Pedagogika społeczna. Podstawowe pojęcia i definicje, Notatki z Edukacja

Pobierz Pedagogika społeczna. Podstawowe pojęcia i definicje i więcej Notatki w PDF z Edukacja tylko na Docsity! Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 SPOŁECZEŃSTWO I EDUKACJA Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 [s. 389-414] Paweł Czarnecki Pedagogika społeczna. Podstawowe pojęcia i definicje Social pedagogy. Basic notions and definitions Keywords: education, upbringing, social pedagogy Pedagogika społeczna wchodzi w skład pedagogiki ogólnej, aby zatem zrozumieć, czym owa pedagogika jest, należy przede wszystkim wyjaśnić znaczenie pojęcia „pedagogika”. Otóż pojęcie to ma dwa podstawowe zna- czenia: „teoretyczne” oraz „praktyczne”. W znaczeniu „teoretycznym” oznacza ono teorię wychowania, a więc naukę o wychowaniu, której celem jest zrozumienie procesu wychowania oraz czynników wywierających wpływ na ten proces. W znaczeniu „praktycznym” przez „pedagogikę” rozumiemy ogół działań wychowawczych, stosowanych w celu kierowania procesem wychowawczym w pożądanym kierunku. Mówiąc o działaniach pedagogicznych, nie mamy rzecz jasna do czynienia z działaniami z dziedziny teorii wychowania, gdyż wówczas sformułowanie to byłoby wewnętrznie sprzeczne, lecz ogół umiejętności praktycznych stosowanych w codziennej pracy przez pedagogów – praktyków. Niektórzy autorzy rozróżniają terminy “pedagogika” i „pedagogia”. Według A. Radziewicza- Winnickiego, pojęcie „pedagogia” − to „zespół środków i metod wychowa- nia stosowanych przez nauczycieli” i odnosi się do „paradygmatu eduka- Pedagogika społeczna. Podstawowe pojęcia i definicje Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 390 cyjnego, który może przybierać postać doktryny pedagogicznej, ideologii edukacyjnej bądź ukrytego programu wychowawczego (np. szkoły)”. Z rozróżnienia tego wynika, że także wśród profesjonalistów zajmujących się zawodowo pedagogiką społeczną można dokonać podziału na teoretyków, czyli naukowców specjalizujących się w badaniach z dziedziny nauki o wychowaniu, oraz praktyków. Do tej drugiej grupy oprócz pedagogów zatrudnionych w różnych placówkach wychowawczych należy zaliczyć również nauczycieli, bowiem to właśnie oni poprzez szkoły mają istotny wpływ na funkcjonowanie dzieci i młodzieży w środowisku społecznym [Radlińska, 1961], [Kamiński, 1982], [Pilch, Lepalczyk, 1995], [Śliwerski, 2006]. Warto tu zwrócić uwagę, że niekiedy można się spotkać z definicją pe- dagogiki określającą tę dyscyplinę jako naukę praktyczną (w taki sposób definiowała pedagogikę m.in. H. Radlińska). Zgodnie z tym podejściem, dziedzina ta różni się od innych nauk oraz od innych dyscyplin pedago- gicznych właśnie czynnikiem prakseologicznym, zorientowaniem nie tylko na poznanie określonych aspektów rzeczywistości społecznej, lecz także na ich świadome i celowe kształtowanie. Sformułowanie to nie oznacza bynajmniej, że pedagogika jako nauka nie stawia sobie za główny cel zro- zumienia procesu wychowania, wskazuje natomiast, że wychowanie jest działalnością praktyczną, a wiedza o wychowaniu stanowi podstawę tej właśnie działalności. Pedagogika nie jest pod tym względem wyjątkiem, ponieważ tego rodzaju „praktyczny” wymiar mają wszystkie nauki, których przedmiotem są ludzkie działania (np. ekonomia). Nazwa „pedagogika” pochodzi z języka greckiego, w którym oznaczała „prowadzenie” chłopca przez wychowawcę (gr. pais – chłopiec; ago – pro- wadzę). Istotą pedagogiki jest więc wskazywanie kierunku, wytyczanie pewnego celu oraz udzielanie wsparcia w osiąganiu tego celu. Zakłada się tutaj, że ów cel zostaje zaakceptowany przez obydwie strony procesu wy- chowania, czyli zarówno przez wychowanka, jak i przez wychowawcę, którego zadaniem w miarę postępów procesu wychowania staje się jedy- nie „towarzyszenie” wychowankowi w osiąganiu celów, które wychowa- Paweł Czarnecki Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 393 możliwości oddziaływania na osoby dorosłe. Wręcz przeciwnie, pedagogi- ka stara się ujmować proces wychowania i możliwości oddziaływania na ten proces w perspektywie całego życia człowieka. Perspektywa ta jest szczególnie istotna w tych działach pedagogiki społecznej (np. teorii pracy socjalnej), których przedmiotem zainteresowania są możliwości opieki i wsparcia nad osobami nie będącymi w stanie prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie. To z kolei sprawia, że jednym z zadań pedagogiki spo- łecznej staje się analizowanie zmian zachodzących w różnych sferach życia społecznego, bez wiedzy o realnych przyczynach trudności w funkcjono- waniu społecznym niemożliwe jest bowiem skutecznie niesienie pomocy. O zależności pomiędzy pedagogiką społeczną a aktualnym stanem społe- czeństwa [por. Rodziewicz-Winnicki, 2008]. Pierwszym krokiem w badaniach nad środowiskiem społecznym jest za- tem wyodrębnienie w obrębie tego środowiska poszczególnych czynników oddziałujących na proces wychowawczy i typowych sytuacji istotnych z punktu widzenia wychowania. Chodzi tu głównie o czynniki typowe, po- nieważ sytuacje jednostkowe nie poddają się w tak dużym stopniu kontroli jak sytuacje powtarzalne. Należy jednak zaznaczyć, że niektóre zdarzenia o charakterze jednostkowym również wywierać mogą duży wpływ na roz- wój jednostki, przy czym są to przede wszystkim zdarzenia oddziałujące negatywnie (np. śmierć bliskiej osoby, rozwód rodziców, uczestnictwo w katastrofie itp.). Zadaniem pedagogiki społecznej jest więc również bada- nie możliwości kompensacji tego rodzaju zdarzeń i stosowanie wypraco- wanych wyników w praktyce. Ponieważ wiedza z zakresu pedagogiki społecznej ma służyć celom praktycznym, a cele takie można realizować w sposób systematyczny je- dynie w wymiarze instytucjonalnym, konieczne jest zatem istnienie placó- wek wychowawczych działających w oparciu o wiedzę pedagogiczną. Do placówek tych oprócz szkół zaliczyć należy różnego rodzaju instytucje opiekuńcze i wychowawcze, takie jak domy dziecka, rodziny zastępcze, pogotowia opiekuńcze i zakłady wychowawcze, świetlice, place zabaw, poradnie wychowawcze, a także zakłady opieki zdrowotnej. Podkreślić Pedagogika społeczna. Podstawowe pojęcia i definicje Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 394 należy, że instytucje te nie dążą do zastąpienia wychowawczych funkcji środowiska społecznego (rodziny, grupy rówieśniczej), nie byłyby zresztą w stanie funkcji tych w wystarczającym stopniu zrekompensować, ich zadaniem jest natomiast wspieranie podopiecznych w rozwoju i niesienie pomocy w przypadku wystąpienia trudności wychowawczych. Nie oznacza to jednak, że pedagogika potrafi sprostać wszelkich możli- wych trudnościom wychowawczym i rozwiązać każdy problem [Pilch, 2003], [Surzykiewicz, 2003]. Jak wspomniałem, pedagogika społeczna stanowi jedną z dyscyplin wchodzących w skład pedagogiki ogólnej. Skąd jednak wzięła się potrzeba wyodrębnienia jej jako samodzielnej subdyscypliny i czym różni się ona od innych subdyscyplin pedagogicznych? Jedną z przyczyn jest niewątpliwie prakseologiczny charakter pedagogiki społecznej. Dziedzina ta koncentru- je się na problemach społecznych, a wiedzę teoretyczną traktuje jako na- rzędzie pozwalające skutecznie rozwiązywać te problemy. Takie ujęcie sugeruje jednakże, że pozostałe działy pedagogiki nie sta- wiają sobie celów praktycznych lub że cele te pełnią w nich rolę drugo- rzędną. Tak jednak nie jest, a takie działy pedagogiki, jak pedagogika przedszkolna i szkolna, pedagogika opiekuńcza [Dąbrowski, 2006], peda- gogika pracy, pedagogika resocjalizacyjna [Czapów, Jedlewski, 1971], [Pyt- ka, 2001], pedagogika specjalna [Dykcik, 2001] itd., również traktują ak- tywne modelowanie procesu wychowania jako cel nadrzędny. Okazuje się więc, że w ramach pedagogiki można wyodrębnić dwa rodzaje poszukiwań teoretycznych: pedagogikę ogólną, której przedmiotem jest proces wy- chowania jako takiego, oraz pedagogikę szczegółową, zajmującą się po- szczególnymi aspektami procesu wychowania lub też określonymi rodza- jami trudności wychowawczych. Pedagogika społeczna należy do pedago- giki szczegółowej, a jej przedmiotem jest środowisko społeczne i jego wpływ na proces wychowania. Możliwa jest tu także dalsza, bardziej szczegółowa klasyfikacja w zależności od stopnia szczegółowości przed- miotu pedagogiki. Można np. wyodrębnić pedagogikę wojskową [Szczerba, Paweł Czarnecki Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 395 1966], pedagogikę turystyki [Matuszyk, 2008], a nawet pedagogikę muze- alną. Pedagogika społeczna, jak zresztą inne dziedziny pedagogiki, nie jest dyscypliną samodzielną w tym sensie, że w znacznej części opiera się na ustaleniach innych nauk, przede wszystkim psychologii i socjologii, lecz także innych nauk społeczno – humanistycznych, a nawet biologicznych. Oznacza to także, że badania prowadzone w ramach pedagogiki społecznej wymagają często współpracy specjalistów różnych dziedzin. Nie wszystkie dziedziny psychologii czy socjologii mają dla pedagogiki społecznej jedna- kowe znaczenie. Dla przykładu, psychoanaliza wydaje się niewiele wnosić do współczesnych dyskusji pedagogicznych, gdy tymczasem psychologia społeczna dostarcza obserwacji i uogólnień, które bezpośrednio dają się zastosować w procesie wychowania. Dzieje się tak dlatego, że psychologia społeczna również zajmuje się badaniem zachowania jednostek w kontak- tach społecznych, stawia sobie jednakże wyłącznie cele teoretyczne, nie podejmując badań nad metodami zmieniania tych zachowań w pożądanym kierunku. „Psycholog społeczny – pisze E. Aronson – bada sytuacje spo- łeczne, które wpływają na zachowanie się ludzi” [Aronson, 1997: 23]. Wprawdzie również odkrycia i teorie psychologii społecznej znajdują za- stosowanie praktyczne, pod tym względem jednak dyscyplina ta nie różni się od wszelkich innych dziedzin nauki, które również, w przeciwieństwie do pedagogiki, nie czynią metod wpływania na zachowania jednostek przedmiotem swego zainteresowania. Do problemów psychologii społecz- nej należy m. in. kwestia wyobrażeń, oczekiwań i emocji powstających w kontaktach społecznych, kwestia zachowania jednostki w otoczeniu innych jednostek (agresja, konformizm, zaufanie itp), kwestia zachowania więk- szych grup społecznych, wpływ środków masowego przekazu na zacho- wania społeczne, powstawanie i rola stereotypów itd. Ponadto pedagogika społeczna opiera się na określonych założeniach dotyczących społecznej natury człowieka, których nie jest w stanie uza- sadnić metodami empirycznymi. Założenia te należą do sfery filozofii, w której pozostają przedmiotem nieustannych sporów, toteż możliwa jest Pedagogika społeczna. Podstawowe pojęcia i definicje Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 398 samymi metodami, które stosuje się też w badaniach teoretycznych, a więc wywiadem, ankietą itd. [Lepalczyk, Badura, 1987]; [Jarosz, Wysocka, 2006]. Pedagogika społeczna nie dysponuje w zasadzie odrębną od pedagogiki ogólnej aparaturą pojęciową, ponadto zaś niektóre podstawowe pojęcia, którymi się ona posługuje, występują w języku innych nauk społecznych. Dzieje się tak właśnie dlatego, że pedagogika opiera się na ustaleniach tych nauk dotyczących tak podstawowych kwestii, jak rozwój psychofizyczny jednostki, powstawanie więzi społecznych, reakcje emocjonalne itd. Za- gadnienia te nie stanowią przedmiotu badania pedagogiki (ani tym bar- dziej pedagogiki społecznej), zaś opierając się na koncepcjach takich dzie- dzin, jak psychologia i socjologia, pedagogika przejmuje również aparaturę pojęciową tych nauk, adaptując ją co najwyżej do własnych potrzeb. Od pojęcia pedagogiki należy odróżnić pojęcie dydaktyki. Obydwa te po- jęcia odnoszą się wprawdzie do procesu wychowania, dotyczą jednakże nieco innych jego aspektów. Tradycyjnie pedagogikę można określić jako teorię wychowania, a dydaktykę jako teorię nauczania, pamiętając jednak- że, że rozróżnienie pomiędzy wychowaniem a nauczaniem ma charakter umowny i nie da się tutaj wytyczyć ścisłej granicy. Nauczanie, czyli przeka- zywanie wiedzy „teoretycznej”, stanowi wszak nieodłączny element wy- chowania, trudno bowiem wyobrazić sobie proces wychowania, w którym wychowanek nie otrzymuje od wychowawcy żadnych informacji o otacza- jącym go świecie. Również dydaktykę można podzielić na ogólną i szczegółową. Dydakty- ka ogólna zajmuje się metodami kształcenia jako takiego, natomiast dydak- tyki szczegółowe badają optymalne metody kształcenia w ramach po- szczególnych przedmiotów (języków obcych, matematyki, muzyki itd.). Przedmiotem zarówno dydaktyki ogólnej, jak i dydaktyk szczegółowych są jest nie tylko nauczanie (przekazywanie wiedzy), lecz także uczenie się (zdobywanie wiedzy). Na początku niniejszego artykułu wspomniałem o rozróżnieniu pomię- dzy teorią a praktyką pedagogiki społecznej oraz o ścisłym związku łączą- Paweł Czarnecki Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 399 cym te dwie dziedziny. Na ów związek należy jednak spojrzeć z szerszej perspektywy, ponieważ stosowanie w praktyce rozwiązań wypracowa- nych przez teorię pedagogiczną jest możliwe jedynie w wymiarze instytu- cjonalnym, a więc w ramach polityki społecznej prowadzonej przez pań- stwo. Wprawdzie istnieją dość głębokie różnice pomiędzy modelami poli- tyki społecznej w różnych krajach, a sektor organizacji pozarządowych może niekiedy odgrywać znaczącą rolę, jednakże we wszystkich rozwinię- tych krajach rządy prowadzą określoną politykę społeczną, polegającą na wdrażaniu w życie spójnego, opartego na wybranych koncepcjach teore- tycznych modelu wsparcia społecznego. O istnieniu ścisłego związku pomiędzy pedagogiką społeczną a aktualną sytuacją polityczno – społeczną świadczyć może chociażby porównanie prac z zakresu pedagogiki społecznej powstałych przed 1989 r. oraz prac publikowanych w okresie późniejszym. Na początku lat dziewięćdziesią- tych podstawowym problemem było wypracowanie takiego modelu poli- tyki społecznej, który z jednej strony odpowiadałby nowym wyzwaniom i zagrożeniom, częściowo przynajmniej łagodząc negatywne skutki trans- formacji ustrojowej, a z drugiej nie powielał błędów i słabości właściwych dla okresu PRL (a więc np. nie wyzwalał postawy roszczeniowej, nie uza- leżniał jednostki od instytucji państwowych, nie był nadmiernie scentrali- zowany itd.). Mimo zasadniczego przełomu w sposobie realizowania polityki spo- łecznej, nieuzasadnione byłoby jednak stwierdzenie, że w latach 90. nale- żało budować pedagogikę społeczną od nowa, odrzucając cały wcześniej- szy dorobek teoretyczny. Polska pedagogika społeczna w okresie trans- formacji ustrojowej stanowi w dużym stopniu kontynuację badań prowa- dzonych w okresie wcześniejszym, choć oczywiście w związku z transfor- macją pojawiły się nowe problemy społeczne i nowe obszary badań. Nie było też możliwe zastąpienie istniejących przed 1989 r. instytucji pomocy społecznej całkowicie nowym systemem, toteż w okresie transformacji ustrojowej działały w Polsce te same instytucje wychowawcze i pomoco- we, które istniały również przed 1989 r. Pedagogika społeczna. Podstawowe pojęcia i definicje Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 400 Z analizy tematyki publikacji z dziedziny pedagogiki społecznej, jakie ukazały się w Polsce w okresie transformacji ustrojowej, wynika, że pol- skiej pedagogice społecznej dominuje problematyka zmiany społecznej, ubóstwa i wykluczenia społecznego niewydolności wychowawczej, reso- cjalizacji a także interwencji kryzysowej, wsparcia społecznego. [Radzie- jowicz-Winnicki, 2008: 169]. Pedagogika społeczna jest dziedziną, w której zachodzi stały postęp spowodowany z jednej strony przyrostem wiedzy (obserwacji empirycz- nych oraz ich uogólnień w postaci teorii wyjaśniających poszczególne zja- wiska), a z drugiej zmianami zachodzącymi w społeczeństwie. Zmiany te sprawiają, że pewne problemy z biegiem czasu tracą na aktualności i waż- ności, a inne nabierają znaczenia. Przykładem zjawiska, które do niedawna stanowiło jeden z głównych problemów badawczych w naukach społecz- nych, była urbanizacja, która obecnie, jako proces z grubsza rzecz biorąc ukończony, znalazła się na marginesie zainteresowania tychże nauk. Pro- blemem często poruszanym w pracach z dziedziny pedagogiki społecznej stało się natomiast rozwarstwienie społeczne i związane z nim ubóstwo i wykluczenie. Podstawowym pojęciem pedagogiki społecznej (jak zresztą każdej dzie- dziny pedagogiki) jest pojęcie wychowania, przez które należy rozumieć świadome i celowe oddziaływanie wychowawcze przez wychowawcę na wychowanka. „Najczęściej – pisze R. Wroczyński – w literaturze przedmio- tu wychowanie określa się jako proces, zmierzający do osiągania określo- nych efektów lub jako efekt tych działań, zabiegów” [Wroczyński, 1966: 75]. Wprawdzie w języku potocznym można niekiedy spotkać się z okre- śleniem „wychowanie” w odniesieniu do wszystkich możliwych wpływów społecznych oddziałujących na rozwój jednostki, takie określenie wycho- wania wydaje się jednak zbyt szerokie. Jedynie takie oddziaływanie na rozwój jednostki nazwiemy zatem wychowaniem, któremu towarzyszy świadomość możliwych skutków stosowania określonych metod wycho- wawczych na rozwój wychowanka. Paweł Czarnecki Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 403 tać, że wybór owych celów, zwłaszcza celów nadrzędnych, związanych z ideałem człowieka (wzorcem osobowym) jest zawsze w pewnym zakresie przedmiotem arbitralnej decyzji wychowawcy (np. twórców programów kształcenia i wychowania). Innym istotnym pojęciem jest określenie „środowisko społeczne”. W literaturze przedmiotu znaleźć można wiele różnych definicji pojęcia środowiska społecznego a także pewną ilość określeń o podobnym zna- czeniu, takich jak środowisko lokalne lub społeczność lokalna. Pojęcia te nie mają ściśle ustalonego znaczenia, jednak ogólne rzecz biorąc odnoszą się do najbliższego otoczenia społecznego jednostki. Należy przez nie ro- zumieć grupę lub grupy społeczne, do których należy jednostka, wraz z relacjami panującymi pomiędzy członkami grupy. Różni autorzy kładą większy lub mniejszy nacisk na spójność tak pojętego środowiska, jego względną izolację od zewnętrznego otoczenia, obowiązujące w nim normy i wartości kulturowe, stopień wewnętrznego zróżnicowania (ekonomicz- nego, kulturowego, religijnego) itd. Istnieją różnorodne grupy, do których człowiek w ciągu życia należy, takie jak rodziny lub grupa rówieśnicza, i z których może w sposób dobrowolny lub mimowolny zostać wyłączony. Jednakże rezygnując z przynależności do konkretnych grup społecznych, człowiek nie rezygnuje z przynależności do otoczenia społecznego, zawsze bowiem pozostaje zależny od społeczności, w obrębie której egzystuje. W pedagogice społecznej istnieje wiele mniej lub bardziej szczegóło- wych klasyfikacji środowisk społecznych. Klasyfikacje te oparte są na ta- kich kryteriach, jak wiek członków grupy (dzieci, młodzież itd.), miejsce jej funkcjonowania (miasto, wieś), stopień wewnętrznego zorganizowania (grupy utworzone celowo, grupy powstałe samoistnie), rodzaj zawodu (pracownicy fizyczni, inteligencja) itp. Niektóre z tych kryteriów stosują się jednocześnie do jednej i tej samej grupy (np. ośrodek wychowawczy dla dzieci funkcjonujący na wsi). Ogólnie rzecz biorąc, najbardziej typowymi środowiskami społecznymi w Polsce jest miasto i wieś. Można w związku z tym zadać pytanie, które z tych środowisk jest bardziej sprzyjające dla rozwoju człowieka, które zaś Pedagogika społeczna. Podstawowe pojęcia i definicje Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 404 rozwoju tego nie wspomaga lub wręcz działa na niego hamująco. Odpo- wiedź zależy tu rzecz jasna od tego, jakie elementy ludzkiej życia uznajemy za istotne. Zarówno środowisko wiejskie, jak i miejskie charakteryzują się określonymi cechami, które w zależności od przyjętych kryteriów oceny możemy uznać za korzystne lub szkodliwe dla jednostkowego rozwoju. Środowisko miejsce cechuje się bogactwem instytucji i grup, w których można uczestniczyć, bogactwem możliwości rozwoju zawodowego i awan- su społecznego, większą otwartością i tolerancją wobec odmienności, bra- kiem rygorystycznej kontroli, jednocześnie jednak więzi społeczne są po- wierzchowne, rzeczowe i anonimowe, przez co osłabieniu ulega poczucie przynależności do danego miejsca, mniejsza jest rola autorytetów, zmniej- sza się wpływ rodziny na życie indywidualne, zanikają również więzi są- siedzkie, które zostają zastąpione więziami w miejscu pracy. Środowisko stanowi z kolei grupę niewielką, względnie zamkniętą i odizolowaną od zewnętrznego otoczenia oraz stosunkowo mało zróżnicowaną. Mimo nie- wątpliwe wpływu środków masowego przekazu na świadomość miesz- kańców wsi wciąż większą rolę pełnią w środowiskach wiejskich tradycyj- ne autorytety, mniejsza jest tolerancja wobec odmienności, silne pozostają więzi społeczne, istotną rolę w funkcjonowaniu środowisk odgrywają róż- ne rodzaje konfliktów, a miejscowe instytucje wychowawcze i pomocowe pełnią o wiele ważniejszą rolę niż w mieście [Wirth, 1938]. Zróżnicowanie to oznacza dla pedagogiki społecznej konieczność posłu- giwania się odmiennymi metodami badawczymi a także stosowania innych metod diagnostycznych w przypadku obydwu tych środowisk. Ponadto cechy tych środowisk sprzyjają powstawaniu określonych rodzajów pro- blemów, co należy wziąć pod uwagę przy planowaniu instytucji wycho- wawczych działających w mieście i na wsi [Grzędzińska, Majdzińska, Su- lowska-Bramasol, 2010]. Ważnym określeniem jest również pojęcie urbanizacji, oznaczające m.in. proces migracji ludności ze wsi do miast. Podkreślić należy, że urba- nizacja jest pojęciem odnoszącym się do całych społeczeństw, nie zaś tylko do społeczności miejskich, a tzw. współczynnik urbanizacji pokazuje ilo- Paweł Czarnecki Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 405 ściowy stosunek mieszkańców miast do mieszkańców wsi w danym społe- czeństwie. Przez społeczeństwo należy tu rozumieć mieszkańców określo- nego terytorium, a więc ludność danego regionu, kraju, większą ilość kra- jów tworzących pewną wyodrębnioną strukturę (np. UE), wreszcie ludność całego świata. W skali całego świata mamy obecnie do czynienia z gwałtownym wzro- stem urbanizacji. Świadczy o tym m. in. fakt, że pomiędzy rokiem 1990 a 2000 ilość metropolii liczących powyżej miliona mieszkańców wzrosła z 298 do około 400 [Węgliński, 2002: 275]. Pojęcie to ma kilka znaczeń, bowiem przebiega zarówno w wymiarze społecznym, jak i ekonomicznym i demograficznym, w pedagogice spo- łecznej oznacza ono jednak przede wszystkim kształtowanie stylu życia według wzorców typowych dla środowiska miejskiego. Innymi słowy, w pedagogice pojęcie urbanizacji oznacza nie tyle przenoszenie się ludności ze wsi do miast, lecz przede wszystkim zmiany w strukturze społecznej oraz powstawanie nowych grup społecznych. Te nowe grupy składają się z jednostek pochodzących z różnych środowisk, w pierwszym pokoleniu oderwanych od swoich rodzin, dysponujących różnym poziomem wy- kształcenia, wykonujących różne zawody, często wyznających odmienne światopoglądy i systemy wartości, wydaje się zatem oczywiste, że w obrę- bie tego rodzaju heterogenicznych zbiorowości więzi społeczne są znacz- nie słabsze niż w obrębie względnie jednorodnych społeczności wiejskich. Zmiany stylu życia są wprawdzie bezpośrednim skutkiem przenoszenia się mieszkańców wsi do miast, należy jednak zwrócić uwagę, że pod wpływem nowoczesnych środków masowej komunikacji pewne zjawiska typowe dla procesów urbanizacji dostrzec można także wśród mieszkań- ców wsi. Takie czynniki, jak mechanizacja rolnictwa, dzięki której współ- czesny mieszkaniec wsi dysponuje bez porównania większą ilością czasu wolnego niż dysponowałby jeszcze kilkadziesiąt lat temu, lub upowszech- nienie się telewizji pokazującej nowe wzorce zachowania i style życia, sprawiło, że ludzie więcej czasu spędzają w domach, skutkiem czego osła- bieniu ulegają więzi sąsiedzkie, kontakty międzyludzkie stają się powierz- Pedagogika społeczna. Podstawowe pojęcia i definicje Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 408 zdolnością jednostki do ulegania im w określony sposób) mianem sił twór- czych. Należy jednak pamiętać, że w literaturze z zakresu pedagogiki społecz- nej pojęcie socjalizacji pojawia się w różnych znaczeniach. W szerokim znaczeniu odnosi się ono do samoczynnego procesu przyswajania sobie zachowań, postaw, wartości i idei akceptowanych w grupie społecznej, w której rozwija się jednostka. W znaczeniu węższym z kolei „socjalizacja” odnosi się do celowego sterowania procesem przyswajania sobie owych zachowań, postaw, wartości i idei przez wychowawcę, a więc świadome realizowanie określonego wychowawczego akceptowanego w danej grupie społecznej. W jeszcze węższym znaczeniu mówimy o socjalizacji, gdy ma- my na myśli proces wychowania zmierzający do realizacji określonego ideału wychowawczego akceptowanego przez wychowawcę (rodzinę, szkołę), nie zaś przez społeczeństwo. Jak więc widać, pojęcie socjalizacji w dwóch ostatnich znaczeniach jest w zasadzie tożsame z pojęciem wycho- wania, które możemy zdefiniować jako zbiór świadomych i celowych od- działywań na proces socjalizacji. Wspomnieć też warto o pojęciu identyfikacji (utożsamienia). Często można spotkać się z takimi określeniami, jak „identyfikacja z grupą”, „iden- tyfikacja z osobą”, „identyfikacja z organizacją” itd. Termin ten jest po- krewny określeniu „uspołecznienie”, jego znaczenie wydaje się być jednak węższe, informuje on bowiem, o jaki rodzaj uspołecznienia chodzi, a więc wskazuje konkretne grupy lub osoby będące reprezentantami grupy, które rozwijająca się jednostka uznaje za wzorcowe [Rodziewicz-Winnicki, 2008]. Innym ważnym określeniem jest pojęcie metody wychowawczej. Me- toda do pewnego stopnia zależy od celu wychowania. Innymi metodami należy posłużyć się, kiedy pragnie się wychować jednostki zdolne do sa- mopoświęcenia w imię dobra kolektywu, innymi, gdy pragnie się, aby wy- chowanek stał się w przyszłości asertywnym indywidualistą zaintereso- wanym w pierwszym rzędzie zaspokajaniem własnych potrzeb. Wśród innych czynników wpływających na dobór metody należy wymienić wieku Paweł Czarnecki Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 409 rozwojowy wychowanka, poziom przyswojonych przez niego kompetencji, otoczenia społecznego, w którym się on rozwija, rodzaj pozytywnych i negatywnych bodźców wpływających na jego rozwój itp. Kolejnym ważnym określeniem jest pojęcie ubóstwa i wykluczenia społecznego. „Ubóstwo” oznacza zarówno stan biedy, czyli braku material- nych środków pozwalających na zaspokojenie elementarnych potrzeb biologicznych, jak i pewien problem społeczny wymagający rozwiązania. Pojęcie wykluczenia społecznego ma natomiast znacznie szerszy zasięg znaczeniowy, wskazuje bowiem na pewną ogólną niemożność nawiązywa- nia więzi społecznych oraz pełnego wykorzystania możliwości korzystania z określonych dóbr, spowodowaną różnymi czynnikami. Ubóstwo jest wprawdzie jedną z głównych przyczyn wykluczenia społecznego, wskazać można jednak również inne przyczyny (stygmatyzację, nietolerancję itp.). Zauważyć też należy, że niekiedy zależność przyczynowo – skutkowa bywa odwrotna i to właśnie wykluczenie społeczne staje się przyczyną material- nego niedostatku. Ubóstwo można rozpatrywać z perspektywy ekonomii lub też ujmować je jako problem psychospołeczny, będący przedmiotem zainteresowania nauk społecznych. W kategoriach czysto ekonomicznych jest ono wypad- kową takich parametrów, jak stopień rozwoju gospodarczego danego kra- ju, koniunktury gospodarczej, poziom i rodzaj kwalifikacji zawodowych, wysokość bezrobocia itd. Są to wszystko czynniki o charakterze obiektyw- nym, na które pedagogika społeczna nie ma żadnego wpływu. Jednakże problem ubóstwa można ujmować także w kategoriach psychologicznych i socjologicznych, które odnoszą się do zjawisk, które, przynajmniej w mi- kroskali, pozwalają się stosunkowo łatwo kształtować. Nauki społeczne ujmują problem ubóstwa z tego właśnie punktu widzenia, starając się usta- lić, czym jest ubóstwo, jakie przybiera formy w rozwiniętych społeczeń- stwa a także jakie są jego przyczyny i skutki społeczne. Przedmiotem pe- dagogiki społecznej są ponadto możliwości rozwiązywania zarówno same- go problemu ubóstwa, jak i jego skutków w życiu społecznym. Pedagogika społeczna. Podstawowe pojęcia i definicje Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 410 A. Radziewicz-Winnicki zwraca uwagę, iż ze względu na złożoność pro- blemu ubóstwa, jego ujęcie w ramach jednej dyscypliny badawczej jest niemożliwe: „Kompleksowa i wyczerpująca analiza podjętych kwestii w zasadzie nie jest możliwa. Wymagałaby interdyscyplinarnego poszerzenia o specyfikę spojrzenia z perspektywy bardzo wielu subdyscyplin, takich ja: pedagogika społeczna, psychologia społeczna, polityka społeczna, socjolo- gia wychowania, socjologia zróżnicowania społecznego, socjologia życia gospodarczego, socjologia zdrowia i medycyny, gerontologia i wiele in- nych” [Radziewicz-Winnicki, 2008: 235]. Z tezą ta trudno się nie zgodzić, jednak te same zarzuty można wysunąć pod adresem większości, o ile nie wszystkich, głównych zagadnień pedagogiki społecznej. Zwrócić też należy uwagę na pojęcie zmiany społecznej, oznaczające przejście grupy społecznej od jednego stanu do innego. Pojęcie zmiany społecznej pełni w pedagogice społecznej bardzo istotną funkcję ze wzglę- du na fakt, że celem praktyki pedagogiki społecznej jest wszakże inicjowa- nie określonych zmian społecznych. Zmianę możemy rozpatrywać z punk- tu widzenia jednego wybranego kryterium, możemy też brać pod uwagę wiele różnych kryteriów. Ponadto zmiana może dotyczyć zjawisk powierz- chownych i nie mających istotnego wpływu na strukturę społeczną lub też zachodzić w obrębie samej tej struktury, prowadząc do wyłaniania się nowych systemów społecznych [Sztompka, 2002: 437]. Pojęcie zmiany warto odróżnić od pojęcia postępu czy też rozwoju, któ- re wprawdzie również oznaczają zmianę społeczną, jednocześnie jednak wyrastają z przekonania, że owe zmiany mają charakter kierunkowy, a więc tworzą pewien ciąg zmierzający do określonego celu. Pogląd ten za- kłada, że proces zmian społecznych przypomina wznoszenie się czy też przechodzenie na kolejne szczeble, z których każdy następny stan jest „wyższy” czy też „lepszy” niż stan poprzedni. Z takiego rozumienia pojęcia zmiany społecznej wynikają dwie istotne konsekwencje. Po pierwsze, in- terpretacja ta prowadzi do konkluzji, że społeczeństwa dawniejsze były „gorsze” od istniejących obecnie, nie przeszły bowiem jeszcze wszystkich istotnych szczebli „rozwoju” („postępu”). Druga konsekwencja wydaje się Paweł Czarnecki Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 413 czeństwo”, „relacja społeczna”, „osobowość”, „charakter”, „emocje” itd. Znaczenia tych pojęć na gruncie pedagogiki społecznej nie są ściśle ustalo- ne, a ich interpretacja zależy od koncepcji psychologicznych i socjologicz- nych akceptowanych przez poszczególnych autorów. Summary Showing the direction, setting a certain aim and giving support to achieve it, is the essence of pedagogy. Here it is assumed that both sides of the up- bringing process have accepted this aim, that is, both charge and tutor whose task is, as the upbringing process proceeds, only to “accompany” his charge in achieving aims which he accepts as his own. Running direct educational activities is not an aim of social pedagogy in practice, but solving definite problems connected with a social life, such as problems of poverty and social exclusion. That is why the special object of interest of social pedagogy is so- cial assistance, social work and broadly comprehended social protective activities. [1] Aronson, E. 1977. Człowiek, istota społeczna, PWN, Warszawa. [2] Cichosz, M. 2006. Pedagogika społeczna w latach 1945-2005. Rozwój, obszary refleksji i badań, koncepcje, Toruń. [3] Czapów, Cz., Jedlewski, S. 1971. Pedagogika resocjalizacyjna, PWN Warszawa. [4] Dąbrowski, Z. 2006. Pedagogika opiekuńcza w zarysie, UMW, Olsztyn. [5] Danilewicz, W., Izdebska, J., Krzesińska- Żach, B. 1995. Pomoc dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym, Wydawnictwo Uniwersyteckie, Bia- łystok [6] Durka, G. 2009. Środowisko wychowawcze, hasło w: Encyklopedia filozofii wychowania, S. Jedynak, J. Kojkoł (red.), Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz. [7] Dykcik, W. 2001. Pedagogika specjalna, UAM, Poznań. [8] Frąckowiak, T. (red.). 1996. Koncepcje pedagogiki społecznej, Poznań. [9] Grzędzińska, A., Majdziński, K., Sulowska-Bramasole, A. (red.). 2010. Ubóstwo i wykluczenie. Wymiar ekonomiczny, społeczny i polityczny, Warszawa. Pedagogika społeczna. Podstawowe pojęcia i definicje Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 414 [10] Jarosz, E. Wysocka, E. 2006. Diagnoza psychopedagogiczna, Wydaw- nictwo Żak, Warszawa. [11] Kamiński, A. 1982. Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa. [12] Łapińska, R. 1966. Psychologia wieku dorastania, PWN, Warszawa. [13] Lepalczyk, I., Badura, J. (red.). 1987. Elementy diagnostyki pedago- gicznej, PWN, Warszawa. [14] Łobocki, M. 2006. Metody i techniki badań pedagogicznych, Impuls, Warszawa. [15] Łobocki, M. 2008. Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. [16] Matuszyk, A. 2008. Pedagogika turystyki, w: Turystyka w naukach humanistycznych, R. Winiarski (red.), PWN, Warszawa. [17] Murynowicz-Hetka, E. (red.). 1998. Pedagogika społeczna i praca socjalna: przegląd stanowisk i komentarze, Wydawnictwo Śląsk, Ka- towice. [18] Pilch, T. 2003. Bezradność pedagogiki wobec rzeczywistego świata, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” nr 3. [19] Pilch, T. Lepalczyk, I. 1995. Pedagogika społeczna, Wydawnictwo Żak, Warszawa. [20] Pilch, T., Lepalczyk, I. 1995. Pedagogika społeczna: człowiek w zmie- niającym się świecie, Warszawa. [21] Pytka, L. 2001. Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, WAPS, Warszawa. [22] Radlińska, H. 1961. Pedagogika społeczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. [23] Rodziewicz-Winnicki, A. 2008. Pedagogika społeczna w obliczu rea- liów codzienności, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, War- szawa. [24] Śliwerski, B. 2006., Pedagogika. Podstawy nauk o wychowaniu, T. 1. i 2., Gdańskie Wydawnictwo. Psychologiczne, Gdańsk. [25] Surzykiewicz, J. 2003. Człowiek w sytuacjach kryzysowych w aspekcie zadań i granic pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, „Problemy Opiekuńczo-wychowawcze” nr 4. [26] Szacka, B. 2003. Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Wydawnicza, Warszawa. [27] Szczerba, W. 1966. Pedagogika wojskowa, Wydawnictwo Minister- stwa Obrony Narodowej, Warszawa. [28] Sztompka, P. 2002. Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków. [29] Turos, L. 1999. Pedagogika ogólna i subdyscypliny, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa. Paweł Czarnecki Społeczeństwo i Edukacja - Międzynarodowe Studia Humanistyczne Nr 1/2012 415 [30] Węgliński, A. 2002. Urbanizacja, hasło w: Encyklopedia socjologii, t. 4, Oficyna Naukowa, Warszawa. [31] Wirth, L. 1938. Urbanism as a Way of Life, American Journal of Sociol- ogy, nr 44. [32] Wroczyński, R., Pilch, T. (red.). 1974. Metodologia pedagogiki społecz- nej, Ossolineum, Wrocław. [33] Wroczyński, R. 1966. Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa. [34] Ziółkowski, M. 1965. Urbanizacja, miasto, osiedle. Studia socjologiczne, PWN, Warszawa.