Pobierz Początek wojny trzydziestoletniej i więcej Publikacje w PDF z Historia powszechna tylko na Docsity! Początek wojny trzydziestoletniej Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja mul medialna Sprawdź się Dla nauczyciela Bibliografia: Źródło: Dywersja lisowczyków w czasie oblężenia Wiednia w 1619 r., [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Kontrreformacja w Europie i w Polsce, t. 15, oprac. Z. Kuchowicz, Warszawa 1959, s. 15. Źródło: Peter H. Wilson, Wojna trzydziestoletnia 1618–1648. Tragedia Europy, tłum. M. Kapałczyński, Oświęcim 2017. Źródło: Tomasz Bohun, Biała Góra 1620 – czeska klęska wszech czasów, „Mówią Wieki” 2/2002. Źródło: Relacja księcia Maksymiliana Bawarskiego o bitwie pod Białą Górą z 1620 r., [w:] Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1999, s. 238–239. Źródło: oprac. S. Cynarski, Historia powszechna 1500–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1981, s. 172–173. Źródło: List majestatyczny Rudolfa II z dnia 9 lipca 1609 r., [w:] Historia powszechna 1500– 1648. Wybór tekstów źródłowych, oprac. S. Cynarski, Kraków 1981, s. 167–168. Źródło: Tomasz Bohun, Biała Góra 1620 – czeska klęska wszech czasów, „Mówią Wieki” 2/2002. Przeczytaj Geneza wojny Konflikt między katolikami a protestantami w cesarstwie narastał od początku XVII stulecia. U jego podstaw leżało nasilanie się kontrreformacji. Zaniepokojeni protestanci w 1608 r. zawiązali pod przewodnictwem palatyna reńskiego Unię Protestancką. Rok później z inicjatywy księcia bawarskiego powstała Liga Katolicka, której przewodził elektor Bawarii Maksymilian I Bawarski. Konflikt religijny dodatkowo komplikowała sytuacja prawno‐polityczna w Rzeszy związana z wzajemnymi zależnościami między cesarzem a poszczególnymi państwami wchodzącymi w skład cesarstwa. Źródłem konfliktów były tutaj sprzeczne dążenia: cesarza – do wzmocnienia swej władzy oraz książąt, którzy usiłowali do tego nie dopuścić. W miarę wzrostu napięcia postępował rozłam sceny politycznej w krajach niemieckich. W tej sytuacji wybór na króla Czech arcyksięcia Ferdynanda II Habsburga, gorliwego rzecznika absolutyzmu i odbudowy potęgi Kościoła katolickiego, sprawił, że wybuch wojny był już tylko kwestią czasu. Rozwojem sytuacji w cesarstwie zainteresowane były wszystkie sąsiadujące z nim kraje, a zwłaszcza protestanckie Zjednoczone Prowincje i Anglia, jednak perspektywa ponownego zacieśnienia związków między Rzeszą a Hiszpanią budziła poważny niepokój nie tylko w państwach protestanckich, ale również w otoczonej posiadłościami habsburskimi Francji. Panujący we Francji Burbonowie byli gotowi przyłączyć się do przedsięwzięcia, stwarzającego szansę osłabienia otaczających ich państw habsburskich. Natomiast Dania i Szwecja szukały okazji do powiększenia swoich terytoriów kosztem księstw niemieckich, a zwłaszcza przejęcia ujść ważnych rzek i portów. Na początku konfliktu istotną rolę odegrało jednak wsparcie udzielone Ferdynandowi II przez Hiszpanię. Na decyzję Hiszpanii o włączeniu się do wojny wpłynęły rachuby na rewanż cesarza i jego pomoc w niezakończonym konflikcie ze Zjednoczonymi Prowincjami oraz obietnica nabytków terytorialnych. Portret Ferdynanda II Habsburga, dzieło Georga Pachmanna, obecnie w Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Schemat działań wojennych podczas wojny 30-letniej. Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0. Powstanie czeskie Konflikt, który przez 30 lat wyniszczał środkową Europę, rozpoczął się w Czechach – od gwałtownego sporu między katolikami a protestantami. Dotyczył on prawa innowierców do budowy zborów w posiadłościach należących do Kościoła katolickiego. Kulminacyjnym momentem było wyrzucenie 23 maja 1618 r. z okien praskiego zamku katolickich namiestników cesarskich. Wydarzenie to w historiografii nazywa się defenestracją praską. Stało się ono zarzewiem antyhabsburskiego powstania w Czechach. Lokalny konflikt szybko przekształcił się w wojnę niemal ogólnoeuropejską, wpłynęła na to sytuacja polityczna i religijna w krajach niemieckich. Johann Philipp Abelinus, Defenestracja praska. W 1618 r. przedstawiciele stanów czeskich wyrzucili przez okno zamku na Hradczanach namiestników cesarza Ferdynanda II. Była to już druga defenestracja - pierwsza miała miejsce w 1419 r., kiedy to wyrzucono z okien magistratu praskiego 7 radców katolickich. Ilu wysłanników cesarskich brało udział w tych wydarzeniach? Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Powstańcy czescy zdetronizowali Ferdynanda i w sierpniu 1619 r. wybrali na swego króla przywódcę Unii Protestanckiej – elektora Palatynatu Reńskiego Fryderyka V. Czesi otrzymali wsparcie Węgrów z Siedmiogrodu, którzy również poderwali się do walki z Habsburgami i pod wodzą Gábora Bethlena rozpoczęli oblężenie Wiednia. Musieli jednak wycofać się na skutek interwencji zwerbowanych w Polsce lisowczyków. Tymczasem Ferdynand został jednogłośnie wybrany na cesarza i rozpoczął przygotowania do walki. W 1620 r. wojska hiszpańskie zaatakowały Palatynat Reński, a armia cesarska i Ligi Katolickiej pod wodza hr. Johanna von Tilly'ego uderzyła na Czechy. Książęta Unii wstrzymali się z udzieleniem pomocy Czechom, ponieważ powstanie uznali za bunt stanów przeciw władzy monarszej. O całkowitej klęsce Czechów Fryderyk V Wi elsbach, Król Zimowy Czech, na obrazie Gerarda van Honthorsta z 1634 r. Fryderyk V Wi elsbach w latach 1608–1623 był elektorem Palatynatu Reńskiego. W 1619 r. jako przywódca przymierza protestanckiego został wybrany na króla Czech, ale panował tylko do początku 1620 r., stąd walka prowadzona w XVI i XVII w. przez Kościół katolicki z ruchami reformacyjnymi, m.in. luteranizmem i kalwinizmem lisowczycy lekka, nieregularna polska kawaleria, zorganizowana na początku XVII w. przez Lisowskiego, odznaczająca się sprawności bojową i ruchliwością. List majestatyczny dokument wydany przez cesarza Rudolfa II w 1609, gwarantujący gwarantujący swobodę wyznania w Czechach i na Śląsku namiestnik urzędnik sprawujący władzę na jakimś obszarze w imieniu lub w zastępstwie panującego utrakwiści nazwa odłamu husytów praktykujących przyjmowanie komunii pod dwiema postaciami (chleba i wina); opowiadali się za umiarkowaną reformą życia religijnego, społecznego i politycznego w Czechach defenestracja praska (de-+ łac. fenestra - okno) pierwsza miała miejsca w 1419 r., kiedy to wyrzucono z okien magistratu praskiego 7 radców katolickich; druga odbyła się w 1618 r. kiedy wyrzucono przez protestantów czeskich z okna zamku na Hradczanach dwóch namiestników króla Ferdynanda II na znak protestu przeciw pogwałceniu swobód religijnych Słowa kluczowe wojna trzydziestoletnia, defenestracja praska, bitwa pod Białą Górą, pierwsza odsiecz Wiednia, Liga Katolicka, Unia Protestancka, Europa w XVI–XVII w. Bibliografia Kersten A, Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984. Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‐XVIII, Warszawa 2012. Wielka historia świata. Tom 7, Świat w XVII w., red. A. Podraza, Warszawa 2005. Wójcik Z., Historia powszechna XVI‐XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012. Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987. Wilsona P. H., Wojna trzydziestoletnia 1618‐1648. Tragedia Europy, tłum. M. Kapałczyński, Oświęcim 2017. Bohun T., Biała Góra 1620 – czeska klęska wszechczasów, „Mówią Wieki” 2/2002. Bues A., Nie kończąca się wojna trzydziestoletnia, „Mówią Wieki”, 10/1996. Kalinowska A., Zimowa królowa, „Mówią Wieki” 2/2019. Prezentacja mul medialna Polecenie 1 Zapoznaj się z poniższą prezentacją a następnie wykonaj kolejne polecenia. Nieudane powstanie W Czechach na przełomie XVI i XVII w. katolicy stanowili zaledwie 12-15% ogółu mieszkańców. Ale to oni, korzystając z protekcji habsburskich władców, sprawowali najwyższe godności w państwie. W 1575 roku czescy luteranie, utrakwiści i bracia czescy powołali wspólne wyznanie wiary zwane czeską konfesją. Jej podstawą były nauki husytów. Nowym wyznaniem miał kierować konsystorz, który podlegał nadzorowi stanów ziemskich za pośrednictwem wybieranych defensorów. Materiał audio dostępny pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/PfWCZZ8je W 1609 r. cesarz Rudolf II wydał listy majestatyczne, gwarantujące swobodę wyznania w Czechach i na Śląsku. Dokument zatwierdzał konfesję czeską, pozwalał stanom obsadzać dolny konsystorz Materiał audio dostępny pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/PfWCZZ8je 1 2 Jednocześnie na Węgrzech wybuchło antyhabsburskie powstanie. Na Wiedeń wyruszył książę Siedmiogrodu Bethlen Gábor, który z pomocą czeską zaczął oblężenie miasta. W 1619 roku na Siedmiogród uderzyli lisowczycy zwerbowani w Polsce za zgodą Zygmunta III Wazy, co zmusiło Bethlena Gábora do wycofania się spod Wiednia. Materiał audio dostępny pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/PfWCZZ8je Gábor Bethlen Wikipedia.org, domena publiczna W 1620 armia cesarska i Ligi Katolickiej pod wodzą hrabiego Johana von Tilly’ego uderzyła Materiał audio dostępny pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/PfWCZZ8je 8 9 10 na Czechy i rozbiła powstańców w bitwie pod Białą Górą. Johan t’Serclaes, książę Tilly Wikipedia.org, domena publiczna Decydujące uderzenie zadał pułk Albrechta Wallensteina pod dowództwem marszałka de la Mote’a, który przez manewr oskrzydlający odizolował lewe skrzydło armii powstańczej. Materiał audio dostępny pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/PfWCZZ8je 11 12 Bitwa pod Białą Górą Pieter Snayers, Wikipedia.org, domena publiczna W bitwie po stronie cesarskiej walczył dowodzony przez Stanisława Rusinowskiego polski pułk lisowczyków, który uczestniczył później w pościgu za uciekającymi Czechami. Materiał audio dostępny pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/PfWCZZ8je Po bitwie pod Białą Górą los powstania czeskiego był przesądzony. Praga została zajęta przez wojska cesarskie. Całe Czechy ogarnęła fala represji. Przywódcy powstania zostali skazani na śmierć. Anulowano list majestatyczny, przeprowadzono masową konfiskatę dóbr czeskiej szlachty i arystokracji. Materiał audio dostępny pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/PfWCZZ8je 13 14 15 Ćwiczenie 2 Przeanalizuj ilustrację, a następnie wskaż poprawne dokończenie zdania. Źródło: tylko do użytku edukacyjnego. Rysunek przedstawia… lisowczyka. pikiniera. rajtara. muszkietera. 輸 Ćwiczenie 3 Przeczytaj fragment listu majestatycznego Rudolfa II z dnia 9 lipca 1609 r. i na jego podstawie wymień przyznane w nim utrakwistom gwarancje. List majestatyczny Rudolfa II z dnia 9 lipca 1609 r. A jako pragnieniem jest naszym, by w tym królestwie pomiędzy wszystkimi trzema Stanami zarówno strony katolickiej, jako też wielokrotnie wspominanej utrakwistycznej, […] panowała miłość, zgoda, pokój i życzliwość […] pragniemy użyczyć Naszym Stanom utrakwistycznym ten oto List Majestatyczny, jakoż wyraźnie go użyczamy. […] Następnie pragnąc okazać osobliwą łaskawość naszym Stanom utrakwistycznym, oddajemy z powrotem konsystorz praski pod ich władzę i obronę. Zezwalamy też najłaskawiej, by wyżej wspomniane Stany utrakwistyczne na nowo obsadziły konsystorz swoim duchowieństwem wedle swego wyznania i prawa, jak również, by wolno było owemu konsystorzowi wyświęcać predykantów tak czeskich jak niemieckich […]. Niemniej oddajemy przynależny od dawna utrakwistom uniwersytet praski z wszelkimi przynależnościami władzy powyższych Stanów, by te mogły go obsadzić dzielnymi i uczonymi mężami […]. Następnie, gdyby ktoś z utrakwistycznych Stanów tego Królestwa, poza kościołami i świątyniami, które posiada obecnie i z dawna posiadał a przy których ma się i nadal w spokoju ostać i być chronionym, zechciał wznieść jeszcze więcej kościołów i domów bożych do nabożeństwa lub szkół do kształcenia młodzieży w miastach, siołach, wsiach i gdziekolwiek indziej, tedy na to być zezwolone tak osobom stanu magnackiego i rycerskiego, jak mieszkańcom Pragi i innych miast “ 醙 królewskich, wszystkim razem i każdemu z osobna w sposób dowolny i bez przeszkody z czyjejkolwiek strony. Źródło: List majestatyczny Rudolfa II z dnia 9 lipca 1609 r., [w:] Historia powszechna 1500–1648. Wybór tekstów źródłowych, oprac. S. Cynarski, Kraków 1981, s. 167–168. Twoja odpowiedź Ćwiczenie 5 Przeczytaj fragment tekstu źródłowego, a następnie na podstawie jego treści oraz własnej wiedzy wyjaśnij, na czym polegały i jaki miały cel działania lisowczyków. Dywersja lisowczyków w czasie oblężenia Wiednia w 1619 r. O wielkości przysługi elearów polskich (lisowczyków) cesarzowi przez wpadnienie do Węgier. Rzecz wiecznego opłakania godna, iż wtenczas diabeł niezgodami wnętrznemi przeszkodził do postępku elearów polskich, w męstwach i odwagach, które czynili w Węgrzech; to jest, iż z tą poczętą rezolucyją wężykiem węgierską ziemię jako moskiewską obszedłszy, we krwi rebelizantów nie pobrodzili, idąc aż pod sam Wiedeń. Ale jednak i za to co w Węgrzech tylko przez cztery niedziele mężnie porobili, jest za co Panu Bogu wiecznie dziękować. Gdy albowiem właśnie w wieczór przed tym dniem, w który już mieli kacerze wszystką mocą do Wiednia szturmować, cesarza dobywając, wiadomość przyszła do nich, iż 60 000 Polaków (tak się ich wiele Węgrom od strachu ze 2200 zdało) wpadłszy do Węgier, ziemię ogniem i mieczem ku Wiedniowi przechodzą, tejże nocy zaniechawszy szturmowania, wszyscy sromotnie uciekli. I gdy za nimi groff Dampir [generał cesarski Henryk Dampierre] przezacnej pamięci w chrześcijaństwie hetman polny cesarski gonił, siła trupa tak węgierskiego, jako też czeskiego i morawskiego porzucili. Źródło: Dywersja lisowczyków w czasie oblężenia Wiednia w 1619 r., [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Kontrreformacja w Europie i w Polsce, t. 15, oprac. Z. Kuchowicz, Warszawa 1959, s. 15. “ Twoja odpowiedź 醙 Ćwiczenie 6 Przeczytaj tekst źródłowy, a następnie na podstawie jego treści oraz własnej wiedzy wskaż zdania prawdziwe i fałszywe. Bitwa na Białej Górze 9 listopada 1620 roku Książę Maksymilian bawarski, dosiadłszy konia 6 listopada o północy, z całą armią maszerował bez wytchnienia do dziewiątej rano dnia następnego. Ponieważ jednak nieprzyjaciel zdążał w wielkim pośpiechu i wyruszył był o parę godzin wcześniej, przeto nie mogli go dosięgnąć, aż dopiero jakie pół mili poza Pragą, Dnia 8 listopada ukazał się na wzgórzu: armia bawarska, dotarłszy do niego w pełnym szyku bojowym, z wielkim trudem i stratą została zepchnięta ze wzgórza […]. Do pierwszej potyczki odkomenderowano z każdej armii po dwa szwadrony piechoty i odpowiednią siłę kawalerii, przy czym wojska cesarskie stanęły na prawym skrzydle, każda armia trzymała ponadto po trzy szwadrony w rezerwie. Po czym w imię boże między 12 a 1 po południu ruszono na wroga. Wojskom cesarskim dowodził von Tiefenbach, a bawarskim generał-porucznik Tilly; zderzyli się z wrogiem u wzgórza, a wtedy z obu stron rozpoczęła się gwałtowna strzelanina. Walka trwała już mniej więcej pół godziny, a wciąż jeszcze nie wiedziano, która strona odniesie zwycięstwo, gdyż obydwie stały naprzeciw siebie niby dwa mury, a nasi omal się już nie zaczęli cofać. Jednakowoż Bóg sprawił, że nieprzyjaciel rozpocząwszy odwrót, został odepchnięty, straciwszy przedtem dwa proporce. Wtedy książę Maksymilian i hrabia Karol Bucquoy wydają rozkaz, by wszystkie pozostałe siły ruszyły w bój. Co też wykonały z wielkim zapałem, a Bóg naszym użyczył zwycięstwa, za co Mu należy złożyć dzięki. Cała armia czeska została pobita na głowę, rozproszona i zmuszona do ucieczki. Bawarzy zdobyli siedem pięknych armat i kilka chorągwi. 4000 nieprzyjacielskich żołnierzy padło na placu boju, oprócz jeńców w liczbie 500 […]. “ 醙 Po odniesieniu zwycięstwie książę Maksymilian i hrabia de Bucquoy postanowili ruszyć od razu na Pragę, co się też stało i jeszcze tego samego wieczora piechota nasza dotarła niemal do murów miasta. Źródło: oprac. S. Cynarski, Historia powszechna 1500–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1981, s. 172–173. Zdanie Prawda Fałsz Wojska cesarskie wspierane przez oddziały czeskie walczyły przeciw armii bawarskiej. Bitwa zakończyła się zwycięstwem wojsk czeskich. Pierwszy kontakt bojowy zakończył się porażką i odwrotem armii bawarskiej. wyznać mógł moje grzechy”. Jednak obecni panowie odpowiedzieli: „Jeszcze teraz mamy ci przyprowadzać szelmę jezuitę!”. Hrabia Mar nic mocno się tym strapił i serdecznie grzechów swych żałując, począł się modlić: „Jezu, synu Boga żywego, zmiłuj się nade mną. Matko Boża miej mnie w swej opiece”. Napastnicy podnieśli go z ziemi i strącili głową w dół w głąb rowu zamkowego, razem z rapierem i sztyletem, ale bez kapelusza, który jeden z nich wyrwał mu z ręki. On jednak w czasie spadania, wołając bezustannie imię Jezusa i Marii, tak cicho zleciał na ziemię, jak gdyby sobie usiadł, i tak dzięki orędownictwu Panny Marii i opiece bożej, żadnego przy tym upadku nie poniósł szwanku, mimo swej otyłości. Byli też ludzie pobożni i wiarygodni, którzy zeznali, że idąc wówczas wielkim mostem z procesją widzieli na własne oczy Najświętszą Pannę Marię, jak płaszczem swym podtrzymywała owego pana w powietrzu i zniosła go na ziemię. Sam hrabia Mar nic tego nie widział, ale podczas spadania miał widzenie, jakoby niebo się otwarło, a Bóg miał go przyjąć do wiecznej radości. Jeden z rycerzy, mianowicie Ulrych Kinksy, rzucając go, zadrwił: „Otóż zobaczymy, czy mu jego Maria dopomoże!”, gdy zaś zobaczył przez okno, że hrabia Mar nic siedzi na ziemi żywy i cały, wykrzyknął: „Przysięgam na Boga, że jego Maria przyszła mu z pomocą!”. Źródło: Tomasz Bohun, Biała Góra 1620 – czeska klęska wszech czasów, „Mówią Wieki” 2/2002. Twoja odpowiedź Ćwiczenie 8 Zapoznaj się z tekstem źródłowym oraz przeanalizuj mapkę, a następnie na podstawie ich treści oraz wiedzy własnej wykonaj zamieszczone pod nimi polecenie. Źródło A Źródło B Relacja księcia Maksymiliana Bawarskiego o bitwie pod Białą Górą z 1620 r. Nieprzyjaciel był liczny, nie brakło mu żołnierzy weteranów, a samo położenie dodawało mu otuchy, ustawił się przeciwko nam na górze, przyległej do miasta Pragi. A podczas gdy ja ze swym wojskiem byłem przez całą niemal noc w marszu, tego tylko pragnąc, aby mi danym było nieprzyjaciela dosięgnąć i z nim się zetrzeć, nieprzyjacielowi natomiast wypadło stoczyć z nami łatwą bitwę w najdogodniejszym dla siebie warownym miejscu. […] Nasze wojsko zrazu jakby chwiać się poczęło, lecz odzyskawszy rychło ducha, z taką szybkością poszło na wroga, że wnet opanowało wielkie działa spiżowe […], a rozproszeni zbiegowie, rażeni i rąbani nieprzyjaciele, poszli na zupełną zagładę. Nasi nie prędzej powstrzymali się, aż w pościgu za uchodzącymi zaczęli pod samym miastem siać wśród nich spustoszenie. Skutkiem tego tak wzrosła liczba zabitych, że liczono ich na wiele tysięcy, podczas gdy z naszej strony brak zaledwo stu ludzi, wielu jednak odniosło rany. […] Następnego dnia, tj. 9 listopada, wysłała Praga do mnie listy z poddaniem się w zupełną moc cesarza. Trzeciego dnia mieszkańcy tak nowej, jak starej Pragi przyrzekli wszyscy bez wyjątku posłuszeństwo cesarzowi […]. Źródło: Relacja księcia Maksymiliana Bawarskiego o bitwie pod Białą Górą z 1620 r., [w:] Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1999, s. 238–239. “ 難 Źródło: na podstawie Janusz Sikorski, Zarys historii wojskowości powszechnej do końca XIX w., Warszawa 1975, s. 239, Contentplus sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0. Rozstrzygnij, czy mapka oznaczona jako źródło B przedstawia tę samą bitwę, o której mowa w tekście źródłowym oznaczonym jako źródło A. Uzasadnij odpowiedź, odnosząc się do treści obu źródeł.