Pobierz Państwa Europy Wschodniej i więcej Prezentacje w PDF z Gospodarka tylko na Docsity!
PAŃSTWA EUROPY W SCHO D NIEJ
(An d r z e j No w o s a d )
Wszystkie państwa należące do grupy zaliczanej tu do Europy Wschodniej (EW7) powstały w wyniku rozpadu ZSRR w 1991 r. i tylko dwa z nich – Rosja i Biało ruś – nie doświadczyły wojny domowej. Do szczególnie krwawych konfliktów doszło w krajach Kaukazu. Wolności polityczne i gospodarcze w tych państwach są mocno zróżnicowane.
W ykres 5.1. Wolności polityczne i gospodarcze państw grupy EW Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego i Freedom House
■ A rm enia
Republika Armenii (Հայաստանի Հանրապետուբյուն, Hajastani Hanrapetut- jun) leży na Kaukazie Południowym. Armenia ogłosiła niepodległość w 1991 r., po rozpadzie ZSRR. Republika należy do Wspólnoty Niepodległych Państw, stara się o członkostwo w UE. Historyczna Armenia obejmowała górzyste tereny Wyżyny Armeńskiej, leżące między Azją Mniejszą, Persją a Mezopotamią (dzisiejsze Armenia, Turcja wschod nia, północno-zachodnia część Iranu). W IV w. p.n.e. Ormianie byli już w pełni
134 A^ n d r z e j^ N^ o w o s a d
ukształtowanym narodem, zasiedlającym duże terytoria Zakaukazia i Przedniej Azji, w tym Karabach (Fe j g i n 1998). Od 301 r. n.e. religią państwową w Armenii było chrześcijaństwo, co czyni Armenię najstarszym chrześcijańskim państwem świata. Ziemie Ormian przez cały okres historyczny stanowiły arenę walk, a pod panowanie rosyjskie dostały się po wojnie Rosji z Persją w 1828 r. (wschodnia część Armenii) i Turcją w 1878 r. (północna Armenia) (Te r n o n 1977: 19–28). Południowa Armenia pozostała w Turcji, a północne granice Persji (Iranu) z ziemiami Ormian zostały ustalone ostatecznie w 1828 r. i nie uległy zmianom do dziś (Eb e r h a r d t 2002: 233). Historycznie przynależne Armenii i zamieszkałe przez Ormian Górski Kara bach (Լեռսայխ Ղարաբաղ, Lerrnajin Gharabagh) i Nachiczewań (Նախիջևան, Naxęivan), znajdujące się w granicach niepodległej Armenii, na mocy układu 0 przyjaźni radziecko-tureckiej (1920 r.), nie zostały włączone w skład radzieckiej Armenii, ale stały się samodzielnymi jednostkami administracyjnymi, przyłączo nymi następnie do Azerbejdżańskiej SRR. Zachodnie ziemie ormiańskie (Azer bejdżan Zachodni) pozostają zaś na terytorium Iranu (Sa r k i s y a n 2007: 441–452). Warto dodać, że Republika Armenii powstała na ziemiach, które wyzwoliły się z zależności od Rosji i nacisków tureckich, a układ o przyjaźni był de facto trak tatem rozbiorowym Armenii między tymi państwami. Nachiczewań podlegał ju rysdykcji azerbejdżańskiej, choć od Azerbejdżanu oddzielał go pas armeńskiego terytorium, a po utworzeniu w 1922 r. ZSRR otrzymał status autonomicznej re publiki radzieckiej, wchodzącej w skład Azerbejdżańskiej SRR. W lipcu 1923 r. również armeński Górski Karabach stał się obwodem autonomicznym w składzie Azerbejdżańskiej SSR. Obszar łączący (rozdzielający) obie ormiańskie, przyznane Azerbejdżanowi, enklawy pozostał natomiast w granicach Armenii. Wydzielenie z Armenii obszarów Nachiczewańskiego oraz Górskiego Karabachu i przyznanie ich Azerbejdżanowi, jak też przeprowadzane tam polityka wynaradawiania i czystki etniczne (w Nachiczewanie populacja Ormian spadła niemal do zera) miały na celu przerwanie terytorialnej więzi etniczno-kulturowej Ormian z Armenii z ludnością ormiańską w Iranie (Te r n o n 1977: 207-262). Zarówno pod panowaniem tureckim, jak i sowieckim Ormian poddawano drastycznym mechanizmom wynaradawiania 1czystkom etnicznym. W ten sposób nie tylko północno-wschodnią Armenię, pod panowaniem Rosji, ale także zachodnią Armenię, pod panowaniem tureckim, pozba wiono korzeni narodowych (No w o s a d 2005: 135-140). Początków armeńskiego konstytucjonalizmu upatruje się w XIX w., kiedy pod wpływem Wiosny Ludów diaspora ormiańska na terytorium imperium osmańskiego wydała w 1857 r. akt, zwany przez historyków „konstytucją z 1863 r.”. Pod wpływem ulicznych demon stracji jako dokument został on przyjęty przez władze osmańskie 17 marca 1863 r., ale nigdy nie był respektowany (Za k r z e w s k a -Du b a s o w a 1977: 199). Akt mó wił o powołaniu Ormiańskiego Zgromadzenia Narodowego, składającego się ze 140 osób i mającego reprezentować interesy mniejszości ormiańskiej w imperium Osmanów (Sa g a n 2004: 16). Rozpad ZSRR i w rezultacie powstanie niepodległych Armenii i Azerbejdża nu spowodowały regularną wojnę armeńsko-azerbejdżańską o Górski Karabach
136 A^ n d r z e j^ N^ o w o s a d
W systemie partyjnym istnieje zawężenie do partii proreżimowych, a inne partie mają zablokowany lub mocno utrudniony dostęp do systemu. Wyniki wyborów parlamentarnych są fałszowane, a demonstracje społeczne brutalnie rozpędzane przez policję i wojsko. Kolorowe rewolucje, do jakich doszło w sąsiednich: Gruzji (2003), na Ukrainie (2004, 2013), w Kirgistanie (2005), wymuszają ce demokratyzację państwa w Armenii (2003, 2004), były tak samo brutalnie tłumione, jak w Uzbekistanie (2005) czy Azerbejdżanie (2004, 2005, 2011, 2012, 2013). Według oceny Freedom House i Banku Światowego system polityczny Ar menii ze skalą wolności 5,36 to nieskonsolidowany autorytaryzm zmierzają cy w kierunku autorytaryzmu skonsolidowanego. Kraj został podzielony na 10 prowincji (մարզեր, marzer) i jedno miasto wydzielone - Erywań. W 1991 r. Armenia, podobnie jak 11 innych republik byłego ZSRR, przystąpiła do Wspól noty Niepodległych Państw. Armenia jest systematycznie krytykowana za nie przestrzeganie praw człowieka Gospodarka Armenii zalicza się do gospodarek rozwijających się - jako kon tynuacja systemu nakazowo-rozdzielczego z elementami gospodarki rynkowej. To kraj słabo rozwinięty, a procesy transformacji z gospodarki centralnie planowanej byłego ZSRR do rynkowej są bardzo powolne. Niemniej jednak w 2005 r. Arme nia jako jedyny kraj WNP odnotowała wzrost gospodarczy, a w latach 2000- PKB rósł średnio o 12% rocznie. W 2009 r. jednak załamał się (-14%) i nie nadro bił strat do dziś. W 2013 r. PKB Armenii wynosił 17,019 mld USD, co per capita dawało 3,8 tys. USD i sytuowało kraj na 136. miejscu na świecie, porównywalnie do Ukrainy i Kosowa (BŚ 2014). Armenia jest zasobna w rudy metali, zwłaszcza miedzi i molibdenu, cynku, ołowiu, żelaza (o zawartości 40-65% Fe). Struktura wytwarzania PKB przedstawia się następująco: rolnictwo - 17,2%, przemysł (i budownictwo) - 36,4%, usługi - 46,4% (ARMSTAT 2014). Jednostką mone tarną jest dram (AMD), który nie jest wymienialny. Populacja Armenii w 2013 r. liczyła 3,060 mln ludności (BŚ 2014), z czego 97,9% stanowili Ormianie, a 1,3% - Kurdowie. Dominującą religią jest prawo sławie obrządku ormiańskiego (86,6%), a drugą - katolicyzm obrządku ormiań skiego (8,7%). Wskaźnik rozwoju społecznego (0,730) plasował Armenię na
- miejscu na świecie, porównywalnie do Macedonii oraz Bośni i Hercegowiny (HDI 2013).
I Azerbejdżan
Republika Azerbejdżanu (Azsrbaycan, Azsrbaycan Respublikası) jest położona nad Morzem Kaspijskim. Powstała w 1991 r., po upadku ZSRR. Należy do Wspólnoty Niepodległych Państw i stara się o członkostwo w UE.
- P A Ń S T W A E U R O P Y W S C H O D N IE J (^137)
Tereny dzisiejszego Azerbejdżanu w XV-XVIII w. były częścią Iranu znaj dującego się wówczas pod rządami Safawidów. Na skutek przegranych przez nową irańską dynastię Kadżarów wojen z Rosją i na mocy traktatu w Gulistanie (1813 r.) oraz traktatu turkmanczajskiego (1828 r.) tereny Azerbejdżanu zostały przyłączone do Imperium Rosyjskiego. Po I wojnie światowej Azerbejdżan wraz z Armenią i Gruzją wszedł w skład Zakaukaskiej Demokratycznej Republiki Federacyjnej (1918 r.), a po jej rozpadzie utworzył Demokratyczną Republikę Azerbejdżanu (Azerbaycan Demokratik Respublikası) (1918-1920), po czym w kwietniu 1920 r. został zajęty przez sowiecką Armię Czerwoną i wchłonięty do bolszewickiej Rosji, a następnie do ZSRR. Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka w latach 1920-1922 stanowiła część państwa radzieckiego przed powstaniem ZSRR, a w latach 1922-1936 - razem z Gruzją i Armenią - weszła w skład ZSRR jako część Zakaukaskiej Federacyjnej SRR, a bezpośred nio - w 1936 r. jako Azerbejdżańska SSR. Od ogłoszenia niepodległości w 1991 r. prowadziła wojnę z Armenią o Górski Karabach, w wyniku której Azerbejdżan w 1994 r. stracił kontrolę nad tym zamieszkałym przez Ormian regionem (Ba r a n o w s k i , Ba r a n o w s k i 1987; Kw i a t k i e w i c z 2009: 47; Fi s h e r 2005: 138-142; Karabachskij konflikt 2006). W myśl konstytucji z 1995 r. Azerbejdżan jest demokracją parlamentarną, ale panuje tam skonsolidowany autorytaryzm prezydencki. Zgodnie z treścią ustawy zasadniczej władza wykonawcza należy do Prezydenta (art. 7 ust. 3, art. 99), który jest głową państwa i reprezentuje Azerbejdżan w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych. Prezydent uosabia jedność Narodu oraz zapewnia ciągłość azer- bejdżańskiej państwowości. Gwarantuje niepodległość, terytorialną integralność, niezależność władzy sądowniczej, zapewnia przestrzeganie umów międzynaro dowych (art. 8 ust. 2-4) oraz jest najwyższym dowódcą Sił Zbrojnych Republiki Azerbejdżanu (art. 9 ust. 3). Urząd Prezydenta w Azerbejdżanie de facto został przekazany z ojca - Gajdara Aliewa (Heydor Oliyev, 1993-2003) - na syna - Ilhama Aliewa (İlham Oliyev, od 2003 r. do teraz). Powodem przekazania władzy była śmiertelna choroba Gajdara Aliewa, który, żeby ulokować syna na szczycie władzy, złamał bodajże wszystkie zasady konstytucyjne kraju1. Zarówno Gajdar, jak i Ilham rządzili Azerbejdżanem niepodzielnie, opierając się na służbach bez pieczeństwa i tajnej policji zrekrutowanej z byłych agentów sowieckiego KGB. Poprawki wprowadzone do konstytucji w 2009 r. usuwają ograniczenie liczby kadencji Prezydenta. Sposób ich wprowadzenia stanowił naruszenie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz prawa międzynarodowego (Sa d u r s k i 2009).
G ajdar Aliew od czasów II w ojny światowej był współpracownikiem radzieckich służb bezpie czeństwa; od 1967 r. - szefem azerbejdżańskiego KGB; od 1945 r. - członkiem KPZR; w latach 1969-1989 - I sekretarzem partii w Azerbejdżanie; od 1971 r. - członkiem KC KPZR; od 1974 r.
- zastępcą przewodniczącego Rady Najwyższej ZSRR; od 1987 r. - wiceprem ierem ZSRR; od 1991 r. - przewodniczącym parlamentu Republiki Nachiczewańskiej. W 1993 r. przejął obowiązki prezydenta i przewodniczącego Rady Najwyższej Azerbejdżanu. Był prezydentem Azerbejdżanu do swej śmierci w 2013 r.
- P A Ń S T W A E U R O P Y W S C H O D N IE J (^139)
Ormianie (1,35%), Rosjanie (1,34%). Religią dominującą jest islam szyi cki (96,9%). Wskaźnik rozwoju społecznego (0,747) plasuje Azerbejdżan na
- miejscu na świecie, porównywalnie do Iranu (HDI 2013).
■ Białoruś
Republika Białorusi (Республика Беларусь, Рэспублгка Беларусь) powstała w 1991 r. w wyniku rozpadu ZSRR. Należy do Wspólnoty Niepodległych Państw. Nie stara się o członkostwo w UE. Na terenach dzisiejszej Białorusi w IX w. funkcjonowały księstwa wschod- niosłowiańskie: Księstwo Połockie, Turowskie, Pińskie i Smoleńskie. Wielkie Księstwo Litewskie (Lietuvos Didzioji Kunigaikstyste) obejmowało od XII w. Ruś Białą i Czarną oraz część Zaleskiej. Po unii lubelskiej (1569 r.) obecne tereny Białorusi weszły w skład Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W konse kwencji rozbiorów Rzeczypospolitej Polskiej (1793—1795) tereny, na których istnieje współczesne państwo Białoruś, przeszły we władanie Rosji. Po I wojnie światowej i rewolucji październikowej (1917 r.) w Rosji Białorusini ogłosili powstanie Białoruskiej Republiki Ludowej (Беларуская Народная Рэспублгка) na terenach okupowanych wówczas przez Niemcy, która zakończyła swój po lityczny byt po wycofaniu się armii niemieckiej i proklamowaniu w styczniu 1919 r. przez bolszewików marionetkowej Białoruskiej Socjalistycznej Repub liki Radzieckiej (Белорусская Советская Социалистическая Республика, Беларуская Савецкая Сацыялгстычная Рэспублгка). W latach 1937— 1941 sowiecki aparat przemocy, obarczany winą za większość zbrodni dokonywanych na ludności cywilnej w ZSRR —NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrz nych, Народный комиссариат внутренних дел) —prowadził czystki etniczne na narodzie białoruskim i polskim. W latach 1941—1944 Białoruś była okupowana przez wojska niemieckie, a sowiecka Armia Czerwona wykorzystywała Białoru sinów na pierwszych liniach frontu. Łączne straty wojenne Białorusi należały do największych w Europie —2,5 mln zabitych i zamordowanych (ok. 28% ludności). Po II wojnie światowej NKWD kontynuowała czystki na Białorusinach. Proces wynaradawiania Białorusinów i zasiedlania terenów Białorusi przez Rosjan trwał do 1974 r. Masowe egzekucje odbywały się w wielu miastach, a najwięcej, 8 miejsc, odkryto w okolicach Mińska, z czego jako symboliczne miejsce pochów ku ofiar represji politycznych przyjmuje się Kuropaty (Курапаты) ujawnione w 1993 r. (Mi r o n o w i c z 1999: 55—79). Po przejęciu władzy prezydenckiej na Białorusi przez sowieckiego aparatczyka Aleksandra Łukaszenkę (Александр Лукашенко) poruszanie tematu zbrodni NKWD na narodzie białoruskim zostało zakazane, podobnie jak wskazywanie miejsc masowych mordów Białorusinów przez sowiecki aparat terroru.
140 A^ n d r z e j^ N^ o w o s a d
W latach 1989–1994 Białoruś stała się liderem demokratycznych zmian w Eu ropie Środkowo-Wschodniej, inicjatorem zbliżenia do NATO i UE. Najszybciej też radziła sobie z regulacją stosunków międzynarodowych. W 1994 r., w wyniku przeprowadzonych w sposób całkowicie demokratyczny wyborów prezyden ckich, władzę na Białorusi przejął jednak Aleksander Łukaszenka i stopniowo zmieniał kraj z nieskonsolidowanej demokracji na skonsolidowany reżim auto rytarny, wsparty na aparacie terroru. Funkcje dwuizbowego Parlamentu, czyli Zgromadzenia Narodowego (Национальное собрание) złożonego z izby niższej
- Izby Reprezentantów (Национальное собрание) i Rady Republiki – Совет Республики), oraz rządu – Rady Ministrów (Совет Министров) są fasadowe, co znaczy, że wspomniane instytucje nie odgrywają ról przypisanych im przez konstytucję. Opozycja na Białorusi jest zakazana. Brakuje tam wolności słowa i pozareżimowych mediów. Dziś Białoruś jawi się jako jeden z krajów o najwyż szym wskaźniku dyktatury na świecie. Wskaźnik demokracji na Białorusi (3,04) jest porównywalny do Chin (3,00). Od początku swojej prezydentury Łukaszenka dąży do zjednoczenia Białorusi z Rosją, oświadczając, że ,jeśli będzie trzeba, to padnie w Moskwie na kolana, aby tylko wcielono Białoruś do Rosji” (Fo l i g o w s k i 1999: 145–148). Skutkiem tej polityki było powstanie Państwa Związkowego Rosji i Białorusi (Союзное государство России и Беларуси, 2000 r.) na bazie Stowarzyszenia Rosji i Biało rusi (1996 r.) oraz Związku Białorusi i Rosji (1997 r.), mającego na celu integrację polityczną, militarną, gospodarczą i walutową obu państw (Ka r b a l e w i c z 2013). Kraj należy do Eurazjatyckiej Unii Celnej z Rosją i Kazachstanem. Gospodarka Białorusi jest zaliczana do gospodarek rozwijających się, a jej sy stem gospodarczy można nazwać hybrydowym między centralnym planowaniem a gospodarką etatystyczną, z dużymi utrudnieniami na rynku wolnej przedsiębior czości. Ceny i podaż są regulowane przez państwo. Model gospodarki białoruskiej przypomina coraz bardziej model chiński (80% przemysłu jest w rękach państwa) i podobnie jak chiński ma wysoki wskaźnik wzrostu PKB (11%) – 10% w 2006 r., 10,2% w 2008 r. i 7,7% 2010 r. (BŚ 2014). Przemysł na Białorusi stanowi podob ny procent gospodarki jak w Chinach (Białoruś – 47,2%; Chiny – 45%), ale niższy niż w Chinach jest na Białorusi współczynnik Giniego ukazujący rozwarstwienie społeczne pod względem dochodów (Białoruś – 26,5%, Chiny – 37%). PKB per capita jest również podobny do chińskiego: Białoruś – 6,730 tys. USD; Chiny
- 6,560 tys. USD, choć okazuje się bardziej zbliżony do Iraku (6,720 tys. USD). PKB Białorusi w 2013 r. wynosił 71,71 mld USD per capita i sytuował kraj na
- miejscu na świecie, podobnie jak Irak i Chiny (BŚ 2014). Populacja Białorusi liczy 9,475 mln ludności (BŚ 2014), z czego 83,73% de klaruje się jako Białorusini, 8,26% – jako Rosjanie, 3,1% – Polacy. Około 60% Białorusinów jest pochodzenia rosyjskiego. Najwięcej osób wyznaje prawosławie (58,9%). Z tej grupy 82,5% należy do Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej będącej częścią Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Bezwyznaniowość deklaruje ok. 30% społeczeństwa, zaś katolicyzm – 10%. Liczne są przypadki naruszania praw
142 A^ n d r z e j^ N^ o w o s a d
w Osetii Południowej (ЬбЗЬАдот тЬдото), aby oderwać ją od Gruzji i połączyć z należącą do Rosji Osetią Północną (Республика Северная Осетия). Rosja de facto oderwała od Gruzji Osetię Południową oraz Abchazję (бдЬбЪдото, А%сны) w podobny sposób, jak w 2013 r. Krym od Ukrainy. Konstytucja z 1995 r., uzupełniona w 2010 r., ustanawia Gruzję jako część cywilizacji ludzkiej, europejskiego ładu i kaukaskiej społeczności. Jest to państwo demokratyczne, związkowe, świeckie, socjalne, państwo prawa o republikańskiej formie rządów (art. 1). Na jego czele stoi Prezydent (Ьб^бОотдз^гоЬ ЗОдЪофзбОо, sakartvelos prezidenti) wybierany w wyborach powszechnych w kraju liczonym jako jeden okręg wyborczy na 5 lat (art. 62). Prezydent Gruzji ma bardzo szerokie kompe tencje, podobnie jak w innych krajach regionu WNP, ale poprawka do konstytucji (2010 r.) ogranicza znacznie jego władzę na rzecz Premiera (RIA NOVOSTI 15.10.2010). Parlament, czyli organ władzy ustawodawczej, to jednoizbowa Rada Narodowa (Ьб^ъОотдз^гоЬ ЗбО^бЭдбОо, sakartvelos parlam ent’i), złożona z 230 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych według ordyna cji mieszanej na 4-letnią kadencję (art. 67–71). Władzę wykonawczą sprawuje rząd – Rada Ministrów, która jest organem kolegialnym pod kierownictwem Premiera (art. 81–82), powoływanego przez Parlament na wniosek Prezydenta (art. 83–85). Władza sądownicza należy do niezawisłych sądów (art. 90–107). Do 2012 r. udział partii nieprezydenckich w wyborach parlamentarnych był mocno ograniczany. Dominująca w latach 2004–2012 partia prezydenta Mihaila Saakashvilego (ЗоЬдоф ЬббзбЗдофо) Zjednoczony Ruch Narodowy (дОотоббо ббуогобб^^О о 3«30ծ«&ծ, Ertiani Nacionaluri Modzraoba) wyrosła na re wolucji róż (2004 r.), czyli pokojowych protestach, które w listopadzie 2003 r. doprowadziły do ustąpienia prezydenta Eduarda Szewardnadze (д ф ^ б О ф 03д5бфб50д, 1995–2003). Obecnie kraj przechodzi transformację demokra tyczną i dostęp do Parlamentu nie jest ograniczany politycznie. Po wyborach w 2013 r. partia Saakashvilego znajduje się w opozycji. Gruzja de iure posia da terytoria Abchazji i Adżarii, określone jako autonomie (б д О ^ б т З о ^ б о 6дЬЗ^&фоз5, vtonomiuri resp’ublik’a), i 10 regionów (ЗЬбОд, mkhare). De facto jednak Abchazja i Osetia Południowa oraz kontrolowane przez nie trzy regiony: Wewnętrzna Kartlia (Эофб ^ъОот^оЬ ЗЬбОд, Szida Kartli), Mccheta-Mtianetia (ЗзЬзотб-Зотоббзото, mcxeta-mtianeti), Racza-Leczchumi i Dolna Swanetia (ббЗ^-^дВЬ'дЗо φ ύ ^ддЗт Ьдббдото, ra c’a-lecxumi da kvemo svaneti), są pod władztwem rosyjskim. 26 czerwca 2014 r. Gruzja podpisała umowę stowarzysze niową z UE. W rezolucji ustawodawczej Parlamentu Europejskiego z 20 listopada 2014 r. wyrażono też zgodę na zawarcie szerokich umów współpracy między Gruzją a UE i Europejską Wspólnotą Energii Atomowej oraz ich państwami członkowskimi (09827/2014 – C8-0129/2014 – 2014/0086 (NLE)) w zakresie
- jak określono w Opinii Komisji Handlu Międzynarodowego UE – obejmującym „najambitniejszą umowę o wolnym handlu, jaką UE kiedykolwiek wynegocjo wała z krajem trzecim, z wyjątkiem krajów należących do europejskiego obszaru
- p a ń s t w a e u r o p y w s c h o d n i e j (^143)
gospodarczego” (09827/2014 - C8-0129/2014 - 2014/0086 (NLE)). Dziś Gruzja ma z UE pogłębioną i kompleksową umowę o wolnym handlu, wzajemny dostęp do rynku usług transgranicznych, wykraczający poza zobowiązania w ramach układu GATS (Układ ogólny w sprawie handlu usługami), w tym do zakładania przedsiębiorstw w wielu sektorach objętych przepisami dotyczącymi tzw. sposo bu 4, który uprawnia do tymczasowej pracy Gruzinów w UE lub obywateli UE w Gruzji w sposób znacznie wykraczający poza zakresy zawarte w ramach WTO. Gruzja obecnie pracuje nad dostosowaniem przepisów systemu zamówień pub licznych do standardów UE (09827/2014 - C8-0129/2014 - 2014/0086(NLE)). Gospodarka Gruzji jest zaliczana do gospodarek rozwijających się. Z powodu zniszczeń w czasie wojny domowej w latach 90. XX w. Międzynarodowy Fun dusz Walutowy oraz Bank Światowy w 2000 r. przyznały Gruzji pomoc. PKB Gruzji w 2013 r. wynosił 16,16 mld USD, co per capita dawało 3,57 tys. USD 1 sytuowało kraj na odległym 142. miejscu na świecie, porównywalnie do Indo nezji, Gwatemali i Sri Lanki, zamykających listę (BŚ 2014). Od 2012 r. Gruzja przechodzi poważną transformację ustrojową - z gospodarki planowej w stylu ZSRR do systemu wolnorynkowego, opartego na prywatnej własności, jednakże kraj się nie rozwija. Od 2004 r. Gruzja ma najniższy wskaźnik rozwoju gospo darczego w regionie - wyprzedza ją Azerbejdżan (2,5 razy) i Armenia, która już w 2011 r. osiągnęła wskaźnik większy od Gruzji, mimo iż w 1990 r. był on ponad 2 razy mniejszy od wskaźnika Gruzji. Gruzińska gospodarka rozwija się najsłabiej na świecie i pod względem bogactwa oraz dochodu PKB per capita w 2014 r. zamknęła ona listę państw świata, wraz z Gwatemalą, Sri Lanką i Filipinami (BŚ 2014). Jednostką monetarną jest lari (GEL) i jest to waluta niewymienialna. Populacja Gruzji w 2013 r. liczyła 4,483 mln ludności (BŚ 2014), z czego 84% stanowili Gruzini. Główne mniejszości to: Azerowie (7%) i Ormianie (2%). Religią dominującą jest chrześcijaństwo (Kościół abchaski i gruziński - 88,5%), a na drugim miejscu znajduje się islam (10,8%). Wskaźnik rozwoju społecznego (0,744) plasuje Gruzję na 79. miejscu na świecie, porównywalnie do Brazylii i Peru (HDI 2013).
■ M o łd a w ia
Republika Mołdowy (Republica Moldova) powstała w 1991 r. po rozpadzie ZSRR. Jest państwem stowarzyszonym z UE. Po złożeniu przez Mołdawię doku mentów integracyjnych z UE 24 lutego 2004 r. włączono ten kraj do Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. W maju 2009 r. Mołdawia została członkiem Partnerstwa Wschodniego, a 27 czerwca 2014 r. - państwem stowarzyszonym z UE. Pod koniec XIV w. na terenach dzisiejszej Mołdawii powstało Hospodarstwo Mołdawskie, które początkowo podlegało wpływom węgierskim i polskim, a od
- P A Ń S T W A E U R O P Y W S C H O D N IE J (^145)
kredytowania maszyn rolniczych. W wyniku wyborów parlamentarnych w 2009 r., gdy po raz kolejny jako zwycięzców wskazano komunistów, w wielu miastach Mołdawii wybuchły zamieszki kwietniowe (Revolta de la Chisinau). Protestujący zdobyli i splądrowali budynek parlamentu oraz siedzibę prezydenta. W wyniku starć ze służbami bezpieczeństwa rany odniosło ponad 270 osób, 295 oficjalnie aresztowano, a blisko 800 przepadło bez wieści. Amnesty International zarzuciło władzom Mołdawii stosowanie tortur. Komunistów oskarżano o fałszowanie list wyborczych (umieszczenie na nich ok. 400 tys. osób zmarłych), a także dublo wanie oddawanych głosów. W ustalaniu fałszerstw pomagało całe społeczeństwo i była to pierwsza na świecie „twitterowa rewolucja”, kiedy to społeczeństwo w walce przeciwko władzy wykorzystało na szeroką skalę internetowe komuni katory i media społecznościowe (social media). Nowemu parlamentowi w dwóch turach nie udało się wybrać prezydenta, w związku z czym rozpisano przedter minowe wybory. W głosowaniu z lipca 2009 r. większość parlamentarną zdobyły partie o orientacji liberalno-demokratycznej, które samodzielnie powołały rząd na czele z Vladem Filatem, zmuszając Partię Komunistów do przejścia —po formalnie 8, a nieformalnie 20 latach sprawowania władzy —do opozycji. Do dymisji podał się również kończący swoją drugą kadencję Voronin. W okresie władztwa „betonów” z byłego KPZR parlament i rząd pełniły funkcje fasadowe, wspierając reżim. Od lipca 2009 r. liczy się w Mołdawii proces transformacji systemowej, czyli 20 lat później niż w pozostałych państwach regionu. Dziś uprawnienia Prezydenta są mocno ograniczone. Władzę ustawodawczą spra wuje jednoizbowy Parlament (Parlamentul Republicii Moldova), złożony ze 101 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata (art. 60, 63), a władza wykonawcza jest skupiona w rękach Premiera (Prim-ministrul). W podziale administracyjnym kraju wyróżnia się autonomię Gagauzji ( Gagauzia ), która posiada specjalny statut (art. 100—101). Obszar Mołdawii jest podzielony na 32 regiony oraz 5 miast wydzielonych. W myśl ustawy z 18 marca 2003 r. jednostka administracyjno-terytorialna to osoba prawna prawa publicznego, a do zadań władz rejonowych należy dbałość o rozwój społeczno-gospodarczy oraz infrastrukturę regionu. Problematycznym regionem pozostaje Naddniestrze —obszar, który po wojnie w latach 90. XX w. ogłosił secesję i który nie podlega władzy konstytucyjnej Kiszyniowa. System polityczny Republiki Naddniestrzań- skiej to rządy cywilne, lojalne wobec armii, przy czym armia Naddniestrza jest wspierana przez wojsko rosyjskie i zależna od armii rosyjskiej. Gospodarka Mołdawii, w myśl konstytucji, jest gospodarką rynkową, społecz nie zorientowaną, opierającą się na własności prywatnej i publicznej, działającą na zasadzie wolnej konkurencji (art. 126). W sensie systemowym zalicza się do gospodarek transformujących z centralnie planowanych na rynkowe i rozwijają cych się. To bardzo powolna i trudna transformacja. W latach 2000—2009 PKB Mołdawii rósł rocznie o ok. 6%, ale w 2009 r. gospodarka załamała się (—5,9%). W 2010 r. nadrobiła straty. PKB w 2013 r. wynosił 7,9 mld USD, co per capita dawało 2,47 tys. USD i sytuowało kraj na odległym 157. miejscu na świecie,
146 A^ n d r z e j^ N^ o w o s a d
porównywalnie do Boliwii (BŚ 2014). Mołdawia to najsłabiej rozwinięty kraj Eu ropy, silnie uzależniony od importu paliw i surowców z Rosji. Najbardziej uprze mysłowiony region leży na lewym brzegu Dniestru i pozostaje pod kontrolą władz Naddniestrza. Większa część ziem uprawnych należy do kołchozów i sowchozów (własność prywatna obejmuje ok. 9% areału upraw). Głównym partnerem gospo darczym Naddniestrza jest Rosja, a pozostałej części kraju - Rosja i Rumunia. Niestety nie jest to wymiana uczciwa. Rosja każdy prozachodni kurs Mołdawii „karze” nakładaniem sankcji gospodarczych oraz embarga na handel tytoniem i alkoholem, wstrzymuje też dostawy paliw i surowców. Jednostką monetarną w części rumuńskiej Mołdawii jest lej mołdawski (MDL), a w Republice Nad- dniestrzańskiej - rubel naddniestrzański (TR). Obie waluty są niewymienialne. Populacja Mołdawii w 2013 r. liczyła 3,583 mln ludności (BŚ 2014), z czego w Mołdawii, bez Naddniestrza, 75,8% stanowią Mołdawianie, a główne mniej szości to Ukraińcy (8,4%) i Rosjanie (5,8%). Religią dominującą jest prawosła wie (95,5%). Blisko połowa obywateli Mołdawii posiada rumuński paszport, co wiąże się z wprowadzoną polityką liberalizacyjną Rumunii w przyznawaniu rumuńskiego obywatelstwa. Od 2009 r. obywatelem rumuńskim może zostać osoba, której co najmniej jeden pradziadek (wcześniej dziadek) miał rumuńskie obywatelstwo. W związku z tym właściwie wszyscy mieszkańcy dawnego Ho- spodarstwa Mołdawskiego mają prawo się starać o rumuńskie obywatelstwo. Wskaźnik rozwoju społecznego (0,663) plasuje Mołdawię na 114. miejscu na świecie, porównywalnie do Boliwii i Uzbekistanu (HDI 2013).
I Rosja
Federacja Rosyjska (Российская Федерация) powstała w 1991 r. jako sukce- sorka ZSRR. Jest członkiem Wspólnoty Niepodległych Państw, nie stara się ani o członkostwo, ani o stowarzyszenie z UE. Początki państwowości ruskiej na ziemiach kijowskich sięgają IX w. W XI w. doszło do rozbicia dzielnicowego. W XIII w. ziemie ruskie zostały podbite przez Mongołów, którzy panowali nad nimi do końca XV w., kiedy to Iwan Groźny (Иван III Васильевич, 1440-1505), wielki książę moskiewski, zjed noczył ziemie ruskie wokół Księstwa Moskiewskiego. W XVI w. Rosja stała się carstwem. Panowanie monarchii absolutnej carów skończyło się z począt kiem XX w. po rewolucji bolszewickiej (1917 r.) i rozstrzelaniu cara Mikołaja II Romanowa (Николай II Романов, 1868-1918) oraz jego rodziny. Na gruzach im perium carów powstała Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radzie cka (Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика, 1917-1922), która następnie weszła w skład Związku Socjalistycznych Re publik Radzieckich (Советский Союз, Союз Советских Социалистических
148 A^ n d r z e j^ N^ o w o s a d
system polityczny Rosji to oligarchia autorytarna, w której wąski krąg osób wy mienia się między sobą atrybutami władzy, państwo i jego gospodarkę traktując jak swoją własność. Oligarchia Putina opiera się na tzw. grupie petersburskiej, skupionej w latach 90. XX w. wokół Anatolija Sobczaka (Анатолий Собчак, 1937-2000), byłego kadrowicza KGB na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Pe tersburgu, który umarł w 2000 r. w niewyjaśnionych okolicznościach. Do grupy petersburskiej zalicza się też m.in. Dmitrija Miedwiediewa (Дмитрий Медведев), z którym Putin do dziś wymienia się funkcjami premiera i prezydenta (Putin prezydent: 1999-2000; 2000-2004; 2004-2008; 2012-do teraz; Putin premier: 1990-2000; 2008-2012; Miedwiediew szef administracji Putina: 2003-2005; wicepremier: 2005-2008; prezydent: 2008-2012; premier: 2012-do teraz). Dziś Rosja to autorytaryzm skonsolidowany. Partia władzy to Zjednoczona Rosja (Единая Россия), nazywana partią Putina. Do niej należą zarówno prezydent kraju, jak też premier i jego ministrowie. Partie opozycyjne z reguły nie są reje strowane do wyborów z uwagi na „braki formalne”. Rząd Federacji Rosyjskiej (Правительство) jest formalnie najwyższą władzą wykonawczą w ustroju po litycznym Rosji (art. 110-117), na jego czele stoi Premier (Премьер-министр). W obecnym układzie sił funkcje Prezydenta i Premiera są rozmyte. Duży wpływ na politykę państwa miał Jurij Michalewicz (Юрий Михалевич) - osobisty asystent Putina2. W świetle konstytucji Federacja Rosyjska - Rosja jest demokra tycznym federalnym państwem prawa o republikańskiej formie rządów, a nazwy Federacja Rosyjska i Rosja są równoznaczne (art. 1). W skład Federacji Rosyj skiej wchodzi 85 podmiotów: 46 obwodów, 22 republiki, 9 krajów, 4 okręgi autonomiczne, 3 miasta wydzielone i 1 obwód autonomiczny (art. 65). Republika (państwo) ma własną konstytucję i ustawodawstwo. Forma administracji jest scentralizowana. Kraj, obwód, miasto o znaczeniu federalnym, obwód autono miczny i okręg autonomiczny mają własny statut oraz ustawodawstwo (art. 5, ust. 2). Ustrój federalny Federacji Rosyjskiej opiera się na jej integralności pań stwowej, jednolitości systemu władzy państwowej, rozgraniczeniu zakresów działania i kompetencji organów władzy państwowej Federacji Rosyjskiej i or ganów władzy państwowej podmiotów Federacji Rosyjskiej, równouprawnieniu i samookreśleniu narodów Federacji Rosyjskiej (art. 5 ust. 3). Kraj jest zaliczany do gospodarek rozwijających się, a zarazem należy do światowej czołówki pod względem potencjału gospodarczego. Jest to 8. co do wielkości gospodarka na świecie pod względem nominalnej wartości PKB (BŚ 2013). W 2013 r. PKB Rosji wynosił 2118 mld USD, co dawało 13,850 USD per capita i sytuowało Rosję na 72. miejscu na świecie, przy Chorwacji i Polsce (BŚ 2014). Rosja, choć ma ogromny potencjał ekonomiczny, nie wykorzystuje go. To kraj surowcowy, który swoje bogactwo buduje głównie na eksporcie ropy
2 Jurij M ichalewicz po rozstaniu z Putinem w 2011 r. uciekł do Szwajcarii. Został zamordowany w Zurichu w 2014 r. Jest autorem książki Byłem kochankiem Putina (Я был любовником Путина,
- (http://w orldnew sdailyreport.com /, M arch 10th, 2014, data pobrania: 17.01.2015 r.).
- P A Ń S T W A E U R O P Y W S C H O D N IE J (^149)
naftowej, gazu ziemnego, wydobywanych bez ograniczeń, bowiem Rosja nie należy do Organizacji Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC). Rozwój kraju zależy od cen na te surowce na świecie i przy spadkach ceny ropy Federacja co kilka lat przeżywa wręcz sinusoidalne załamania gospodarcze. Kruchy system finansowy i bankowy powoduje też co kilka lat trudności, czy nawet niemożność obrony kursu wymiany rubla (1998, 2004, 2009, 2013). Dodatkowo osłabiają go nałożone w 2013 r. i 2014 r. zaostrzone sankcje wizowe, finansowe i gospodarcze UE oraz USA na Federację Rosyjską za naruszenie porządku międzynarodowego (aneksja ukraińskiego Krymu i militarne wsparcie separatystów na wschodzie Ukrainy w 2013 r.). Sankcje wobec Rosji koncentrują się na ograniczeniu dostępu do kredytów oraz technologii dla sektora wydobywczego i zbrojeniowego. Ude rzają też w oligarchię petersburską, skupioną wokół Putina. W grudniu 2014 r. prognozy wzrostu gospodarczego FR na 2015 r. zostały zmniejszone z 3,8% do zera. Cena ropy naftowej spadła wówczas w ciągu kilku miesięcy z 115 do 85 USD za baryłkę, co zmusiło rząd do zwiększenia zadłużenia i ograniczenia 0 10% wydatków budżetowych. W ciągu pierwszych dziewięciu miesięcy 2014 r. Bank Centralny Federacji Rosyjskiej notował odpływ z Rosji 85 mld USD ka pitału. Spadła też wartość rosyjskiego rubla (SUR). O ile 17 stycznia 2014 r. za 1 EUR należało zapłacić według kursu oficjalnego 45,06 SUR, o tyle 10 stycznia 2015 r. —już 75,86 SUR. Największy spadek nastąpił 18 grudnia 2014 r., gdy cena za 1 EUR sięgnęła 84,58 SUR (CBRF 2014). W lutym 2015 r. prognozowano spadek PKB Rosji o 8%. Rosja jest państwem wielonarodowym, liczącym 43,5 miliona ludzi (2013 r.). Wskaźnik rozwoju społecznego (0,778) plasuje ją na 57. miejscu na świecie, porównywalnie do Bułgarii (HDI 2013).
■ U kraina
Ukraina (Украта) powstała po upadku ZSRR w 1991 r. i jest największym państwem europejskim. Od 2014 r. jest państwem stowarzyszonym z Unią Europejską. W wiekach VI—XII terytoria obecnej Ukrainy należały do Rusi i Polski. Po rozbiciu dzielnicowym w XII w. Ruś Kijowska rozpadła się na oddzielne księstwa. Najazdy tatarskie zmusiły Ruś zachodnią i centralną w XIV w. do poddania się władzy Wielkiego Księstwa Litewskiego. W XVI w., na mocy unii lubelskiej (1569 r.), stały się one częścią Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W wyniku dru giego (1793 r.) i trzeciego (1795 r.) rozbioru Rzeczypospolitej Imperium Rosyj skie anektowało Ukrainę Prawobrzeżną (obwody: kijowski, wołyński i podolski), a Austria —w 1772 r. —obwody ruski i część podolskiego, tworząc Królestwo Ga licji i Lodomerii jako część monarchii Habsburgów, a następnie cesarstwa Austrii
- p a ń s t w a e u r o p y w s c h o d n i e j (^151)
tych terenach trwają walki separatystów z siłami rządowymi. Pod względem kon stytucyjnym ustrój terytorialny Ukrainy opiera się na zasadach unitarności i in tegralności terytorium państwa, zharmonizowania centralizacji z decentralizacją podczas sprawowania władzy państwowej, równomiernego rozwoju społeczno -gospodarczego regionów, z uwzględnieniem ich właściwości historycznych, ekonomicznych, ekologicznych, geograficznych i demograficznych, tradycji etnicznych i kulturowych (art. 132). W konstytucji zaznacza się też, że Autono miczna Republika Krym jest nieodłączną częścią składową Ukrainy (art. 134). Do 2013 r. na Ukrainie funkcjonowały rządy oligarchii energetycznej, do której zalicza się również ikonę demokratycznych zmian i przywódczynię po marańczowej rewolucji Julię Tymoszenko (Юлiя Тимошенко). Źródeł oligarchii ukraińskiej należy szukać w nomenklaturze okresu sowieckiego i procesach prywatyzacji z początku lat 90. XX w., która przebiegała w sposób dalece nie- transparentny i w przeważającej części odbywała się niezgodnie z obowiązującym ówcześnie prawem prywatyzacyjnym (Ch a r k i e w i c z 2012). Oligarchia ukraińska jest elementem stopującym demokratyzację i ekonomiczną transformację kraju. Stosunki Ukrainy z Unią Europejską zostały nawiązane w 1994 r., kiedy to podpisano układ o partnerstwie i współpracy. De facto jednak, ze względu na zawirowania polityczne w kraju i walkę między grupami oligarchów o urząd prezydenta, formalną podstawą stosunków UE z Ukrainą stała się dopiero umowa 0 partnerstwie i współpracy z 1998 r., zablokowana przez prorosyjskich prezyden tów na 12 lat. Ukraina podpisała i ratyfikowała umowę stowarzyszeniową z UE (USU 2014) dopiero po wydarzeniach Euromajdanu i wybuchu wojny domowej w 2014 r. (Dz. Urz. UE 2014 L 161: s. 3). Zaznacza się w niej, że u podstaw współpracy leży poszanowanie zasad demokratycznych, praw człowieka i podsta wowych wolności (USU 2014: art. 2) oraz zasady wolnej gospodarki rynkowej, praworządność, dobre sprawowanie rządów, walka z korupcją, walka z różnymi formami międzynarodowej przestępczości zorganizowanej i terroryzmu, promo wanie zrównoważonego rozwoju (USU 2014: art. 3). Ukraina jest krajem rozwijającym się, przemysłowo-rolniczym, przechodzą cym od systemu gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki wolnorynkowej, przeżywającym wielkie trudności rozwojowe. Po ogłoszeniu niepodległości prze rwano powiązania kooperacyjne z państwami byłego ZSRR, a produkcja prawie we wszystkich działach produkcyjnych obniżyła się o ponad 50%. Ukraina jest uzależniona od Rosji pod względem surowcowym i energetycznym, choć sama posiada ponad 90 rodzajów kopalin użytecznych. Na terytorium Ukrainy są skoncentrowane wielkie zasoby rud manganowych i żelaza, uranu, węgla kok sującego, siarki rodzimej, soli kamiennej i potasowej, surowców do produkcji cementu. Ukraińskie zasoby mineralno-surowcowe są jednymi z najlepszych ja kościowo zasobów na świecie. W latach 2000-2008 PKB kraju rósł średnio o 7% (według oficjalnych statystyk), ale w 2009 r. nastąpił znaczny spadek. W 2013 r. PKB Ukrainy wynosił 178,3 mld USD, co per capita dawało 3,960 tys. USD 1 sytuowało kraj na 134. miejscu na świecie, podobnie jak Armenię (BŚ 2014).
152 A^ n d r z e j^ N^ o w o s a d
Populacja Ukrainy liczy 45 410 mln ludności (BŚ 2014), z czego 77,8% stano wią Ukraińcy, 17,3% - Rosjanie, 0,6% - Białorusini. Dominującym wyznaniem jest prawosławie (76,7%), bezwyznaniowość deklaruje 14,7% społeczeństwa, zaś katolicyzm - 5,4%. Wskaźnik rozwoju społecznego (0,734) plasuje Ukrainę na
- miejscu na świecie, porównywalnie do Macedonii i Peru (HDI 2013). Jed nostką monetarną jest hrywna i nie jest ona walutą wymienialną.
Bibliografia
Antoszewski A., Herbut R. (2001). Systemy polityczne współczesnego świata. Gdańsk: Arche. Baranowski B., Baranowski K. (1987). Historia Azerbejdżanu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Bilski P. (2005). System polityczny Ukrainy [w:] W. Sokół, M. Żmigrodzki (red.), Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 543-578. Brzeziński M. (2011). Pozycja ustrojowa Prezydenta Republiki Azerbejdżanu, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” (4) 8, s. 135-152. Charkiewicz P (2010) Ukraina. Oligarchia na Ukrainie – geneza, aktorzy, działalność, East- book, w w w.http://eastbook.eu/. Eberhardt P (2002). Geografia ludności Rosji. Warszawa: PWN. Fejgin (1998). Фейгин М. Кавказский узел, ,Довый мир”, 9, http://magazines.russ.ru/novyi_ mi/1998/9/feig.html (dostęp: 07.05.2014). Fisher J.M. (2005). Systemy polityczne oraz polityka wewnętrzna i zagraniczna w państwach postkomunistycznych Europy i Azji w latach 2004–2005. Warszawa: Polska Akademia Nauk, Komitet Nauk Politycznych. Foligowski P (1999). Białoruś. Trudna niepodległość. Wrocław: Alta. Furier A. (2000). Droga Gruzji do niepodległości. Poznań: ZBN PAN. Karabachskij konflikt (2006). Карабахский конфликт азербайджанский взгляд, http:// www.e-reading.link (dostęp: 01.04.2010). Karbalewicz W. (2013). Aleksandr Łukaszenko. Portret polityczny. Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych. Konstytucja Armenii (2004). Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. Konstytucja Azerbejdżanu (1995). Конституция Азербайджанской Республики, http://www. wipo.int/edocs/lexdocs/laws/ru/az/az057ru.pdf (dostęp: 14.08.2015). Konstytucja Gruzji (1995). Конституция Союзной республики Грузии, http://worldconsti- tutions.ru/?p=630 (dostęp: 14.08.2015). Konstytucja Mołdawii (1994). Constitujia Republicii Moldova, „Monitorul Oficial al R. Mol dova nr. 1 din 12.08.1994”, http://www.ccrm.md/public/files/file/Acte_leg/Constitutia.pdf. Konstytucja Rosji (2000). Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Konstytucja Ukrainy (1999). Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Kwiatkiewicz P (2009). Z wojny i chaosu. Azerbejdżan: ukształtowanie niepodległego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Materski W. (2000). Gruzja. Warszawa: Wydawnictwo Trio. Mironowicz E. (1999). Białoruś. Warszawa: Wydawnictwo Trio. Nowosad A. (2005) (Geo)polityczne ukształtowanie Armenii po upadku ZSRR [w:] B. Bed narczyk, M. Lasoń, Gospodarka i polityka. Wyzwania XXI w. Kraków: Krakowskie Towa rzystwo Edukacyjne, s. 113-156.
