześniej bywało inaczej. W wielkich ekspedycjach z XV w. brało udział po 10 tys. żołnierzy, ale po potwierdzonym małżeństwem pokoju między Egiptem a Mitanni stały się one zbyteczne. Początkowy projekt Totmesa III, wielkiego faraona, który w  latach ok. 1470–1460 ostatecznie zdobył Palestynę i  dużą część Syrii, przewidywał o wiele szerszą i  bezpośrednią kontrolę, z  portami i najlepszymi ziemiami bezpośrednio zarządzanymi przez Egipt. Szybko jednak okazało się, że wcielenie tej koncepcji w  życie nie będzie proste, natomiast bardzo kosztowne: podobne rezultaty można było uzyskać za pomocą zarzą- dzania niebezpośredniego. W ten sposób powstały relacje ukazane w tekstach amarneńskich, o czym wspomniano powyżej. W XIII w. doszło do ich pełnego rozwoju, w sensie odnowienia szerokiej obecności w regionie, co dokumentują przede wszystkim wyniki prac archeologicznych. Znane są różne „rezyden- cje” egipskie z okresu od Setiego I do Ramzesa III – jak Tel Afeq VI (gdzie odkryto teksty klinowe), Bet-Szean VII, więcej zaś na południowym skraju: Tell el-Far‘ah Południowe, Tel Sera‘ X, Tel Mor 8–7, Deir el-Balah 7–4, Tell Jemme (dawna Yursa), Tell el-‘Ajjul V. Fortece te wyraźnie skoncentrowane zostały przy szlakach handlowych, dla ich obrony: przy tzw. drodze Horusa z delty Nilu do Gazy, ufortyfi kowanej przez Setiego I, poza tym przy biegną- cych w poprzek trasach karawanowych, prowadzących do zatoki Aqaba i do kopalń miedzi w Timna‘, wykorzystywanych przez Egipt bezpośrednio przez cały okres panowania Ramessydów. Dalej zobaczymy (por. rozdz. 3.9), że ta ostateczna systematyzacja obecności egipskiej pozostawiła ślady widoczne także po wycofaniu się imperium z Palestyny.