Pobierz Pinkerton, ale który? (Nie)przekładalność kodów kulturowych ... i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity!
PINkertON, aLe który? (NIe)PrZekładaLNOść kOdóW kULtUrOWyCH... 83
Barbara kozak
Pinkerton, ale który?
(Nie)przekładalność kodów kulturowych
w utworach Borysa Akunina
Borys akunin 1 (właściwie Grigorij Szałwowicz Czchartiszwili) to niezwykle popularna i wzbudzająca wiele kontrowersji postać współczesnej rosji. Jest znany jako pisarz, eseista, tłumacz z języka japońskiego, ale także opozycjonista i blo- ger 2. Największą popularność przyniósł mu cykl Przygody Erasta Fandorina, obec- nie składający się z 14 części 3. Oprócz tego akunin jest też autorem innych cykli: Przygody Magistra, Kryminał prowincjonalny, Gatunki, Bruderschaft ze śmiercią. Oprócz podstawowego pseudonimu, który jest znacznie bardziej rozpoznawal- ny niż prawdziwe nazwisko, pisarz posługuje się jeszcze dwoma innymi^4 : anatolij Brusnikin (Девятный Спас, 2007; Герой иного времени, 2010; Беллона, 2012) i ałła Borysowa (Там..., 2007; Креативщик, 2009; Vremena goda, 2011) 5. Wyszły
(^1) dla uniknięcia nieporozumień i niejasności w dalszej części tekstu będę się posługiwała nazwiskiem Borys akunin. (^2) Blog zatytułowany Любовь к истории znajduje się pod adresem: http://borisakunin.live- journal.com/. (^3) Są to: Azazel (Азазель, 1998), Gambit turecki (Турецкий гамбит, 1998), Lewiatan (Левиа- фан, 1998), Śmierć Achillesa (Смерть Ахиллеса, 1998), Walet pikowy (Пиковый валет, 1999), Dekorator (Декоратор, 1999), Radca stanu (Статский советник, 1999), Koronacja (Корона- ция, или Последний из романов, 2000), Kochanka Śmierci (Любовница смерти, 2001), Ko- chanek Śmierci (Любовник смерти, 2001), Diamentowa karoca (Алмазная колесница, 2003, polskie wydanie podzielone na dwa tomy: tom I Łowca ważek, tom II Między wierszami), Nefry- towy różaniec (Нефритовые чётки, 2007), Świat jest teatrem (Весь мир театр, 2009), Czarne miasto (Чёрный город, 2012). autor zapowiada wydanie jeszcze 2 powieści z tego cyklu. (^4) Informację o tym, że to on ukrywa się pod tymi pseudonimami akunin podał na swoim blogu, później wiadomość została usunięta. (^5) teksty te nie zostały przetłumaczone dotychczas na język polski.
84 BarBara kOZak
również dwie książki sygnowane jednocześnie nazwiskami akunin i Czchartiszwili, są to Historie cmentarne (Кладбищенские истории, 2004) i Аристономия (2012). Mimo wielości masek, jakie autor zakłada, są pewne cechy, które charakteryzu- ją całą jego twórczość, czynią z niej spójny hipertekst 6 , włączając w ten hipertekst również to, co powstało pod innymi pseudonimami. Jedną z takich cech jest obec- ność w tekstach Borysa akunina licznych odniesień do innych tekstów literackich i aluzji kulturowych. Jego bohaterowie żyją w świecie dostojewskiego, turgieniewa czy Leskowa. rozpoznawalność postaci, które jakby zeszły z kart znanych powie- ści rosyjskich to niewątpliwy znak firmowy akunina. Czytelnicy pokochali erasta Fandorina między innymi dlatego, że został umieszczony w znanym im świecie literatury. Niewątpliwie pisarz osadza swojego bohatera i całą swoją twórczość w świecie znanych i rozpoznawanych kodów kulturowych. Nie jest to zjawisko nowe, ale w twórczości akunina nabrało takiego rozmiaru, że można wręcz mówić o centonie międzykulturowym 7. roland Barthes w znanym eseju Śmierć autora zauważył:
Wiemy już dziś, że tekst nie jest ciągłą sekwencją słów, za którą kryłby się pojedyn- czy, „teologiczny” sens (przesłanie autora-Boga), lecz wielowymiarową przestrzenią, w której stykają się i spierają rozmaite sposoby pisania, z których żaden nie posiada nadrzędnego znaczenia: tekst jest tkanką cytatów, pochodzących z nieskończenie wielu zakątków kultury. (Barthes 1999: 250)
W ten właśnie sposób, jako tkankę cytatów, kształtuje swoje utwory akunin. I jeszcze jeden cytat z tego samego autora, tym razem z eseju S/Z:
kod to perspektywa cytatów, miraż struktur; […] są także fragmentami tego, co było już przeczytane, zobaczone, zrobione przeżyte; kod jest koleiną owego już. Odsyłając do tego, co zostało napisane, czyli księgi (kultury, życia, życia jako kultury), kod czyni z tekstu prospekt owej księgi. (Barthes 2006: 373).
Zdaniem tego francuskiego filozofa dzieło literackie jest więc zbiorem symboli, konotacji poszczególnych słów, wrażeń oraz kodu kulturowego. Barthes utrzymu- je, że tekst nieustannie przywołuje „cytaty z nauki lub mądrości” (Barthes 2006: 373). Stale odnosi się do „wzmianek poprzednich, następnych czy zewnętrznych, do innych miejsc tekstu (lub do innego tekstu)”, (Barthes 2006: 373). Większość słów i znaków zawiera w sobie pewną zakodowaną informację, która do tego stop- nia stanowi część naszej wiedzy kulturowej, że niekiedy w ogóle tego faktu się nie zauważa. dopiero w sytuacji zestawienia ze sobą dwóch języków i kultur można
(^6) teksty te nie zostały przetłumaczone dotychczas na język polski. (^7) Za to określenie dziękuję Profesorowi Grzegorzowi Ojcewiczowi.
86 BarBara kOZak
W kontekście powyższych uwag szczególnego znaczenia nabiera gatunek, w którym tworzy akunin i jego metoda twórcza. akunin pisze kryminały, a przecież od czasów edgara allana Poe’go odkodowanie, odczytywanie pewnych ukrytych śladów, znaczeń, to nieodzowna cecha tego gatunku. tym właśnie zajmują się opi- sywani w literaturze detektywi. Ze śladów, kawałków znaczeń starają się oni od- tworzyć bieg wydarzeń, zrekonstruować zbrodnię i odnaleźć przestępcę. ten zabieg, to znaczy deszyfrowanie, pojawia się też w całej twórczości akunina. autor jakby specjalnie „przyucza” czytelnika do pracy detektywa, pokazując mu, jak myśli i pracuje genialny erast Fandorin, który z okruchów danych wyciąga zaskakujące czasami wnioski. analizuje on pozostawione przez przestępców ślady i rozwiązuje tajemnice. Intertekstualne odczytanie pozwala uważnemu czytelnikowi również od- szyfrować niektóre fragmenty biografii bohatera, które są częściową aluzją do Lermontowa, Puszkina. Przy czym autor nie daje zapomnieć o tym, że samo czy- tanie, to swego rodzaju zabawa w śledztwo, które nie tylko ma doprowadzić do odnalezienia tych kawałków tradycji, ale jednocześnie potwierdzić erudycję czy- telnika. Jak zauważa Ludmiła Bojko:
[…] реципиенту приятно сознавать, что, апеллируя к его фоновым знаниям, автор сообщения уважает его осведомленность и рассчитывает на способность домысливать. в когнитивном плане происходит как бы синхронизация мысли- тельной деятельности автора и читателя: реципиент не просто потребляет ин- формацию но и „соучаствует” в генерировании смыслов. (бойко 2006: 53)
Przykładem tego, jak bogate i rozbudowane referencje stosuje akunin jest je- den z bohaterów – Masa – wierny sługa i przyjaciel erasta. Jego podobieństwo do doktora Watsona jest oczywiste. Zarazem warto zauważyć podobieństwo to- warzysza erasta Fandorina do puszkinowskiego Sawielicza z Córki kapitana czy też Barrymora z Psa Baskerwilów z jego typowym angielskim humorem (u Masy humor jest raczej japoński). Metoda twórcza sprawia wrażenie, jakby akunin specjalnie uczył czytelnika dekodować symboliczne, drugie, ukryte znaczenie tekstu. Jest to jakby zaprosze- nie do zabawy. W jego powieściach widoczne są związki z bylinami, Biedną Lizą, Lermontowem, prozą dostojewskiego, tołstoja, czyli tekstami znaczącymi, zna- kowymi dla rosyjskiej świadomości, tekstami, które stały się organiczną częścią kultury rosyjskiej, ale też z klasyką literatury światowej. Na przykład w opowiadaniu z cyklu Nefrytowy różaniec (Нефритовые чётки) zatytułowanym Z życia wiórów ginie otruty szef kompanii kolejowej Von Mock
PINkertON, aLe który? (NIe)PrZekładaLNOść kOdóW kULtUrOWyCH... 87
i Synowie. to opowiadanie jest dedykowane Georgesowi Simenonowi, tak jak w książkach o komisarzu Maigret najważniejsi okazują się tu tzw. zwykli ludzie, których życie podglądamy z bliska. ale akunin nie byłby sobą, gdyby dodatko- wo jeszcze nie skomplikował sytuacji. Wprowadził do tekstu aluzje/referencje do twórczości artura Conan doyle’a, tytułując jeden z rozdziałów Studium w szkarła- cie i fiolecie. to zmodyfikowany tytuł pierwszego tekstu, w którym po raz pierwszy spotykają się Holmes i Watson, a u akunina po raz pierwszy w zbiorze pojawia się wierny sługa i przyjaciel Fandorina – Masa. W Skarpeji Baskakowów asystent Fandorina anisij tulipanow jest przezeń wysłany do powiatu pachrińskiego, gdzie rzekomo morduje ludzi monstrualna anakonda. klimat i konstrukcja opowieści natychmiast przywodzą na myśl Psa Baskerwilów (1902) arthura Conan doyle’a. do tego tekstu odsyła zresztą zbież- ność rosyjskich tytułów (niestety w tłumaczeniu ta zbieżność ginie). Mamy tu również wykorzystany wcześniej przez szkockiego pisarza motyw rodowej klątwy i straszliwej bestii kryjącej się na bagnach. Ponadto Fandorin, podobnie jak Holmes w oryginale, będzie się tu krył za przebraniem, a centralną postacią pozornie zo- stanie jego pomocnik – anisij tulipanow. W Dolinie Marzeń Fandorin w roku 1894 pracuje dla agencji Pinkertona. Z Nowego Jorku wyrusza na dziki Zachód, by ratować komunę założoną tam przez rosyjskich emigrantów wedle wskazówek Nikołaja Czernyszewskiego. rosjan z ty- tułowej doliny Marzeń chce przepędzić banda Czarnych Chust. Obecność moty- wu Jeźdźca bez Głowy sugeruje, że tym razem akunin wykorzystuje Washingtona Irvinga. Powyższe aluzje czytelnik przekładu prawdopodobnie rozszyfruje równie sprawnie, jak czytelnik oryginału, natomiast kolejnej z nich prawdopodobnie zu- pełnie nie zauważy. Pinkerton (tym razem Nat a nie allan), to bohater popularnej w rosji na początku XX. wieku „pinkertowszczyzny”, to znaczy powieści detekty- wistyczno-przygodowych. Fala tych powieści wywołała krytykę, między innymi ze strony kornieja Czukowskiego (Нат Пинкертон и современная литерату- ра), który porównał ich odbiorców do dzikusów. Nawet jeden z członków Biura Politycznego – Nikołaj Bucharin – zajął się tym problemem i w gazecie „Prawda” wezwał pisarzy radzieckich, aby stworzyli „czerwonego Pinkertona”, co spotkało się z należytym odzewem. Jak widać akunin sięga po popularną we współczesnej literaturze sytuację za- bawy z czytelnikiem i prowadzi tę grę na wielu poziomach jednocześnie. autor wykorzystuje kody klasyków, czy inaczej mówiąc referencje do klasyków nie w celu skopiowania ich świata – tworzy swój własny świat; w ten sposób zmusza czytelnika do rozmyślania, rozpoznawania, odkodowywania informacji – oprócz zagadki kryminalnej proponuje czytelnikom także zagadkę intelektualną. te stra- tegie obliczone są na wyrobionego czytelnika rosyjskiego, wykształconego i oczy-
PINkertON, aLe który? (NIe)PrZekładaLNOść kOdóW kULtUrOWyCH... 89
smaczków, które zdaniem niektórych są najważniejszą i najbardziej interesującą częścią pisarstwa akunina. Jeszcze inaczej wygląda sprawa z powieścią F. M. (Ф. М.), w której gra z czy- telnikiem staje się zabawą samą w sobie. Zaczyna się ona już na poziomie tytu- łu. Skrót ten czytelnikowi rosyjskiemu kojarzy się jednoznacznie z Fiodorem Michajłowiczem dostojewskim, podsuwając trop do rozwiązania zagadek. W ję- zyku polskim pisarz znany jest jako Fiodor dostojewski, część z czytelników nie wie zapewne, jakie jest jego imię odojcowskie. również wszystkie tytuły dzieją- cych się współcześnie rozdziałów powieści zaczynają się literami FM, co udało się zachować w polskim tłumaczeniu Jerzego Czecha. Na tym gra się jednak nie kończy. realia, przedmioty, niektóre cechy postaci współczesnej części powieści są wyraźnie zestawione ze Zbrodnią i karą. autor zaprasza czytelników do gry w odnalezienie podobieństw. Wykreowany przez akunina dostojewski kwestionuje początkowy wariant po- wieści: Мочи нет! Всё чушь! Надо не так, не про то! И начать по-другому!, tak też neguje go autor współczesny: Стоп. Неправильно начал. Дубль два. Поехали. dalej następuje tekst, będący wariacją pierwszego zdania oryginalnej powieści.
в начале июля, в чрезвычайно жаркое время, под вечер, один молодой человек вышел из своей каморки, которую нанимал от жильцов в С-м переулке, на ули- цу и медленно, как бы в нерешимости, направился к К-ну мосту”. (достоевский 1970: 7)
- tak zaczyna się Zbrodnia i kara. a tak rozpoczyna swój tekst akunin:
Какого-то июля (конкретные числа рулет в последнее время догонял смутно) выполз он из своей съемной хаты в Саввинском переулке совсем мертвый. весь в тряске, рожа синяя – краше в закрытом гробу хоронят. время было за послеобе- да, ну в смысле не после обеда, потому что обедать рулет давно не обедал, кусок в горло не лез, а в смысле что солнце уже за середину неба перевалило.
выполз, значит, и пошел себе в сторону Красно-лужского моста, хреново сооб- ражая, куда это он тащит ласты и зачем. Короче, завис, это с ним в абстяге часто случалось. песня еще из окна орала: „тополиный пух, жара, июль”. и точно — жарко было, реально жарко. но рулет пока жары не чувствовал, у него с отходняка, наоборот, зуб на зуб не попадал. шел, от яркого болели глаза, жмурился. Чисто дракула, которого не по делу разбудили. (акунин 2006: t. 1, 5)
Prawdopodobnie zauważy tę zbieżność średnio przygotowany czytelnik orygi- nału.
90 BarBara kOZak
Pozostaje natomiast wątpliwym, że zauważy to również przeciętny czytelnik prze- kładu:
któregoś lipca (daty rulet ostatnio dosyć słabo kleił) wylazł zupełnie sztywny ze swojej chaty, którą wynajmował na Sawwińskiej. Miał trzęsawkę, gębę całą siną – chyba nawet w trumnie ludzie ładniej wyglądają. Pora była już poobiednia, to znaczy nie p o o b i e - d z i e, bo rulet dawno już obiadów nie jadał, nie dawał rady przełykać, ale w takim sensie, że słońce przeszło już połowę swojej dziennej drogi.
No więc wylazł i poszedł sobie w stronę mostu krasnołużskiego, nie bardzo łapiąc, dokąd właściwie lezie i po co. krótko mówiąc, zawiecha; to często mu się zdarzało, jak miał abstę. a jeszcze z okna darło się radio: „Upał, lipiec, puch z topoli”. No, dokładnie, był upał, normalnie – gorąco. ale rulet na razie upału nie czuł, absta sprawiła, że przeciwnie – kłapał zębami. Szedł i mrużył oczy, bo światło go raziło. klasyczny dracula, którego nie wiadomo po co zbudzono w dzień. (akunin 2008: 9)
W tym fragmencie znajduje się zresztą jeszcze jeden, bardzo rozpoznawalny kod, tym razem popkulturowy – cytat z przeboju niezwykle popularnej w latach
- ubiegłego wieku grupy Ivanushki International (иванушки International). W przekładzie polskim znika nawet uwaga, że cytat pochodzi z piosenki:
песня еще из окна орала: „тополиный пух, жара, июль”. (акунин 2006: t. 1, 5) a jeszcze z okna darło się radio: „Upał, lipiec, puch z topoli”. (akunin 2008: 9)
Wprowadza za to tłumacz element kultury rosyjskiej tam, gdzie w oryginale on nie występuje:
Centralną żyłę, tę przy łokciu, kiedyś nazywał: „kanał Wołga–don”, dla żartu, nie? (akunin 2008: 10)
центровую трассу, которая у локтя, он раньше называл: »автобан вена- Глюкенбург«, типа в шутку. (акунин 2006: t. 1, 6)
do tego elementu zresztą dopasowuje resztę akapitu: akunin buduje tu me- taforę przyjmowania narkotyków, jako jazdy po autostradzie, tłumacz natomiast
- pływania. rosyjski czytelnik zwróci uwagę, że zakodowana skrótami toponimia dostojewskiego (jak wiadomo Zbrodnia i kara rozgrywa się w Petersburgu) zosta- je odkodowana przy pomocy kreatywnego wykorzystania mapy Moskwy, student raskolnikow, który porzuca uczelnię z powodu braku środków na życie, zostaje zestawiony z narkomanem ruletem, który wpadł w nałóg i dlatego porzucił uczel-
92 BarBara kOZak
Zgodnie z wersją akunina, wydawca nie tylko zmusił pisarza do podpisania fa- talnej umowy, ale jeszcze miał czelność pouczać go jak należy pisać, żądał po- wieści kryminalnej „в духе Габорио или эдгара поэ” (акунин 2006: t. 1, 219) argumentując: „вот чего жаждет публика, а не униженных с оскорбленными” (акунин 2006: t. 1, 219) i dostojewski poddał się naciskom. W rzeczywistości Stełłowski nigdy nie pouczał dostojewskiego, jak i o czym pisać (przypomina to dostojników sowieckich) a kryminału żądać nie mógł, bo takiego gatunku jeszcze nie było. a list Stełłowskiego, oczywiście przez akunina wymyślony, zawiera świa- domą nieścisłość: Émile Gaboriau napisze swoją pierwszą powieść kryminalną do- piero za rok (Zbrodnia w Orcival, 1867), a pierwsze rosyjskie tłumaczenie pojawi się dopiero w roku 1869 (Дело в Орсивале). Opowiadania edgara allana Poego zaczęły co prawda być tłumaczone na język rosyjski już w latach sześćdziesiątych XXI w., nawet dostojewski je publikował w „Czasie”, ale akurat opowiadania kry- minalne tłumaczy i redaktorów zainteresowały później, a pierwsza książka amery- kańskiego autora została wydana w roku 1878. takich prawdziwych i fałszywych tropów do rozwikłania zostawia akunin mnóstwo. Gubią się w nich czytelnicy tekstu oryginalnego, tym bardziej więc ro- śnie rola tłumacza. Zdaniem anny Majkiewicz:
[…] do dziś nie zostały wypracowane (w miarę jednoznaczne) narzędzia opisu dia- logu międzytekstowego z punktu widzenia zagadnień teorii przekładu (a nie krytyki przekładu), a tym samym sposoby jego potencjalnej werbalizacji w translacie. Fakt ten z pewnością wiąże się nie tyle z trudnością określenia wszelkich możliwych, poten- cjalnych sytuacji i sposobów nawiązania do pre-tekstów (intertekstów), co raczej z niemożliwością stworzenia repertuaru gotowych rozwiązań translatorskich z powodu ich uwarunkowania typem pre-tekstu (intertekstu), jego uwikłaniem kontekstowym, zakorzenieniem kulturowym i stopniem jego znajomości w kulturze docelowej, wresz- cie rodzajem nawiązania intertekstualnego, czyli stopniem jego jawności. (Majkiewicz 2009: 123)
Niezależnie od postawionej w tytule tezy o nieprzekładalności kodów kultu- rowych warto podkreślić, że powieści akunina są zajmujące i wciągające nawet wtedy, kiedy nie wszystkie referencje zostaną odkryte, a szarady zadane przez au- tora wyjaśnione. Oczywiście idealistycznym postulatem jest, aby tłumacz wiedział wszystko, rozpoznawał wszelkie aluzje, cytaty, parafrazy zawarte w tekście ory- ginału i umiał znaleźć odpowiednie środki ich przyswojenia kulturze docelowej. ale jak to zrobić, jeśli wielowarstwowość powieści Borysa akunina powoduje, że poziomów aluzji jest nieskończenie wiele i nawet najbardziej wytrawni badacze nie są w stanie autorytatywnie stwierdzić, że dotarli do końca? Jedną z cech współ-
PINkertON, aLe który? (NIe)PrZekładaLNOść kOdóW kULtUrOWyCH... 93
czesnej literatury jest sytuacja nieustannej gry między autorem i czytelnikiem. W przypadku przekładu literatury pięknej do tej gry zostaje zaproszony jeszcze jeden uczestnik – tłumacz – i to od niego zależy, czy również odbiorcy translatu będą mieli przyjemność z tej gry.
Bibliografia
акунин б., 2003, Пелагия и красный петух, москва: аСт. акунин б., 2006, Ф. М., москва: Олма-пресс. акунин б., 2007, Нефритовые чётки, москва: захаров. бойко л.б., 2006, К вопросу о переводе интертекста, „вестник российского государствен- ного университета им. и. Канта”, вып. 2: сер. Филологические науки, Калининград, s. 52–59. достоевский Ф. м., 1970, Преступление и наказание, москва: наука. akunin B., 2004, Pelagia i czerwony kogut, tłum. H. Chłystowski, Warszawa: Noir sur Blanc. akunin B., 2009, Nefrytowy różaniec, tłum. e. rojewska-Olejarczuk, Warszawa: świat książki. akunin B., 2008, F. M., tłum. J. Czech, Warszawa: świat książki. Barańczak S., 2004, Ocalone w tłumaczeniu: szkice o warsztacie tłumacza poezji z dodatkiem małej antologii przekładów problemów. Wydanie trzecie, poprawione i znacznie rozszerzone, kraków: Wydawnictwo a5. Barthes r., 1999, Śmierć autora, tłum. M. P. Markowski, „teksty drugie”, nr 1–2, s. 247–251. Barthes r., 2006, S/Z, tłum. M. P. Markowski, M. Gołębiewska, [w:] Teoria literatury XX wieku. Antologia, pod red. a. Burzyńskiej, M. P. Markowskiego, kraków: Wydawnictwo Znak, s. 360–374. Genette G., 1992, Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia, tłum. a. Milecki, [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, pod red. H. Markiewicza, kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 107–155. Lubocha-kruglik J., Małysa O., 2004, Potyczki z przekładem, czyli Akunin po polsku, [w:] Kultura popularna a przekład, pod red. P. Fasta, katowice: śląsk, s. 91–102. Majkiewicz a., 2009, Intertekstualność jako nowe (stare) wyzwanie w teorii i praktyce przekładu literackiego, „rocznik Przekładoznawczy” nr 5, s. 121–131.
Abstract
The paper Pinkerton, albeit, which one? The (Un)translatability of cultural codes in the novels by Boris Akunin deals with the incredibly popular phenomena of intertextuality and (un)trans- latability of cultural codes. akunin’s prose repeatedly refers the reader to other literary works, traditional beliefs, legends, symbols, the Bible, and to the classical and modern philosophy. By intertextually transforming cultural codes deeply rooted in the literature and civilization as a whole akunin constantly enters into a dialogue with conventional and long-established inter- pretations of the russian and foreign literary classics. This complex web of intertextual referen-
