Partie i systemy partyjne - Notatki - Politologia, Notatki z Politologia

Pobierz Partie i systemy partyjne - Notatki - Politologia i więcej Notatki w PDF z Politologia tylko na Docsity!

I. Definicje partii politycznej.

Trudność w definiowaniu: Ustalenie jednoznacznej definicji partii politycznej jest niemożliwe, co związane jest z faktem iż partia jako zjawisko podlega ciągłej ewolucji. Zmieniają się realia jej funkcjonowania, ponadto ogromna jest różnorodność związana z funkcjonowaniem lokalnych rynków politycznych. Wśród definicji partii jedne kładą nacisk na pewne aspekty, inne zaś na inne z nich stąd różne kontrowersje. Partia w ujęciu socjologicznym: grupa społeczna, dobrowolna, formalna, duża, celowa. Określenie tych cech jednak nie pozwala na odróżnienie partii politycznych od innych grup, więc definicje partii zawierają elementy pozwalające na określenie specyfiki, wskazujące na obszar działania partii jakim jest polityka lub też wymieniają charakterystyczne funkcje wypełniane przez te organizacje. Historia rozważań nad zdefiniowaniem partii politycznych: Pierwsze pojawiły się w XVIII w. Chociaż struktury, które były protoplastami współczesnych partii, a dały początek ówczesnym rozważaniom pojawiły się już 100 lat wcześniej, w okresie Chwalebnej Rewolucji angielskiej. Dla ówczesnych badaczy kluczowym było rozróżnienie między partią a frakcją. Partia - była określana jako grupa oparta na zasadach, zorientowana na dobro wspólne Frakcja – była określana jako grupa celowa zorientowana na partykularne interesy, oceniana jednoznacznie negatywnie. To David Hume dokonał tego rozróżnienia posługując się kategorią zasad na podstawie których działają partie, w odróżnieniu od interesów lub emocji, będących podstawą tworzenia frakcji. Jedną z pierwszych definicji pochodzących z pierwszego okresu rozważań nad partiami jest definicja sformułowana przez Edmunda Burke’a. Partia wg E.Burke’a: całość złożona z ludzi pragnących drogą wspólnych wysiłków realizować interes narodu, zgodnie z zasadą przez wszystkich akceptowaną. Współczesne definicje: Mniej są one skoncentrowane na problemie zasad i wartości. Wiele z nich podkreśla te elementy charakterystyki partii, które wiążą się z ich konkretnymi działaniami i funkcjami w życiu politycznym. Definicje akcentujące rolę partii jako łącznika pomiędzy rządem a społeczeństwem: Sigmund Neumann: wyodrębniona organizacja aktywnych politycznie aktorów społecznych, którzy są zainteresowani kontrolowaniem władzy wykonawczej i którzy konkurują o poparcie społeczne z inną grupą lub grupami o odmiennych poglądach. Partia w tym rozumieniu jest ważnym pośrednikiem łączącym siły społeczne i ideologie z oficjalnymi instytucjami rządowymi ponadto wiąże je z działaniem politycznym w ramach szerszej wspólnoty politycznej.

Kay Lawson: partia to organizacja zrzeszająca jednostki, która poszukuje wyborczego i pozawyborczego wsparcia ze strony społeczeństwa (lub jego części) dla określonych przedstawicieli tej organizacji, po to by mogli sprawować władze polityczną związaną z konkretnymi stanowiskami rządowymi, twierdząc, że władza ta wykonywana jest dla społecznego dobra. W tej definicji funkcja łącznika między władzą a społeczeństwem jest specyficzna tylko dla partii i tylko przez nie wypełniana. Krytyka tych definicji: uważa się iż zbyt ściśle wiążą partie z procesami zachodzącymi w społeczeństwie, nie doceniając w nich aktywności współtwórców procesów politycznych. Definicje akcentujące działania partii w polityce , kładące nacisk na takie ich funkcje jak uczestnictwo w wyborach czy sprawowanie władzy. Anthony Downs: koalicja osób chcący legalnymi środkami zdobyć kontrolę nad aparatem władzy wykonawczej. Giovanni Sartori: grupa biorąca udział w wyborach i zdolna do obsadzenia w drodze wyborów, swoimi kandydatami urzędów publicznych. Zarzuty wobec tych definicji: na ich podstawie trudno odróżnić partie od innych struktur, wykonujących podobne funkcje a także trudno odróżnić partie działające w warunkach demokracji od tych, które funkcjonują w warunkach niedemokratycznych. Partia wg V. O. Key Jr. : wprowadza kilka sfer grupowej aktywności politycznej, z których każda może być samodzielnie określana terminem partia, a jednocześnie termin ten można odnieść do wszystkich tych sfer jednocześnie. Rozróżnił trzy płaszczyzny składające się na partię : partia wśród wyborców, partia w rządzie i partia jako organizacja. Perspektywa ta rozpowszechniona jest na gruncie nauki amerykańskiej, gdyż bardzo pasuje do tamtejszych partii. Partia wg Petera Maira i Richarda Katza: Wyróżnili trzy strefy, party In public Office, party on the Ground i party In the central Office. Odpowiednio: partia obsadzająca urzędy publiczne, partia “u podstaw” i partia jako struktura biurokratyczna. Dwa powyżej przedstawione sposoby definiowania partii nazywamy odpowiednio funkcjonalnym i strukturalnym. Sposób funkcjonalny ma pewną przewagę, gdyż ułatwia on rozumienie procesów zmian i przekształceń, które są udziałem współczesnych partii.

II. Wybrane koncepcje genezy partii politycznych.

Max Weber: wiąże powstanie partii politycznych z parlamentem. Przedstawił historyczną ewolucję partii wyróżniając kolejne etapy powstawania tego rodzaju organizacji: koterię arystokratyczną, klub polityczny i partię masową.

Pierwszy wiąże się z wyzwaniem stawianym dotychczasowym strukturom władzy, drugi polega na mobilizacji politycznej grup dotąd nieaktywnych w tej sferze, trzeci wiąże się z przekształceniem struktur państwowych, ich rozpadem lub wprost przeciwnie, powstawaniem nowych. Mogą one zachodzić sekwencyjnie, lub łącznie, czas ich trwania może być rozłożony na wiele lat, lub skumulować się w krótkim czasie. Kryzysy te są swoistym katalizatorem powstawania partii, chociaż zapewne nie doprowadziłyby do takiego skutku, gdyby nie został w danym kraju osiągnięty pewien stopień zaawansowania procesów modernizacyjnych. Modernizacja Odnosząc się do kwestii modernizacji zakładają, że partia jest symbolem nowoczesności politycznej. Procesy unowocześniania są związane z masową mobilizacją, a to właśnie masowe uczestnictwo polityczne wymaga takiej organizacji jaką jest partia. Podając przykłady procesów modernizacyjnych La Palombra i Weiner wskazują m. in. na rozwój gospodarki kapitalistycznej, zwiększający mobilność społeczną i rozsadzający struktury lokalnych zbieżności; na rozwój systemów komunikacyjnych i transportowych ułatwiających przepływ ludzi i informacji. Przesilenia polityczne i modernizacja razem stanowią warunki sprzyjające powstaniu partii.

III. Mechanizmy powstawania partii politycznych w procesach demokratyzacji.

Rola partii w procesach tranzycji. Warto zauważyć, że demokratyzacja w Europie to proces wtórny, tak samo jak powstawanie partii, gdyż w większości krajów istniały one już wcześniej. Spór trwa w kwestii: jaką rolę partie odegrały w procesach zmian ustrojowych. W procesach tranzycji partie były bardzo ważne, ale nie wiadomo czy dominujące, pewnym jest jednak, że spełniły szereg istotnych funkcji: były uczestnikami pierwszych wolnych wyborów, inicjowały szereg reform składających się na proces demokratyzacji, były jednym z kanałów rekrutacji elit politycznych, obsadzały pozycje władzy wykonawczej, a także kształtowały główne kierunki jej działań zgodnie z swoją linią programową.

Odnowienie w Niemczech, Włoszech, Austrii. Odnowienie partii politycznych po drugiej wojnie światowej w Niemczech, Włoszech i Austrii w dużej mierze polegało na odtworzeniu się nurtów politycznych funkcjonujących w tych krajach przed zwycięstwem sił faszystowskich. Głównie w przypadku partii socjalistycznych, czy komunistycznych partie powrócił do działalności przedwojennej w niezmienionej postaci. Tak było w przypadku SPD, czy włoskiej PCI, PSI. Także Socjaldemokratyczna Partia Austrii to w dużym stopniu kontynuatorka ugrupowania powstałego w 1889r. Niekiedy partie tylko nawiązywały do niedawno działających ugrupowań o podobnym obliczu programowym.

Tu przykładem mogą być powojenne partie chadeckie, które powstając jako ugrupowania nowe w większym lub mniejszym stopniu kontynuowały tradycje swoich poprzedniczek.

Odnowienie i powstanie w Europie Południowej. Tranzycja w Europie Południowej, głównie w Hiszpanii, w latach 70 przyniosła za sobą zarówno odtworzenie partii „historycznych” jak i powstanie szeregu nowych ugrupowań. Ważnym dla tego procesu jest fakt, że partie historyczne, czyli te które kontynuowały działalność sprzed okresu autorytaryzmu, najczęściej działały także nielegalnie w czasie trwania dyktatury w kraju, a także na emigracji.

Zjawiska w Europie Środkowo-Wschodniej. Wszystkie wcześniej wymienione sposoby dotyczyły również powstawania partii w Europie Środkowo-Wschodniej. Powstawały tam zarówno partie nowe jak i historyczne. Jednocześnie jednak można było dostrzec różnicę w dwóch aspektach: po pierwsze – nastąpiło przekształcenie się byłych partii rządzących w warunkach braku demokracji i ich sojuszniczek w partie o nowej tożsamości, bazujące jednak na zasobach strukturalnych i członkowskich swoich poprzedniczek, po drugie – pewna grupa partii nowo powstałych wyłoniła się w procesie dekompozycji dużych, wielonurtowych, heterogenicznych struktur nazywanych ruchami społecznymi, organizacjami typu forum, czy wielkimi koalicjami.

Wyłanianie się partii z ruchów społecznych. Proces ten miał swoje uwarunkowania charakterystyczne tylko dla przypadków demokracji środkowoeuropejskich. Ruchy stworzyły swoistą konkurencję partiom w organizowaniu działań politycznych w pierwszym okresie przekształceń ustrojowych. Konkurencji trudnej, gdyż partie kojarzono wciąż z rządowymi strukturami byłego reżimu. Ruchy zyskiwały sobie sympatię dzięki silnym akcentowaniem swojego niepartyjnego charakteru.

Uwarunkowania powstawania partii w procesach demokratyzacji Partie miały genezę głównie wewnątrzparlamentarną. Pierwsze partie były głównie efektem działania niewielki grup ludzi, aktywnych politycznie, poszukujących dróg oddziaływania na dokonujące się procesy polityczne. Często kandydowali oni do parlamentu w ramach wspomnianych ruchów społecznych, natomiast w trakcie pracy w ciałach przedstawicielskich uświadamiali sobie konieczność znacznie większej dywersyfikacji poglądów i działań, niż było to możliwe w ramach tych struktur. Stało się to jednym z bodźców tworzenia przez nich partii politycznych, choć nie można wykluczyć innych motywacji, chociażby związanych z osobistymi ambicjami.

• Prosta jest geneza tego ogólnego mechanizmu: początkiem jest stworzenie grup parlamentarnych, następnie wyłonienie komitetów wyborczych, w końcu ustalenie stałego związku, między tymi dwoma elementami.

Źródła zewnętrzne partii:

• związki zawodowe
• spółdzielnie rolnicze i zawodowe grupy chłopów
• stowarzyszenia myśli
• wpływ kościoła, sekt religijnych
• stowarzyszenia kombatantów
• Ligi (przekształcane w partie ekstremistyczne)
• tajne związki i ugrupowania konspiracyjne
• ugrupowania przemysłowe, banki, przedsiębiorstwa.

IV. Funkcje partii politycznych

• to zadania, które partia ma do spełnienia i wypełnia w systemie politycznym danego państwa.

Wyróżniamy: Funkcje złożone – przewidziane do wypełnienia według danego modelu normatywnego czy teorii socjologicznej Funkcje wykonywane w praktyce. Te dwa modele nie zawsze się pokrywają. Decydujące znaczenie ma analiza funkcji wykonywanych.

Często spotykamy się z definiowaniem partii politycznych ze wskazaniem na ich specyficzne funkcje, które pozwalają odróżnić partie od innych organizacji. Z tej perspektywy definiuje się partie jako organizacje pośredniczące pomiędzy społeczeństwem a państwem.

Klaus von Beyme wymienia cztery podstawowe funkcje pełnione przez partie polityczne:

_1. Określanie celów przez tworzenie programów politycznych

2. Artykułowanie i agregowanie interesów społecznych
3. Mobilizowanie i socjalizowanie społeczeństwa w ramach istniejącego systemu politycznego.
4. Rekrutowanie elity politycznej i tworzenie rządu._

Sigmund Neumann wyróżnia również cztery podstawowe funkcje partii:

_1. Organizowanie chaotycznych żądań społecznych – są reprezentantami różnych grup społecznych, są pośrednikami idei, wypełniają lukę między jednostką a społeczeństwem.

2. Wychowywanie ludzi w duchu odpowiedzialności politycznej – przystosowuje potrzeby obywateli do potrzeb społeczeństwa, żąda poświęceń w się współpracy. Odnoszenie się do wizji przeciwników politycznych.
3. Spełnianie roli ogniwa łączącego rząd z opinią publiczną – łączy przywódców z ich zwolennikami. Utrzymywanie otwartych kanałów tej komunikacji. Partie są rzecznikami własnych rządów. Partie opozycyjne to kontrolerzy rządów.
4. Selekcja przywódców. - element mechanizmu wyłaniania elity rządzącej państwem._

Marek Sobolewski wyróżnia trzy funkcje:

_1. Kształtowanie opinii i postaw politycznych.

2. Wyborcza (a w niej tworzenia programu politycznego i selekcji kandydatów)

• występuje cały czas z różnym stopniem nasilenia.

3. Rządzenia (a w niej kierowania organami państwowymi i kontrola rządu)_ - występuje wówczas, gdy partia obsadzi miejsca w decydujących organach państwowych.

Ryszard Herbut:

_1. Społeczna – realizacja jej polega na oferowaniu wyborcy określonej tożsamości wyborczej.

2. Państwowo – polityczna – wypełniana przez wygraną w wyborach, zapewnienie odpowiedniej liczby mandatów, udział w formułowaniu gabinetu, zapewnianie w nim kontroli nad określonymi ministerstwami.
3. Organizacyjna – zagwarantowanie ciągłości istnienia jako uczestnika życia politycznego._

Funkcje według S. M. Lipseta i S. Rokkana: 1_. Ekspresyjne_ - wytwarzanie retoryki służącej do przekładania interesów i potrzeb społecznych na postulaty działań oraz wywieranie nacisków w tej materii.

2. Instrumentalne – ułatwiają proces krystalizacji i artykulacji sprzecznych interesów oraz ukrytych napięć tkwiących w strukturze społecznej. Zmuszają obywateli do tworzenia sojuszy ponad podziałami.
3. Reprezentacyjne – jak wyżej V.O. Key

• partia wobec wyborcy – w tym obszarze ważną funkcją jest agregowanie i wyrażanie interesów. Stwarzanie obywatelom możliwości uczestnictwa w procesie politycznym

Dalsza ewolucja prowadzi w kierunku rozluźnienia związków partii i społeczeństwa, umieszcza partie w roli pośrednika między tym ostatnim, a państwem. Partia działa jednocześnie w dwóch rolach – reprezentanta społeczeństwa wobec państwa oraz rzecznika państwa i jego funkcjonariuszy wobec społeczeństwa. Podstawowe cechy proponowanego modelu to wzajemne przeniknięcie się struktur partii i państwa oraz powstanie zespołu partii, kartelu czerpiącego wspólnie z zasobów partii Partie mają wspólny interes – przetrwanie.

V. Partia, jako organizacja

Instytucjonalizacja partii politycznych – teorie

Instytucjonalizacja partii z socjologicznego punktu widzenia, to proces podczas którego partia staje się instytucją.

Instytucjonalizacja prawna to inaczej uregulowanie prawne działalności partii.

Organizacja – względnie trwałe, celowe uregulowanie ludzkich działań i zachowań. Instytucja – wyposażenie tych działań i zachowań w sens i znaczenie oparte na odnoszących się do tych zachowań normach, wartościach, symbolach.

Proces instytucjonalizacji wiąże się z wykształceniem specyficznych dla organizacji celów, wartości i norm rządzących jej działaniem. Stają się one przedmiotem identyfikacji członków, co składa się na trwałość, stabilność i spójność organizacyjną. Ważna jest także symbolika i rytuały.

Koncepcja Angelo Panebianco: pozwala na opisanie dynamiki procesu ewolucji partii w odróżnieniu od statycznych obrazów, ograniczających się do analizy kolejnych faz rozwojowych partii.

Instytucjonalizacja to proces o różnym możliwym stopniu zaawansowania. Mierzy się ją w dwóch wymiarach:

• autonomii wobec środowiska
• wewnętrznej spójności (systemowości) – czyli wzajemne zależności między danymi sektorami organizacji. Autonomia : relacja partii z jej środowiskiem. Partia ma pozycję autonomiczną, jeżeli to ona kontroluje wzajemne relacje.

Brak autonomii, oznacza, że działania i zasoby partii są kontrolowane przez inne organizacje. Pozycje autonomii/zależności nie są absolutne. Są stopniowalne. Instytucjonalizacja zawsze wiąże się z pewnym zakresem autonomii. Mała autonomia (Partia pracy – uzależniona od związków zawodowych), duża autonomia (partie masowe, finansowane wewnętrznie, wyłaniające liderów w drodze wewnętrznego awansu) Systemowość : Odnosi się do strukturalnej spójności organizacji. Głownie chodzi o stopień autonomii i samodzielności podgrup składających się na organizację. Jeśli samodzielność jest duża, to systemowość jest niska, i odwrotnie.

Wskaźniki instytucjonalizacji:

_1. Zakres rozwoju centralnej, pozaparlamentarnej organizacji partyjnej

2. Zakres jednolitości struktur organizacyjnych tego samego szczebla
3. Regularność finansowania i wielość źródeł
4. Relacje z zewnętrznymi organizacjami, a filiowanymi
5. Zakres zgodności pomiędzy normami statutowymi a strukturami władzy._

Konsekwencje silnej instytucjonalizacji:

_1. Brak frakcji

2. Mocne jednolite kierownictwo centralne, wymuszające model awansu oparty na stopniowym poruszaniu się w górę po kolejnych szczeblach_ 3. Wytworzenie subkultury partyjnej, pozwalającej na zdominowanie przez partię grup stanowiących jej bazę społeczną.

Konsekwencje słabej instytucjonalizacji: 1.odwrotnie.

Procesy instytucjonalizacji, a uwarunkowania wynikające z różnych sposobów powstawania partii:

• powstawanie partii poprzez penetrację terytorialną (impuls z jednego centralnego ośrodka)
• powstawanie partii poprzez dyfuzję terytorialną (powstanie z inicjatywy lokalnych elit, dopiero po czasie osiągnięcie statusu inicjatywy ogólnonarodowej)

Istnienie lub nie tzw. sponsora – czyli organizacji, która wpływa na powstającą partię. Jego istnienie wpływa, że partia dopiero jako druga będzie przedmiotem lojalności.

• Partie wyłaniające się z organizacji o charakterze forum, ruchów społecznych działających w okresie transformacji.
• przekształcone byłe partie komunistyczne , które powstały po rozwiązaniu poprzednich, albo zostały tylko przekształcone.

Najmocniejsze podstawy organizacyjne i wyraźnie określoną bazę członkowską i wyborczą, oraz oparcie materialne miały byłe partie komunistyczne. Dawało im to mocną pozycję, chociaż społeczeństwo i inne podmioty polityczne były niechętnie do nich nastawione. Ograniczało to ich możliwości ekspansji i poszukiwania poparcia. Partie wywodzące się z ruchów stawały przed koniecznością wyodrębnienia się z szerokiej, heterogenicznej struktury. Musiały wykreować swój własny, wyraźne i atrakcyjny dla wyborcy wizerunek. Wiązało się to również z pokonywaniem oporu tych, którzy w działaniu ruchu widzieli pozytywny obraz jedności społeczeństwa, zagrożony przez powstawanie partii.

Problemy instytucjonalizacji partii wywodzących się z ruchów społecznych:

_- ruchy były z jednej strony konkurencją, z drugiej stanowiły barierę dla wyodrębnienia się nowych, samodzielnych podmiotów.

• niejasność podziałów socjopolitycznych
• partie pozbawione były wyraźnego oblicza
• partie były tworzone głównie przez elity parlamentarne, który trudno było zmobilizować duże poparcie w kraju, by zbudować odpowiednie struktury
• brak aktywności obywateli na łonie partii politycznych_

VI. Główne rodziny partii politycznych – ewolucja ideowa.

Jedna klasyfikacja partii jest bardziej popularna od innych. Mowa tu o klasyfikacji na rodziny. Oparta jest ona na 3 zasadniczych kryteriach:

1. Genetycznych – łączących partie o wspólnym pochodzeniu, wiążącym się z podobnymi historycznymi okolicznościami ich powstania, czy też podobnymi interesami, które chciały reprezentować.
2. Związkach organicznych łączących te partie ze sobą – chodzi tu albo o międzynarodowe organizacje partyjne (międzynarodówka socjalistyczna) albo o transnarodowe formy integracji partii – np. frakcje w Europarlamencie.
3. Podobieństwach programowych