Pieśń nad Pieśniami; Septuaginta; Biblia Grecka, Prezentacje z Język grecki

Pobierz Pieśń nad Pieśniami; Septuaginta; Biblia Grecka i więcej Prezentacje w PDF z Język grecki tylko na Docsity!

Słowa kluczowe: Pieśń nad Pieśniami; Septuaginta; Biblia Grecka; charakter i natura

208 przekładu; grecka wersja Pnp

Warszawskie Studia Teologiczne XXXIII/x/2015, 208- Barbara Strzałkowska

K S I Ę G A P I E Ś N I

N A D P I E Ś N I A M I W L X X

Pieśń nad Pieśniami odgrywa szczególną rolę w życiu i teologii biblijnego Izraela, a także w życiu i teologii Kościoła. Dla rabinów, którzy debatowali nad jej wartością, była „kluczem do rozumienia Tory”.^1 Rabbi Akiva, żyjący w I w. po Chr., mówił, że „cały świat nie jest wart tyle ile dzień, w którym Izrael otrzymał Pieśń nad Pieśniami. Wszystkie pisma są święte, lecz Pieśń nad Pieśniami to świętość nad świętościami”.^2 A w innym miejscu dodawał: „Jeśli Bóg nie dałby Izraelowi Tory, Pieśń nad Pieśniami wystarczyłaby, by władać Wszechświatem”.^3 Choć nie pojawia się w niej niemal ani razu imię Boże (poza jednym możliwym przypadkiem 1 G. Barbiero, Cantico dei Cantici. Nuova versione, introduzione e commento , I libri biblici. Primo Testamento 24, Milano 2004, s. 7; por. na ten temat: D. Boyarin, The Song of Songs: Lock or Key? Intertextuality, Allegory and Midrash , w: R.M. Schwartz (red.), The Book and the Text. The Bible and the Literary Theory , Oxford 1990. 2 Miszna, traktat Jadajim (m.Jad.) III,5; por. także: M. Timothea-Elliott, Pieśń nad Pieśniami , w: W.R. Farmer (red. nauk.), S. Mcevenue, A. J. Levoratti, D. L.Dungan, (współred.), W. Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), T. Mieszkowski, P. Pachciarek (współred.), Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek , Verbinum – Wydawnictwo Księży Werbistów, Warszawa 2001, s. 781. Na temat tego cytatu odniesionego do życia samego rabbiego Akivy, zob. np. E. Lipinski, Wierzchowce i sala tronowa Salomona oraz gwiazdozbiór Panny wedle Pieśni nad Pieśniami , The Biblical Annals/ Roczniki Biblijne 1 (58), Instytut Nauk Biblijnych KUL, Lublin 2011, s. 87-101 (zwł. s. 98-100). 3 S. Schechter (wyd.), Haggadot Szir ha-Szirim (1896), cyt. za: E.E. Urbach, Les Sages d’Israël, Paris 1996, s. 434; por.

także: M. Timothea-Elliott, Pieśń nad Pieśniami , dz. cyt., s. 781. 209

K S I Ę G A P I E Ś N I N A D P I E Ś N I A M I W L X X że dotyczą tekstu poetyckiego i tym ważniejszych, że pozwalają zrozumieć złożone dzieje LXX, jako jeden z najpóźniej powstałych przekładów ksiąg w Biblii Greckiej.^7 Charakter przekładu LXXPnp Wielu badaczy zwracało uwagę przede wszystkim na fakt, że na tle in- nych ksiąg Septuaginty Pieśń nad Pieśniami w LXX to przykład bardzo wiernego tłumaczenia. Podkreślano, że charakteryzuje się ono dosłownością, niełatwą do osiągnięcia w przypadku przekładu tekstów poetyckich. Niektórzy uważali ten przekład za wręcz „niewolniczy” (por. twierdzenie G. Gerlemana: „Eine fast sklavi- sche Treue gegen den hebräischen Text scheint die griechische Übersetzung dur- chgehend zu prägen”^8 ). Podkreślano, że tłumaczenia Pieśni nad Pieśniami w LXX dokonano wiernie nie tylko co do sensu (ang. literary translation = sense-for-sense translation ), ale także wiernie co do poszczególnych słów (ang. literal translation = word-for-word translation ),^9 a niektórzy uważali, że można je w jakimś stopniu porównać do tłumaczenia wręcz interlinearnego,^10 co byłoby rzadkością w LXX. W swojej wierności LXXPnp przypomina jedynie greckie Księgi: Koheleta (Eklezja- 7 Na temat tego przekładu zob. D. Barthélemy, Comment le Cantique des cantiques est-il devenu canonique , dz.cyt.; M. Harl, La Version LXX du Cantique des Cantiques et le groupe Kaige-Theodotion – quelques remarques lexicales , „Textus” 18(1995), s. 101-120; J.-M. Auwers, Les septante, lecteurs du Cantique des cantiques, „Graphé” 8(1999), s. 33-47; tenże, Le traducteur grec a-t-il allégorisé ou érotisé le Cantique des Cantiques? w: M.K.H. Peters (red.), XII Congress of the International Organization for Septuagint and Cognate Studies Leiden , 2004, Atlanta, Georgia 2006, s. 161-168; H. Ausloos, B. Lemmelijn, Canticles as allegory? Textual Criticism and Literary Criticism in Dialogue , dz. cyt., s. 35-48; ciż, Rendering Love. Hapax legomena and the Characterisation of the Translation Technique of Song of Songs , w: H. Ausloos, J. Cook, F. García Martínez, B. Lemmelijn, M. Vervenne (red.), Translating a Translation. The LXX and Its Modern Translations In the Context of Early Judaism , BEThL CCXIII, Peeters Publishers, Leuven 2008, s. 43-61; R. Ceulemans, A Critical Edition of the Hexaplaric Fragments of the Book of Canticles, With Emphasis on Their Reception in Greek Christian Exegesis , diss. Katholieke Universiteit Leuven 2009; D. De Crom, The Lexicon of LXX Canticles and Greco-Roman Papyri , „Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft” 124/2(2012), s. 255. Por. także J.C. Treat, Song of Songs. To the Reader, w: A. Pietersma, B.G. Wright, A New English Translation of the Septuagint. And the Other Greek Translations Traditionally Included under that Title , New York--Oxford 2007, s. 657-661 (+ przekład s. 662-666) (dalej: NETS); J. Herzer, Ch. M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , w: M. Karrer, W. Kraus i in. (red.), Septuaginta Deutsch. Erläuterungen und Kommentare zum griechischen Alten Testament , t. II: Psalmen bis Daniel , Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 2011, s. 2029-2040. W polskim piśmiennictwie dotyczącym Pieśni nad Pieśniami nie ma opracowań bezpośrednio omawiających jej grecki tekst zawarty w LXX.; por. W. Chrostowski, Pieśń nad pieśniami we współczesnym polskim piśmiennictwie biblijnym , „Collectanea Theologica” 68/4(2008), s. 7-21. 8 G. Gerleman, Ruth – Das Hoheleid , Biblischer Kommentar Altes Testament XVIII/2, Neukirchen-Vluyn 1965, s. 77. 9 J.C. Treat, Song of Songs. To the Reader , dz. cyt., s. 657. 10 J.C. Treat, autor przekładu Pnp, nazywa LXXPnp formal-equivalence translation (termin ten, używany w lingwistyce, oznacza tłumaczenie dosłowne, „słowo w słowo”); por. tenże, Song of Songs. To the Reader , dz. cyt., s. 657. 211

B a r b a r a S t r z a ł k o w s k a stesa) i Rut^11 (ciekawe, że wszystkie trzy znajdują się w hebrajskim zbiorze Pięciu Megillot). Wszystkie wspomniane księgi w LXX oddają tę samą liczbę słów hebraj- skiego oryginału (księgi te nie zawierają praktycznie dodatków ani braków), a ich grecki tekst zachowuje nawet kolejność słów w zdaniu i składnię przypominająca hebrajską w greckim tekście.^12 Z pewnością w przypadku Pieśni nad Pieśniami wiąże się to m.in. z cha- rakterem literackim księgi. Pieśń nad Pieśniami jest bardzo ciekawą częścią lite- ratury biblijnej już na poziomie jej oryginalnego tekstu hebrajskiego. Jest jedną z najkrótszych ksiąg Starego Testamentu (liczy 8 krótkich rozdziałów, a dokładniej 117 wersetów), a zarazem nie jest to, jak sugerowałby tytuł, jedna pieśń, ale zbiór pieśni scalonych tematem miłości dwojga ludzi. Trwają wciąż debaty, ile tych utwo- rów składa się na księgę, wylicza się od 15 nawet do 52 (!) pieśni,^13 z których wszyst- kie układają się w logiczną całość, albo raczej, „którym nadano cechy jedności”.^14 Ten zbiór liryczny ułożony jest w formie dialogu miłości, którego głównymi uczest- nikami jest młody mężczyzna (Oblubieniec) i młoda kobieta (Oblubienica), a także córki jerozolimskie. Zapis ten jest niezwykle zmysłowy i liryczny. Księga w jej ory- ginale hebrajskim, napisana została ciekawym językiem poetyckim: jej autor używa wielu oryginalnych terminów – powszechnie uważa się, że w tej niedługiej księdze użyto ok. 50 terminów określanych mianem hapax legomenon^15 (czyli takich, które pojawiają się w Biblii tylko raz).^16 11 Tamże , s. 657 (przyp. 3). 12 Tamże. 13 Por. M. Timothea-Elliott, Pieśń nad Pieśniami , dz. cyt., s. 782. 14 R.E. Murphy, Pieśń nad Pieśniami , w: R.E. Brown (red.), J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy (współred.), W. Chrostowski (red. wyd. pol.), Katolicki Komentarz Biblijny , PSB 17, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001, s. 548. 15 Termin techniczny, pochodzący z języka greckiego, użyty po raz pierwszy już w III w. przed Chr., na określenie pojedynczych słów występujących w literaturze klasycznej; por. F. Martinazolli, Hapax Legomena , Rzym 1953. 16 Co do dokładnej liczby tych terminów określanych jako hapax legomena w Pnp jest pewna niezgodność wśród badaczy: jedni, jak M. Pope, wyliczają właśnie liczbę „prawie 50” – por. tenże, Song of Songs , The Anchor Bible 7c, Nowy York 1977, s. 34; Y. Zakovitch wylicza 53 terminy tego typu – por. tenże, Das Hoheleid , Freiburg 2004, s. 64-65; inni – np. F.E. Greenspahn, a za nim także G. Barbiero – wyliczają dokładniej 36 lub 37 hapaxów; por. F.E. Greenspahn, Hapax Legomena in Biblical Hebrew: A Study of the Phenomenon and Its Treatment Since Antiquity with Special Reference to Verbal Forms , SBL Dissertations Series 74, Chico 1984, s. 23-29, 183-189; G. Barbiero, Cantico dei Cantici. Nuova versione, introduzione e commento , dz. cyt., s. 25; przy czym F.E. Greenspahn rozróżnia w swym opracowaniu: 14 „absolutnych” hapax legomena oraz 24 „nie-absolutnych” hapax legomena ; wyliczenia te zweryfikował R.E. Murphy, który widział w Pnp 37 hapaxów; por. R.E. Murphy, The Song of Songs: A Commentary on the Book of Canticles or the Song of Songs , Minneapolis 1990, s. 75; jeszcze inni – np. P.W.T. Stoop-van Paridon – mówili o 14 „absolutnych” i 22 „nie-absolutnych” terminach typu h apax legomenon ; por. tenże, The Song of Songs: A Philological Analysis of the Hebrew Book ~yryvh ryv, Ancient Near Eastern Studies, Supplement Series 17, Leuven 2005, s. 11. Na ten temat (w odniesieniu do LXXPnp) zob. także H. Ausloos, B. Lemmelijn, Rendering Love. Hapax Legomena and the Characterisation of the Translation Technique of Song 212 of Songs , dz. cyt., s. 43-61 (zwł. s. 43, 44 wraz z przyp. 8).

B a r b a r a S t r z a ł k o w s k a przypadek zmiany tego typu w 1,8, gdzie grecki przekład hebrajskiego wyrażenia %l’ y[id>te al{-~ai („jeśli nie wiesz”, a dosł. „jeśli nie wiesz s a m a t y ”), brzmiący e va .n mh. gnw / |j seauth ,n („jeśli nie znasz s i e b i e s a m e j ”), tworzy mylące skojarzenie z grecką klasyczną maksymą umieszczoną na frontonie świątyni: gnw /qi seauto ,n („poznaj samego siebie”).^23 W tym kontekście terminologii nie sposób nie powiedzieć jednak o niejako wymuszonych trudnym kontekstem językowym księgi zmianach obecnych w LXX względem tekstu hebrajskiego. Na pierwszy rzut oka wysuwa się to, jak tłumacz radził sobie ze wspomnianymi terminami typu hapax legomenon. Jak, czasem nie rozumiejąc danego słowa, je przekładał. Czynił to na różne sposoby.^24 Po pierwsze, szukał słów o znaczeniu, które pomogło mu uzupełnić sens zdania; przykładem takiego terminu może być hebr. rt,b’ z 2,17, który to termin, o niepewnym znaczeniu (czasem, również współcześnie, nie był tłumaczony, a uważany za nieznaną nazwę własną – por. Biblia Tysiąclecia: „góry Bater”), LXX oddaje przez równie rzadki termin koilwma ,twn („wnęka”, „nisza”, „wąwóz”, „jar”), uzupełniając sens całego zdania, przez co całe użyte tam wyrażenie można przeło- żyć jako „na górach wąwozów”.^25 Po drugie, bywało, że tłumacz zastępował nieznany mu termin hebrajski innym słowem hebrajskim o podobnym w brzmieniu i tak je tłumaczył: przykła- dami takiego poradzenia sobie z problemem hapax mogą być np. ww. 4,1 i 6,5, gdzie pojawia się rdzeń vlG (o niejasnym znaczeniu), który tłumacz przełożył jako: a vpokalu ,ptw („odkrywać”), które odpowiada podobnemu do vlG rdzeniowi: hlG („odkrywać”).^26 Po trzecie, czasem tłumacz przekładał nieznane sobie słowa zgodnie z kon- tekstem: dobrym przykładem może być termin yqEWMx; („zakręty”?) z 7,2, przełożony przez tłumacza przez termin r `uqmoi. („rytmy”, „dźwięki”), jak się wydaje, zgodnie z kontekstem;^27 albo oryginalny termin siw ,phsij („zasłona”?) 4,1.3; 6,7.^28 23 Tamże , s. 659. 24 Tamże , s. 657; por. także: H. Ausloos, B. Lemmelijn, Rendering Love. Hapax Legomena and the Characterisation of the Translation Technique of Song of Songs , dz. cyt., s. 43-61. 25 Inne przekłady tego tekstu: NETS: „on mountains with glens”; R. Popowski: „na górach z jarami”. 26 J. Herzer, Ch. M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , w: M. Karrer, W. Kraus i in. (red.), Septuaginta Deutsch. Erläuterungen und Kommentare zum griechischen Alten Testament , t. II, s. 2037; por. J.C. Treat, Song of Songs. To the Reader, dz. cyt., s. 657. 27 Tamże.

28 Na jego temat zob. E.H. Blakeney, A Note on the Word siw ,phsij: Canticles 4,1.3, 6,6, „Expository Times”

55(1943/44), s. 138; zob. także: J. Herzer, Ch. M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , dz. 214 cyt., s. 2037.

K S I Ę G A P I E Ś N I N A D P I E Ś N I A M I W L X X Po czwarte, bywało, że tłumacz zgadywał znaczenie danego słowa na pod- stawie dostępnej mu etymologii i użycia danego terminu w innych księgach, a gdy pozostawał zupełnie bezsilny, uciekał się do zabiegu transliteracji, w miejscach, gdzie nie znał znaczenia hebrajskiego terminu.^29 Tak jest w przypadku niezrozu- miałego hebrajskiego terminu tAYPil.t; ( hapax legomenon , oznaczający najprawdo- podobniej „zbrojownię”, „warownię”?) z 4,4,^30 który tłumacz LXX umieścił w swoim tekście w transliteracji, jako qalpiwq,^31 być może traktując go jako nazwę własną. Podobnie mógł potraktować rzadki termin vyvir>T; (oznaczający „szlachetny ka- mień”, ale zarazem nazwę fenickiego portu Tarszisz), z 5,14 transliterując go jako: qarsij (jak np. w Księdze Jonasza). Ciekawy zabieg transliteracji tłumacz stosuje w miejscach, gdzie podaje on imiona własne tam, gdzie powinien być przekład tekstu: np. nietypowe wyrażenie bydIn”-yMi[; z 6,12 (oznaczające „książęcy orszak”), uważa za imię własne Aminadab (Aminadab);^32 podobnie uczyni zresztą także Wulgata. A w 7,2 w miejsce wyrażenia bydIn”-tB; („córka książęca”, „księżniczka”) umieszcza, transliterując termin bydIn”, wyrażenie qu ,gater Nadab („córka Nadaba”).^33 Czasem LXXPnp stosuje zabieg odwrotny – w miejscu nazw własnych hebrajskich, stosuje ich tłumaczenie. Dobrym przykładem może być występu- jąca w 2,1 nazwa Saronu (!ArV’h;), którą LXX oddaje terminem pedi ,on („równi- na”); albo rzadka nazwa: hc’r>ti („Tirsa”) z 6,4, którą LXX tłumaczy terminem: eu vdoki,a („upodobanie”, „dobra wola”),^34 zbliżonym do etymologicznego znaczenia nazwy tej miejscowości.^35 Podobnie, jak w nazwie ~yBir:-tB; z 7,5, którą tłumacz od- 29 Owe transliteracje wspomina np. G. Barbiero, Cantico dei Cantici. Nuova versione, introduzione e commento , dz. cyt., s. 22. 30 H. Ausloos, B. Lemmelijn, Rendering Love. Hapax Legomena and the Characterisation of the Translation Technique of Song of Songs , dz. cyt., s. 52-54; por. także: J. Herzer, Ch. M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , dz. cyt., s. 2037. 31 J.C. Treat, Song of Songs. To the Reader , dz. cyt., s. 658. 32 Tamże ; por. też: G. Barbiero, Cantico dei Cantici. Nuova versione, introduzione e commento , dz. cyt., s. 22. 33 J.C. Treat, Song of Songs. To the Reader , dz. cyt., s. 658. 34 Tamże. 35 Zob. G. Barbiero, Cantico dei Cantici. Nuova versione, introduzione e commento , dz. cyt., s. 23. Por. m.in. na temat tego tekstu: J.-M. Auwers, Le traducteur grec a-t-il allégorisé ou érotisé le Cantique des Cantiques? dz. cyt. , s. 162nn. 215

K S I Ę G A P I E Ś N I N A D P I E Ś N I A M I W L X X dobra [jest]”^41 ). Innym przykładem tego typu twórczości tłumacza może być termin e vklelocisme ,noj z 5,10, utworzony od z wymyślonego przez tłumacza czasownika: e vkloci,zw (dosł. „wyjęty z grupy”), który jest przekładem nieczęstego hebrajskiego terminu lWgD” („wybrany”). Obok tych dosłowności w LXXPnp są inne ciekawe zmiany, wynikające z innego zrozumienia hebrajskiego tekstu, który stanął u podstaw przekładu. Tego typu zmiany, w porównaniu do innych ksiąg LXX, są w Pieśni nad Pieśniami nie- liczne. J.C. Treat przykładowo podaje 5 przypadków (1,2.4; 4,10; 6,11; 7,13^42 ), w któ- rych jeden z najczęstszych w księdze termin ~ydd („Oblubieniec”, „kochanek”), zwokalizowany został inaczej, tak że oznaczał „piersi” (tak też we wspomnianych miejscach tłumaczy go LXX: jako mastoi, – „piersi”).^43 Przykład ten jednak może oznaczać nie tyle odmienną wokalizację (tej nie było przecież stosowanej w manu- skryptach w czasach, gdy dokonywano tłumaczenia, a tekst wówczas zapisywany był wyłącznie spółgłoskowo), ale może być świadectwem odmiennego odczytania tekstu spółgłoskowego przez tłumacza. Podobny przykład odmiennego odczytania hebrajskiego tekstu spółgłoskowego dot. terminu rAT z 1,10.^44 W takiej wokalizacji oznacza on „wisiorki”, a całą część zdania hebrajskiego można przełożyć jako: „Śliczne są twe policzki wśród wisiorków”. Jeśli termin ten odczytamy jako rWT (zmiana wokalizacji), całe zdanie należy przełożyć, tak jak czyni to LXX: „śliczne są twe policzki jak gołębicy [niektórzy: turkawki lub synogarlicy]”. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że ptak ten wspomniany jest w Pnp 2,12 i przełożony w LXX tym samym greckim terminem: trugw ,n.^45 Inną zmianą tego typu, ułatwiającą zrozu- mienie trudnego fragmentu księgi jest odczytanie terminu ~ynIvey>, oznaczającego przede wszystkim „śpiących” z w. 7,10.^46 Jeśli odczyta się ten termin jako ~yvw – „zęby” (tak jak to robi LXX: l.mn. o vdou ,j), bardziej pasuje on w całym kontekście tego zdania, w którym wspominane są także podniebienie i wargi. 41 W przypadku tego konkretnego zdania, zgodnie z jego budową, drugie wyrażenie należy przełożyć w stopniu wyższym („jakże przyjemniejsza/ lepsza”). 42 Teksty te wspomina także G. Barbiero, pomijając 6,11: tenże, Cantico dei Cantici. Nuova versione, introduzione e commento , dz. cyt., s. 22; por. także J. Herzer, Ch. M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , dz. cyt., s. 2037. 43 Na temat tej zmiany zob. J.-M. Auwers, Le traducteur grec a-t-il allégorisé ou érotisé le Cantique des Cantiques? dz. cyt., s. 165-168; por. także: J.C. Treat, Song of Songs. To the Reader , dz. cyt., s. 657. 44 Tamże , s. 658; por. też: J. Herzer, Ch. M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , dz. cyt., s. 2035.

45 Z kolei w 1,11 ten sam rdzeń jest w LXX przełożony za pomocą terminu: o `moiw ,mata („podobieństwo”), co jest

świadectwem jeszcze innego odczytania jego zapisu (jako rat); por. J.C. Treat, Song of Songs. To the Reader , dz. cyt., s. 658. 46 J. Herzer, Ch. M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , dz. cyt., s. 2039-2040; por. J.C. Treat, Song of Songs. To the Reader , dz. cyt., s. 658. 217

B a r b a r a S t r z a ł k o w s k a Czasami tłumacz zdaje się inaczej odczytywać podział słów. Taka trudność mogła się pojawić zwłaszcza przy tzw. scritpio continua , stosowanym w staro- żytnych rękopisach. Polegało ono na tym, że tekst spółgłoskowy zapisywano bez przerw między wyrazami. Przykładem takiego odmiennego podzielenia wyrazów może być w. 5,14, w którym grecki tłumacz odczytał wyrażenie tp,L,[um. („pokry- ty”, „wysadzony [kamieniami szafiru]”) jako tp l[m i przetłumaczył: e vpi. li,qou sapfei,rou („ponad [kamieniem szafiru]”).^47 Ciekawe zarazem, że termin „szafiry” (hebr. ~yrIyPis;) tłumacz grecki oddał w liczbie pojedynczej, a nie mnogiej, co może zmienić interpretację całego wersetu opisującego piękno Oblubieńca. Taki sam problem odmiennego podziału słów może dotyczyć także w. 8,5, gdzie hebr. rB’d>Mi- h;-!mi („z pustyni”) zamieniła się w leleukanqisme ,nh („w biel odziana”), przy opisie Oblubienicy („Kim jest ta nadchodząca w biel odziana” w miejsce: „Kim jest ta nadchodząca z pustyni”).^48 Mimo dosłowności przekładu w LXXPnp obecne są również nieliczne zmiany typu teologicznego, choć nie tak wyraźne jak w innych księgach LXX. Jedne z najciekawszych znajdują się w kilku wersetach, gdzie pojawia się ta sama (z drob- nymi zmianami) formuła, wypowiadana przez Oblubieńca: 2,7; 3,5; 8,4.^49 W Pnp 2, (za TM) brzmi ona: hd<F’h; tAly>a;B. Aa tAab’c.Bi ~Øil;v'Wry> tAnB. ~k,t.a, yTi[.B;v.hi `#P’x.T,v, d[; hb’Þh]a;h’-ta, Wrr>A[T.-~aiw> ŸWry[iT’-~ai „Zaklinam was, córki jerozolimskie, na gazele i na łanie polne, nie budźcie ze snu, nie rozbudzajcie ukochanej [dosł. miłości], póki sama nie zechce”. W formule tej pojawiają się hebrajskie rzeczowniki, które przypominają brzmieniem epitety, którymi określano samego Boga: 47 Tamże ; por. J. Herzer, Ch. M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , dz. cyt., s. 2038. 48 J.C. Treat, Song of Songs. To the Reader , dz. cyt., s. 658. Na ten temat zob. też: H. Ausloos, B. Lemmelijn, Eine neue Interpretation des Hoheliedes 8,5ab , „Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft“ 119/2007, s. 556-563. 49 Na jej temat (wraz z kontekstem) zob. J.-M. Auwers, Le traducteur grec a-t-il allégorisé ou érotisé le Cantique des Cantiques? dz. cyt., s. 164-165; por. także: G. Barbiero, Cantico dei Cantici. Nuova versione, introduzione e commento , dz. cyt., s. 93-96 oraz J. Herzer, Ch. M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , dz. cyt., 218 s. 2036.

B a r b a r a S t r z a ł k o w s k a ^[,Arz>-l[; ~t’AxK;( ^B,li-l[; ~t’Axk;( ynImeyfi ha’n>qi lAav.ki hv’q’ hb’h]a;tw<M’k; hZ”[;-yKi hy”t.b,h,l.v; vae yPev.rI h’yp,v’r> **_„Połóż mię jak pieczęć na twoim sercu, jak pieczęć na twoim ramieniu, bo jak śmierć potężna jest miłość, a zazdrość jej nieprzejednana jak Szeol, żar jej to żar ognia, p ł o m i e ń P a ń s k i ”._** Najbardziej zastanawia ostatnie wyrażenie tego wersetu: nie jest bowiem klarowne, czy użyty tam termin – hy”t.b,h,l.v;, stanowiący _hapax legomenon_ o wąt- pliwym znaczeniu („wielki płomień”, „trawiący ogień”, ew. „ogień Pański”), zawiera w swej formie obecne imię Pana (w końcówce tego słowa: hy”-).^54 Byłoby to jedyne wyraźne odniesienie do Boga w całej księdze. W LXX werset ten brzmi: qe ,j me wj sfragi /da e vpi. th .n kardi ,an sou w j sfragi /da e vpi. to .n braci,ona , sou o [ti krataia. wj qa ,natoj a vga ,ph sklhro .j w `j a [ |dhj zh / loj peri,ptera au vth /j peri,ptera puro ,j flo ,gej au vth /j „Połóż mnie jak pieczęć na swoim sercu, jak pieczęć na swoim ramieniu, Jak śmierć mocna jest miłość, a zazdrość jak grób twarda; Jej żar jak żar ognia, j a k p ł o m i e n i e ”.^55 Widać wyraźnie, że LXX stara się usunąć wszelkie wątpliwości dotyczące tego wyrażenia obecnego w tekście hebrajskim. Podobnie czyni Wulgata. Oba prze- kłady wskazują na to, że rzeczywiście nie ma w całej tej księdze tekstualnego od- niesienia do Boga. Nie ma też aluzji do żadnego z wielkich tematów ani motywów biblijnych historii zbawienia (wybranie, przymierze, proroctwo, zbawienie, Prawo) ani motywów moralnych (bojaźń Pańska, życie prawe).^56 Jednak zarazem całą księ- 54 Na temat tego terminu zob. tamże , s. 376n., 383-385. 55 Przekład za: R. Popowski (przekł., wprow., przyp.), Septuaginta, czyli Grecka Biblia Starego Testamentu z księgami deuterokanonicznymi, apokryfami żydowskimi oraz onomastykonem , dz. cyt. 220 56 Por. M. Timothea-Elliott, Pieśń nad Pieśniami , dz. cyt., s. 781.

K S I Ę G A P I E Ś N I N A D P I E Ś N I A M I W L X X gę przenika Boża obecność, w której wszystko to, co związane jest z miłością Oblu- bieńca i Oblubienicy, odnoszono do relacji Boga wobec swego ludu. Manuskrypty i wydania krytyczne. Gatunek literacki księgi Wszystkie wspomniane zmiany językowe i charakter przekładu kazały postawić pytanie o hebrajskie Vorlage tekstu LXXPnp i o złożoność tekstu s Pieśni nad Pieśniami w starożytności. E. Tov, a za nim także inni, wykazują, że u pod- staw LXXPnp mógł stać trochę inny tekst hebrajski niż ten, który prezentuje tekst masorecki.^57 J.C. Treat zauważa jednocześnie, że hebrajski tekst mógł w starożyt- ności istnieć w nawet pięciu formach, które różniły się między sobą w drobnych kwestiach.^58 Jego zdaniem, można naliczyć ok. 29 zmian między przypuszczal- nym tekstem, który stanął u podstaw tłumaczenia LXX, a tekstem masoreckim, a dodatkowe 23 zmiany dotyczą tych miejsc, w których inaczej wokalizowano spółgłoskowy tekst hebrajski niż w TM.^59 Rozważania te, jakkolwiek bardzo hipo- tetyczne, poparte są częściowo odkryciami fragmentów zwojów hebrajskich Pieśni nad Pieśniami w Qumran (gdzie w 4 i 6 grocie odkryto części tekstu księgi z tzw. okresu herodiańskiego, czyli lat 30 przed Chr. – 70 po Chr.: 4QCanta,^60 4QCantb,^61 4QCantc,^62 6QCant^63 ). Odkryte tam fragmenty mogą rzucać ciekawe światło nie tylko na tekst hebrajski, ale i na charakter jego przekładu oraz na dzieje powstania i przekazu tekstu. Rozważano zwłaszcza, jaki tekst hebrajski mógł stanąć u podstaw greckiej Pieśni nad Pieśniami. E. Tov ukazuje, że fragment 4QCantb^64 odpowiada lekcji zawartej w LXX w przypadku tekstu z w. 2,15 (gdzie w LXX i hebrajskim tekście z 4 groty pojawia się pojedynczy termin: a vlw ,pekaj – ~yli[‚Wv („lisy”), w miejsce 57 Por. G. Barbiero, Cantico dei Cantici. Nuova versione, introduzione e commento , dz. cyt., s. 22 (wraz z przyp. 37); por. E. Tov, Three Manuscripts (Abbreviated Texts?) of Canticles from Qumran Cave 4 , „Journal of Jewish Studies” 46(1995), s. 88-111. 58 J.C. Treat, Song of Songs. To the Reader , dz. cyt., s. 657 (przyp. 5). 59 Tamże , s. 657. 60 E. Tov, Canticles, w: E. Ulrich, F.M. Cross, J.A. Fitzmyer, i in., Qumran Cave 4- XI: Psalms to Chronicles , Discoveries in the Judaean Desert 16, London 2000, s. 199-204 i tabl. XXIV. 61 Tamże, s. 205-218 i tabl. XXV. 62 Tamże, s. 219 i tabl. XXV. 63 M. Baillet i in., Les „Petites Grottes” de Qumrân , Discoveries in the Judean Desert 3; Oxford 1962, s. 112-- i tabl. XXIII. 64 Tamże, s. 205-218 i tabl. XXV. 221

K S I Ę G A P I E Ś N I N A D P I E Ś N I A M I W L X X mi”); jeszcze inaczej nazywa ją Kodeks Aleksandryjski (A), używając liczby mnogiej: a = |smata a v |sma ,twn („Pieśni Pieśni).^72 Innym ważnym kodeksem maiuskułowym zawierającym tekst LXXPnp jest, wymieniany przez A. Rahlfsa, Kodeks Venetus (V) z VIII w. po Chr. Z kolei H.B. Swete podaje, że przechowywany w Paryżu Kodeks Efrema (C), z V w. po Chr., ma jedną zachowaną kartę z tekstem księgi Pieśni nad Pieśniami, na którą powołuje się w swoim wydaniu krytycznym.^73 Posiadamy także kodeksy minuskułowe LXXPnp i inne rękopisy, które R. Holmes i J. Parsons oznaczają numerami: 23, 68, 70, 106, 147, 155, 157, 159, 161, 248, 252, 253, 254, 296,297, 300;^74 a także cytaty Pieśni nad Pieśniami u pisarzy wcze- snochrześcijańskich i Ojców Kościoła (którzy wyjątkowo często cytują tę księgę; Holmes i Parsons wyliczają głównie: Orygenesa, Cyryla Aleksandryjskiego, Teodo- reta, Atanazego; a z Ojców łacińskich: Atanazego^75 ). Co ważne, niektóre z greckich cytatów obecnych u pisarzy wczesnochrześcijańskich (np. Orygenesa) są starsze niż posiadany przez nas tekst grecki samej Księgi, z których najstarszy zawarty jest w rękopisach z IV w. Dla studiów nad tekstem LXXPnp, pomocne, obok rękopisów greckich i cy- tatów, są także starożytne przekłady Pieśni nad Pieśniami na inne języki: zwłasz- cza Vetus Latina^76 (szczególnie ważny przekład ze względu na swoją zależność od 72 J. Herzer, Ch. M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , dz. cyt., s. 2029. 73 Por. Wprowadzenie do: H.B. Swete (red.), The Old Testament in Greek According to the Septuagint , t. II, dz.cyt., s. XIIIn. 74 Zob. wprowadzenie do tekstu Pieśni nad Pieśniami w: R. Holmes, J. Parsons (red.), Vetus Testamentum Graecum cum Variis Lectionibus , t. III/2, dz. cyt. 75 Tamże. 76 Por. D. de Bruyne, Les anciennes versions latines du Cantique des Cantiques , „Revue Bénédictine” 38(1926), s. 97-122. 223

B a r b a r a S t r z a ł k o w s k a LXX^77 ), ale poniekąd i Wulgata (choć bliższa tekstowi masoreckiemu),^78 przekład syriacki^79 i ormiański,^80 a także Syro-hexapla.^81 Z kwestią posiadanych przez nas manuskryptów greckich Pieśni nad Pie- śniami wiąże się jeszcze jedna, dość istotna, sprawa związana z gatunkiem literac- kim księgi. Zastanawiając się nad jej gatunkiem (nawet jeszcze w Biblii Hebrajskiej), wielu badaczy uznawało, że Pieśń nad Pieśniami jest przykładem poezji lirycznej, układającej się w mniej lub bardziej logiczną całość. Czasem przez tę całość ro- zumiano układ utworów lirycznych, czasem widziano w niej swoisty „dramat”, wzorowany na greckim dramacie klasycznym (opartym na dialogach).^82 Taka in- terpretacja rozpowszechniła się zwłaszcza w XIX w., wraz z rozwojem studiów nad tekstem Biblii, w tym studiów nad jej greckim tekstem i odnalezionymi wów- czas greckimi manuskryptami. Zauważono bowiem, że w dwóch z najstarszych majuskułowych kodeksów greckich Pisma Świętego – w Kodeksie Synaickim i Aleksandryjskim – na marginesach pojawiły się swoiste didaskalia , w których rozpisano „role” poszczególnych postaci w księdze: poczyniono uwagi przypisujące poszczególne części różnym osobom, zaznaczając w ten sposób ich miejsce w utwo- rze.^83 Rahlfs w swoim wydaniu krytycznym, na końcu Pieśni nad Pieśniami omawia te didaskalia , które włączone są w tekst księgi przed danym tekstem wypowiedzi przypisywanej kolejno następującym postaciom „aktorów” – bohaterów księgi: h ` nu ,mfh („Oblubienica”; w Kodeksie Aleksandryjskim przed ww. 1,2.5.16; 2,17; 4,16; 77 Por. G. Barbiero, Cantico dei Cantici. Nuova versione, introduzione e commento , dz. cyt., s. 25. 78 Por. tamże. 79 Wydanie krytyczne Peszitty Pieśni nad Pieśniami zob. J. Bloch, A Critical Examination of the Text of the Syriac Version of the Song of Songs , „The American Journal of Semitic Languages and Literatures” 38(1921--1922), s. 103- 139; S. Euringer, Die Bedeutung der Peschitto für die Textkritik des Hohenliedes , w: O. Bardenhewer (red.), Vom Münchener Gelehrten-Kongresse , Freiburg im Breisgau 1901, s .115-128. Na temat wierności tego przekładu zob. W. Rudolph, Das Buch Ruth. Das Hohe Lied. Die Klagelieder , Gütersloh 1962, s. 80-81; G. Gerleman, Ruth – Das Hoheleid , dz. cyt., s. 82-84. 80 Por. R. Holmes, J. Parsons (red.), Vetus Testamentum Graecum cum Variis Lectionibus , t. III/2, dz. cyt. 81 F. Field, Origenis Hexaplorum que supresunt; sive veterum interpretum graecorum in totum Vetus Testamentum fragmenta , t. II: Canticum Canticorum , Oxford 1875, s. 407-424; por. także: A.M. Ceriani, Monumenta sacra et profana ex codicibus praesertim Bibliothecae Ambrosianae , t. VII: Codex Syro-hexaplaris Ambrosianis , Typis et Impensis Bibliothecae Ambrosianae, Mediolan 1874, ad loc. 82 Por. na temat gatunku literackiego Pnp zob. G. Barbiero, Cantico dei Cantici. Nuova versione, introduzione e commento ,dz. cyt., s. 25-32 (zwł. w tym co dotyczy „dramatyczności”, s. 30-32); por. także: R. André, Le genre littéraire du Cantique des Cantiques , „Vivre et penser” 39(1945), s.192-213; M. Timothea-Elliott, Pieśń nad Pieśniami , dz. cyt., s. 782. 83 Nie ma owych didaskaliów Kodeks Watykański (B); por. M. Timothea-Elliott, Pieśń nad Pieśniami , dz. cyt., s. 782; por. G. Barbiero, Cantico dei Cantici. Nuova versione, introduzione e commento ,dz. cyt., s. 23 oraz s. 30 (przyp. 224 80).

B a r b a r a S t r z a ł k o w s k a Datacja powstania LXXPnp. Tłumacz czy tłumaczka? Pozostaje zastanowić się, kto mógł być autorem greckiego przekładu księgi Pieśni nad Pieśniami i gdzie mógł on powstać? Kwestie datacji księgi pozostają zło- żone i niełatwe do rozstrzygnięcia, zarówno na poziomie tekstu hebrajskiego, jaki poziomie tekstu greckiego. Dla tekstu hebrajskiego dość powszechnie uznaje się dziś (choć kwestie te dyskutowano, a rozpiętość możliwości datacji Pieśni nad Pieśniami wynosiła ok. 1000 lat: ukazywała ją jako powstałą w czasach Salomona, w X w. przed Chr., lub

• druga skrajność – w I w. przed Chr.), że powstała ona ok. V, IV lub nawet III w. przed Chr. w Palestynie, a dokładniej w Jerozolimie (na co wskazuje choćby obec- ność wspominanych w księdze córek jerozolimskich).^91 Na ten okres wskazują też wspomniane w księdze fakty i terminologia, np. „lektyka”, „tron” (hebr. hapax lego- menon !Ayr>Pia;) z 3,9, którą znano w Izraelu dopiero od czasów hellenistycznych,^92 czy rzadki w Biblii Hebrajskiej termin perski sDEr>P; („ogród”, „gaj”) użyty w 4,13^93 (występujący tylko trzykrotnie i tylko w późnych księgach: tu, w Koh 2,5 i Ne 2,8). Na taki czas może wskazywać pseudonimiczne przypisanie utworu Salomonowi (taki zabieg był stosowany również w innych późnych księgach Biblii Hebrajskiej; np. w Księdze Koheleta). Jeśli chodzi o greckie tłumaczenie księgi, kwestia jest jeszcze bardziej zło- żona. Wiemy, że przekłady ksiąg Biblii Hebrajskiej na język grecki rozpoczęły się w diasporze aleksandryjskiej już od początku III w. przed Chr. Zgodnie z Listem Pseudo-Arystesza ,^94 pierwsze przełożono księgi Tory za panowania władcy Poto- lemeusza II Filadelfa (285-247 przed Chr.). W przypadku Pieśni nad Pieśniami ciekawostką zatem byłby fakt, że w czasie, gdy powstawały pierwsze przekłady najważniejszych ksiąg Biblii Hebrajskiej (Tory) na język grecki, wówczas powstawał dopiero oryginał hebrajski omawianej księgi (!). Zrozumiałe jest także, że przekład grecki Pieśni nad Pieśniami musiał powstać później niż wspomniane księgi Pięcio- 91 Por. na ten temat: tamże , s. 38-48; por. także: M. Timothea-Elliott, Pieśń nad Pieśniami , dz. cyt., s. 783. 92 Tamże. 93 Tamże. 94 Por. tekst krytyczny H. S. J. Thackerey (oprac.), List Pseudo-Arysteasza , w: H.B. Swete, An Introduction to the Old Testament in Greek , Cambridge 19142, s. 533-606. Tekst ten wydany został także osobno: H. S. J. Thackerey, W. O. E. Oesterley, G. H. Box, The Letter of Aristeas: Translated with an Appendix of Ancient Evidence on the Origin of the Septuagint , Translations of Early Documents 2, London-New York 1917. W języku polskim jej przekład i komentarz wraz z bogatą bibliografią przedmiotu zob. M. Wojciechowski, List Pseudo-Arysteasza, „Studia Theologica Varsaviensia” 40/1(2002), s. 121-167. Na temat datacji przekładu ksiąg Tory na język grecki według apokryfu i według współczesnych badań por. krótkie podsumowanie w: B. Strzałkowska, Księga Rodzaju w Septuagincie , „Biblica et Patristica Thoruniensia” 4(2011), s. 95-121 (Sum.); oraz taż, Księga Kapłańska 226 w Septuagincie , „Collectanea Theologica” 80/4(2010), s. 67-84.

K S I Ę G A P I E Ś N I N A D P I E Ś N I A M I W L X X księgu. Gdyby przekład LXXPnp powstał w tym samym czasie, byłby to ciekawy przypadek, gdy oryginał księgi od jej najstarszego przekładu dzieliłoby najwyżej kilkadziesiąt lat. Jednak nie mamy żadnych dowodów, że przekład ten powstał tak wcześnie, a raczej dość powszechnie wskazuje się na jego późne pochodzenie. Mówi się o nim jako o jednym z najmłodszych w LXX. Wiemy, że proces przekłada- nia LXX, dokonywany w Aleksandrii, trwał ok. 200-300 lat. Dlatego zastanawiano się, kiedy dokładnie przełożono Pieśn nad Pieśniami. I gdzie. J. Hertzer i Ch. M. Maier, autorzy komentarza do projektu Septuaginta Deut- sch , piszą, że przekład grecki LXXPnp powstać mógł najwcześniej w II w. przed Chr.^95 Ich zdaniem, wskazuje na to przede wszystkim słownictwo użyte w księdze, pasujące do czasów albo dynastii hasmonejskiej (i arystokracji żydowskiej tych cza- sów), albo związane z czasami królestwa Heroda.^96 O. Keel wskazuje na I w. przed Chr., jako na możliwą datę powstania LXXPnp,^97 podobnie J.C. Treat^98 (mówiący o końcu I w. przed Chr.), zaś F. Siegert (cytowany przez J. Hertzera i Ch. M. Maiera) nawet na I w. po Chr. (!)^99 Na temat tej drugiej daty pisali także inni: G. Dorival,^100 D. de Crom,^101 J.-M. Auwers,^102 a inni przesuwali jej przekład nawet w czasy po przekładzie Akwili, czyli II w. po Chr. (P. Katz^103 ), co jednak wydaje się zbyt pochop- ne.^104 Byłby to jeden z nielicznych (jeśli nie jedyny) przekład LXX powstały dopiero w czasach, gdy rodziło się chrześcijaństwo. 95 Septuaginta Deutsch: „Die griech. Übersetzung ist daher spät, nicht vor dem 2. Jh. v.Chr. denkbar”; J. Herzer, Ch. M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , dz. cyt., s. 2032. 96 Tamże. 97 O. Keel, Das Hohelied , Zürcher Bibelkommentare AT 18, Zürich 1992, s. 14. 98 J.C. Treat, Lost Keys: Text and Interpretation in Old Greek Song of Songs and Its Earliest Manuscript Witnesses , Ph.D. Dissertation, University of Pennsylvania, 1996, s. 384. 99 J. Herzer, Ch.M. Maier, Asma/ Canticum Canticorum/ Das Hohelied , dz. cyt., s. 2032. 100 Cyt. za: G. Dorival, M. Harl, O. Munnich, La Bible Grecque des Septante. Du judaïsme hellénistique au christianisme ancien , Initiations au christianisme ancien, Éditions du CERF/ Éditions du C.N.R.S., Paris 1988, s. 97. 101 D. De Crom, The Lexicon of LXX Canticles and Greco-Roman Papyri , art. cyt., s. 255 (wraz z przyp. 1). 102 J.-M. Auwers, Le traducteur grec a-t-il allégorisé ou érotisé le Cantique des Cantiques? dz. cyt., s. 161- (zwł. s. 161). 103 Por. P. Katz, Frühe hebraisierende Rezensionen der Septuaginta und die Hexapla, „Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft“ 69(1957), s. 77-84. 104 Por. odrzucenie tej teorii: R. Ceulemans, A Critical Edition of the Hexaplaric Fragments of the Book of Canticles, With Emphasis on Their Reception in Greek Christian Exegesis, dz. cyt., s. 7-9; D. De Crom, The Lexicon of LXX Canticles and Greco-Roman Papyri , art. cyt., s. 255 (wraz z przyp. 1-2). 227