Początki cywilizacji egipskiej. Religia starożytnego Egiptu, Egzaminy z Religia

Pobierz Początki cywilizacji egipskiej. Religia starożytnego Egiptu i więcej Egzaminy w PDF z Religia tylko na Docsity!

Początki cywilizacji egipskiej. Religia starożytnego

Egiptu

Wprowadzenie Przeczytaj Film edukacyjny Film + Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Herodot, Dzieje ks. II, rozdziały 4–8 (tłum. S. Hammer, wiele wydań).

Określisz znaczenie rzeki Nil dla cywilizacji egipskiej. Wskażesz, jaką rolę odgrywały w społeczeństwie egipskim kobiety. Wyjaśnisz, dlaczego Egipcjanie mumifikowali ciała zmarłych i w jaki sposób to robili. Opiszesz proces budowy piramid i wymienisz ich rodzaje.

Przeczytaj

Charakterystyka geograficzna Egiptu

Cywilizacja egipska narodziła się się nad rzeką Nil. Państwo podzielone było na dwie części: Egipt Dolny (obejmujący deltę Nilu) i Egipt Górny (położony w dolinie Nilu). W świadomości mieszkańców podział ten istniał zawsze, nawet po zjednoczeniu kraju. Ujawniał się chociażby w podwójnej koronie, jaką nosił władca, a także w wyrażeniu „Oba Kraje”, które odnosiło się do egipskiego państwa.

Podwójna korona faraona. Składała się z białej korony Górnego Egiptu i czerwonej Dolnego Egiptu. Źródło: Jeff Dahl, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Górny Egipt znacznie różnił się od Dolnego, zarówno jeśli chodzi o faunę, jak i o florę. Przez Górny Egipt przepływała rzeka Nil, od której mieszkańcy byli niemal całkowicie zależni. Taki opis tego państwa zostawił nam „ojciec historii”, grecki historyk Herodot piszący w V w. p.n.e.:

Od Heliopolis w górę jest Egipt wąski. Albowiem z jednej strony

ciągnie się pasmo gór Arabii, które biegnie od północy ku

południowi, stale pnąc się w górę aż do tak zwanego Morza

Czerwonego; znajdują się w nim kamieniołomy, skąd brano materiał

do budowy piramid w Memfis. W tym miejscu pasmo gór zatrzymuje

“

Początki cywilizacji egipskiej. Chronologia dziejów Egiptu

Początki cywilizacji nad Nilem sięgają VI tysiąclecia przed Chrystusem, kiedy na terenie Dolnego Egiptu pojawiły się pierwsze kultury neolityczne. Przełomem okazało się jednak IV tysiąclecie i pojawienie się w Górnym Egipcie kultury Nagada. Jej przedstawiciele wyrabiali wysokiej jakości ceramikę, posiadali umiejętność obróbki metalu, a także znali system irygacyjny, utrzymywali też liczne kontakty handlowe z sąsiednimi plemionami. To prawdopodobnie oni wynaleźli pismo.

Do ostatecznego zjednoczenia „Obu Krajów” doszło w wyniku podboju, jednak dominacja kulturowa Górnego Egiptu nad Dolnym każe sądzić, że częściowo zjednoczenie dokonywało się w pokojowy sposób, a dopiero ostatni etap zdobywania wiązał się z użyciem siły. Około 3000 r. p.n.e. doszło do ostatecznego zjednoczenia obu części Egiptu za sprawą króla Meniego (utożsamianego przez niektórych egiptologów z Narmerem), któremu Egipcjanie przypisywali założenie Memfis – pierwszej stolicy państwa faraonów.

Paleta Narmera znaleziona w Hierakonpolis. Datowana jest na ok. 3000 r. p.n.e. i przedstawia władcę Narmera pochodzącego z południa Egiptu, gdy dokonuje podboju północy. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Chronologia Egiptu

Żyjący w III wieku p.n.e. historyk Manethon z Sebennytos podzielił dzieje Egiptu na XXX dynastii, poprzedzając pierwszą z nich panowaniem bogów, którzy to zdaniem Egipcjan mieli rządzić przed faraonami. Inny, równie znany podział, zawdzięczamy XIX‐wiecznym egiptologom, którzy ustalili periodyzację tej cywilizacji na trzy okresy: Stare Państwo, Średnie Państwo i Nowe Państwo. W XX w. pomiędzy głównymi okresami, uznawanymi za

lata dobrobytu, wyróżniono tzw. Okresy Przejściowe (czasy kryzysu i upadku władzy centralnej), a do podziału chronologicznego dodano również Okres Predynastyczny, Wczesnodynastyczny i Późny. Nazwa okresu Dynastie Umowna chronologia Okres Wczesnodynastyczny I‐II ok. 3000–2686 przed Chrystusem

Stare Państwo III‐VI ok. 2686–2160 przed Chrystusem I Okres Przejściowy VII‐XI ok. 2160–2055 przed Chrystusem Średnie Państwo XI‐XII ok. 2055–1793 przed Chrystusem II Okres Przejściowy XIII‐XVII ok. 1793–1539 przed Chrystusem Nowe Państwo XVIII‐XX ok. 1539–1069 przed Chrystusem III Okres Przejściowy XXI‐XXV ok. 1069–664 przed Chrystusem Okres Późny XXVI‐XXX 664–332 przed Chrystusem (daty pewne) Okres Macedoński brak 332–305 przed Chrystusem (daty pewne) Okres Ptolemejski brak 305–30 przed Chrystusem (daty pewne)

Okres Rzymski brak 30 przed Chrystusem do 641 po Chrystusie (daty pewne)

Społeczeństwo Egiptu

Wraz ze zjednoczeniem Egiptu zaczęły kształtować się podwaliny cywilizacji oraz jej ustrój polityczno‐społeczny. Na czele państwa stał władca. Tytuł władcy egipskiego - faraon pojawił się dopiero w czasach XVIII dynastii. Słowo faraon wywodzi się z dwóch egipskich słów Per i Aa oznaczających Wielki Dom, które początkowo określały królewski pałac. W języku egipskim najpowszechniejszym określeniem na władcę było wyrażenie nesut biti.

Na szczycie drabiny społecznej stał król, który był uznawany za żywe wcielenie boga Horusa. To władca jako jedyny miał możliwość kontaktu z bogami, sam zaś był niedostępny dla zwykłych śmiertelników. Głównym zadaniem króla było utrzymywanie boskiego prawa i ładu, które Egipcjanie nazywali Ma’at. Król zatem odpowiadał za obronę państwa,

Na podstawie: F. Taterka, Starożytny Egipt - tablice chronologiczne, w: Manethon z Sebennytos, Dzieje Egiptu, tłum. i oprac. F. Taterka, Poznań 2017 (ze zmianami). Inny podział dziejów starożytnego Egiptu np. A. Ziółkowski, Starożytność, PWN 2012, s. 114‐116.

obowiązków kapłanów należało składanie ofiar, śpiewanie hymnów czy mycie i ubieranie przedstawień bóstw. Osobną rolę pełnili kapłani‐lektorzy, zajmujący się świętymi pismami i opisami rytuałów. Za kult bóstw żeńskich odpowiadały przeważnie kobiety, a szczególnie zaszczytne zadania spoczywały na małżonkach i córkach władcy.

Wyższy kapłan egipski odziany w skórę lamparta. Okres Późny. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Istotną rolę pełnili także żołnierze, którzy nie tylko prowadzili działania militarne, ale również stanowili eskortę w trakcie dalekich wypraw handlowych. Kariera w wojsku była atrakcyjna i mogła prowadzić Egipcjanina do uzyskania funkcji administracyjnych. Jednak już w III Okresie Przejściowym armia egipska zaczęła uzależniać się od oddziałów najemnych.

Dużą rolę w społeczeństwie Egiptu odgrywali także pisarze, a ich zawód budził szacunek i stawiany był za wzór, ponieważ pismo było niezwykle cenione – sami Egipcjanie nazywali je „mową bogów”. W jednym z egipskich tekstów (z czasów XIX dynastii) czytamy: „pisarz kieruje pracą ludzi. Nie ma dla niego podatków, gdyż opłaca je pismem, na ma dla niego opłat… Weź sobie do serca pismo, a ochroni cię to przed każdą ciężką pracą i będziesz poważnym urzędnikiem”.

Ponieważ w społeczeństwie egipskim jedynie około 1% mieszkańców potrafiło posługiwać się pismem, zdobycie tej umiejętności dawało niemal pewną gwarancję urzędniczej kariery.

Trudno wyobrazić sobie starożytny Egipt bez zachwycających malowideł, rzeźb i biżuterii. Dlatego też dużym poważaniem cieszyli się artyści i rzemieślnicy. Wiele informacji na ich

temat dostarcza bogata wioska artystów i rzemieślników Set Ma’at (obecnie Deir el‐Medina), która została założona w pierwszych dziesięcioleciach Nowego Państwa. Jej mieszkańcy trudnili się wykuwaniem i ozdabianiem grobowców władców i ich rodzin w Dolinie Królów i Dolinie Królowych w Tebach Zachodnich. Ludzie żyjący w Set Ma’at otrzymywali wysokie wynagrodzenie i cieszyli się swoistą autonomią: podlegali bezpośrednio wezyrowi i mieli własny sąd.

Chłopi, jak w większości społeczeństw rolniczych, stanowili niemal 90% mieszkańców państwa faraonów. Praca na roli była najważniejszym źródłem utrzymania starożytnych Egipcjan, którzy żywili się głównie produktami mącznymi (chlebem) i piwem (o niskiej zawartości alkoholu). Chłopi zajmowali się przede wszystkim uprawą roli, zwłaszcza jęczmienia i pszenicy płaskurki – prymitywnego gatunku tego zboża, a także hodowlą bydła, świń, owiec i kóz. Życie chłopów, jak i całego Egiptu, zależne było od Nilu, jednak w przypadku słabych wylewów rzeki państwo gwarantowało rolnikom pomoc w formie zboża.

Grupą społeczną, którą całkiem niesłusznie kojarzy się z Egiptem, byli niewolnicy. W państwie faraonów, w przeciwieństwie do Grecji czy Rzymu, stanowili oni niewielki odsetek. Byli to głównie jeńcy wojenni, którzy służyli w domostwach bogatych ludzi lub przy robotach budowlanych.

Ustrój polityczny Egiptu to monarchia absolutna. Taka forma władzy przetrwała w niezmienionej formie, pomimo pewnych zawirowań, blisko 3 tys. lat. Hierarchiczny system społeczny pozwalał jednak na awans każdemu uzdolnionemu mieszkańcowi kraju nad Nilem. Społeczeństwo egipskie było tolerancyjne wobec obcokrajowców, czego dowodzą grobowce majętnych Nubijczyków i Azjatów.

Pismo

Jednym z najbardziej rozpoznawalnych osiągnięć cywilizacji egipskiej było pismo hieroglificzne, które wyszło z użycia dopiero w IV wieku n.e. Zostało ponownie odczytane niemal 200 lat temu przez francuskiego naukowca Jeana‐Françoisa Champolliona, a dzień ogłoszenia tego odkrycia (22 września 1822 r.) stał się symboliczną datą powstania egiptologii - nauki zajmującej się badaniem cywilizacji starożytnego Egiptu.

Przedstawienie z grobowca Sen-nedżema (XIX dyn.) pracującego w Set Ma'at. Scena rolnicza, przedstawiająca właściciela grobowca, dowodzi, że praca na roli nie była hańbiąca. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

jest mniej znana. Wiemy jedynie, że zwykły człowiek mógł zobaczyć posąg przedstawiający boga jedynie w małych sanktuariach albo w czasie wielkich świąt, gdy zamknięty w kapliczce boski wizerunek podróżował Nilem na barce.

W centrum wierzeń egipskich znajdowało się Słońce. Najczęściej utożsamiano z nim boga Ra/Re, przedstawianego bądź to jako człowiek z głową sokoła i z tarczą słoneczną, bądź też jako samą tarczę słoneczną. Ra odpowiadał za odnawianie się świata, co symbolizowała jego codzienna podróż po niebie. Ra był utożsamiany z bogiem Amonem jako Amon‐Ra/Re. Wraz z Atumem pełnił też rolę stwórcy. Od czasów króla Dżedef‐Ra z IV dynastii faraonowie identyfikowali się jako synowie Ra. Innym sokolim bogiem był Horus, znany już w Okresie Predynastycznym. Także on pełnił ważną rolę w koncepcji władzy monarszej, faraon był bowiem ziemskim wcieleniem tego bóstwa. Przeciwwagę dla Horusa, boga porządku i ładu, stanowił Seth – bóstwo chaosu, o głowie przypominającej szakala. Ważnym bóstwem pod koniec okresu Starego Państwa stał się Ozyrys, który w późniejszych czasach został władcą świata podziemnego. Jego małżonka Izyda patronowała sztuce medycznej oraz magii. Inną ważną boginią była Hathor, stanowiąca dopełnienie boga słońce. Bóstwo to uosabiało żeński pierwiastek w przyrodzie, a prócz tego patronowało miłości, tańcowi, muzyce oraz kobietom. W wierzeniach egipskich istotną rolę odgrywał także Ptah, bóstwo sztuki i rzemiosła, uważany niekiedy za stwórcę świata (zobacz galerię poniżej).

Starożytni Egipcjanie wierzyli, że bogowie mogli występować pod postacią zwierząt. Reprezentowały one pewne cechy charakterystyczne dla danego bóstwa, dzięki temu stawały się symbolem tego, co boskie i potężne. Bogowie posiadali swoje święte zwierzęta, np. Ra - żuka (zwanego skarabeuszem), Atum - byka.

Amon-Ra, bóg urodzaju i płodności. Przedstawiany jako władca w koronie z dwoma wysokimi piórami lub człowiek z głową barana z zakrzywionymi rogami.

Możemy wyróżnić trzy najważniejsze systemy religijno‐kosmogoniczne: heliopolitański, hermopolitański i memficki. W systemie heliopolitańskim kapłani dążyli do nadania mu charakteru solarnego. Horus utożsamiany był z bogiem słońca Ra. Najważniejsza była enneada (tzw. dziewiątka heliopolitańska). Zaliczamy do niej bóstwa takie jak: Atum, Ra, Szu, Tefnut, Geb, Nut, Ozyrys, Seth, Neftyda oraz Izyda. W systemie hermopolitańskim wyróżniamy występujące cztery pary bogów: Nun i Naumet, Huh i Hauhet, Kuk i Kauket oraz Nat i Niau. W ostatnim systemie – memfickim główną rolę odgrywała triada bogów, określana również triada memficką. W jej skład wchodzili: Ptah, Sechmet oraz Nefertum.

Prawdziwe życie zaczyna się po śmierci

Trudno wyobrazić sobie cywilizację egipską bez piramid i mumii. Osiągnięcie szczęścia w Krainie Zachodu (tak bowiem nazywano krainę zmarłych) stanowiło dla Egipcjan najważniejszy cel życia. By tego dokonać, Egipcjanin musiał przestrzegać praw Ma'at i praktyk religijnych. Równie ważnym aspektem było pochowanie zmarłego w ziemi egipskiej w taki sposób, aby przetrwał on wieczność, skąd pomysł, aby poddawać ciało mumifikacji. Praktyka ta była jednak zabiegiem drogim, w związku z czym niewielu Egipcjan było na nią stać.

O samej mumifikacji wiemy stosunkowo niewiele, ponieważ nie zachował się żaden jej opis sporządzony przez samych mieszkańców znad Nilu. Z pomocą przychodzi ponownie Herodot, który przekazał informację o trzech sposobach mumifikacji zwłok, dzieląc je według zamożności zmarłego. Balsamowanie najbogatszych zaczynało się od usunięcia mózgu przez nos, a pozostałych wnętrzności poprzez nacięcie w pachwinie. Usunięte narządy chowano do tzw. naczyń kanopskich. Następnie zwłoki wkładano na 70 dni do tzw. boskiej soli. Po tym czasie wyjmowano je, myto, owijano bandażami i oddawano rodzinie. Tańsza wersja zakładała wprowadzenie za pomocą lewatywy substancji powodujących rozkład wnętrzności. Po ich rozpuszczeniu wypuszczano narządy na zewnątrz. Wskutek

Zwróć uwagę na sposoby przedstawiania egipskich bóstw. Źródło: Jeff Dahl, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Głowa mumii Ramzesa III (dyn. XX). Dzięki zachowanej mumii i badaniom tomografem komputerowym ustalono, że faraon zmarł w wyniku podcięcia gardła, a więc został zamordowany. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Procesja pogrzebowa. Księga Wychodzenia za Dnia (tzw. Księga Umarłych) Aniego – XIX dynasa. Opisz, w jaki sposób wyglądało odprowadzanie zmarłego na ostateczny spoczynek. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Od płytkich grobów do Doliny Królów – królewskie grobowce

Już w okresie kultur archeologicznych poprzedzających zjednoczenie Egiptu powstawały groby, które wyposażono w różne przedmioty, takie jak naczynia z pożywieniem czy figurki, mające służyć zmarłemu w życiu po śmierci. W Okresie Wczesnodynastycznym pojawiły się podziemne grobowce przeznaczone głównie dla królów i królowych, które miały schody, a także drewniane stropy, a na powierzchni przykrywały je ceglane pałace bądź mastaby. Prawdziwą rewolucją w budownictwie królewskim przyniosła osoba Neczeri‐cheta, założyciela III dynastii (zwanego z racji jego osiągnięć Dżeserem, a więc Świętym) i jego genialnego wezyra Imhotepa, któremu przypisuje się projekt wzniesienia pierwszej w Egipcie wielkiej budowli z ciosanego kamienia - piramidy schodkowej. Za czasów IV dynastii pojawiły się piramidy w klasycznym kształcie. Po trzech próbach pierwszego przedstawiciela tej dynastii, Seneferu, który postawił jedną piramidę schodkową i dwie w kształcie ostrosłupa, jego syn Chufu (znany bardziej pod swoim greckim imieniem Cheops) wzniósł najbardziej znaną tego typu budowlę w Gizie, zwaną Wielką Piramidą. Długość każdego z jej boków u podstawy wynosi 230,4 m, a jej wysokość 146,5 m. Drugą pod względem wielkości piramidę wzniósł Cha‐ef‐re, z greckiego Chefren (syn Chufu); na terenie tego kompleksu grobowego znajduje się słynny Wielki Sfinks, będący wyobrażeniem lwa z głową człowieka.

Mastaba z czasów I dynasi. Źródło: Oesermaatra0069, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Piramida Neczeri-cheta (Dżesera) i sąsiadujące z nią budynki. Dzięki badaniom dendrochronologicznym udało się ustalić, że piramida wzniesiona została ok. 2686 roku p. n.e. Jaki to typ piramidy? Źródło: MONNIER Franck, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Budowa piramidy była zakrojonym na szeroką skalę przedsięwzięciem państwowym. Do pracy werbowano najlepszych ludzi. Robotnicy mieszkali w osiedlach, wzniesionych specjalnie na czas budowy. Całością budowy kierował główny architekt lub wezyr. Ciężkie bloki kamienne dostarczano Nilem, a następnie, aż do skraju krawędzi pustyni, jego kanałami. Ciągnięto je na drewnianych płozach po drogach mających kształt ram. Do redukcji tarcia służyła woda bądź muł, którymi podlewano belki. Dzięki wynikom badań archeologii doświadczalnej wiemy, że do przesunięcia bloku kamiennego o wadze tony potrzebowano dziewięciu ludzi.

Sama koncepcja piramidy jest symbolicznym wyobrażeniem drogi do nieba, jaką pokonuje zmarły faraon. W kolejnych wiekach nadal wznoszono piramidy, już jednak o zestandaryzowanej wielkości, a nacisk kładziono zdecydowanie bardziej na przylegające do nich świątynie. W I Okresie Przejściowym zarzucono budowę piramid na rzecz grobowców częściowo wykuwanych w skale. W Okresie Średniego Państwa powrócono do wznoszenia piramid, lecz w czasach XII dynastii stosowano do ich wypełnienia cegłę mułową, a nie, jak wcześniej, kamień.

W okresie Nowego Państwa grobowce królewskie zaczęto wznosić w miejscu, które dziś nazywamy Doliną Królów, zlokalizowanym na zachodnim brzegu Nilu, niedaleko dzisiejszego Luksoru. Typowy grobowiec składał się z wydrążonych w ziemi korytarzy, które przechodziły w salę z filarami, a następnie tuneli, prowadzących w dół do sali sarkofagowej. Wśród licznych grobowców królów (i królowych, które były chowane w tzw. Dolinie Królowych, na południe od Doliny Królów) na uwagę zasługuje przede wszystkim grobowiec Sethiego I (XIX dyn.), a także królowej Nefertari (żony Ramzesa II – XIX dyn.).

przedstawiani w kolorach czerwonych bądź brunatnych, co wskazuje na ich aktywność na zewnątrz, czyli na słońcu. Kobiety natomiast wyobrażano w pozach pasywnych – stąd malowano je na żółto, oddając ich mniejszą dynamikę i skupienie się na zajęciach domowych.

Porzucenie dotychczasowego kanonu sztuki nastąpiło wraz z rewolucją wprowadzoną przez Achenatona, która uwidoczniła się głównie w tym, że to sam król i jego rodzina znaleźli się w centrum wszelkich przedstawień wizualnych. Reforma tego władcy poszła jeszcze dalej i złamała reguły dotyczące przedstawień faraona. Członkowie rodziny królewskiej mają długą szyję, lekki brzuszek, duże uda i pośladki oraz krótkie nogi i wydłużone ramiona. Wymagało to użycia przez artystów innej siatki niż wcześniej (liczącej 20 kwadratów, a nie 18, jak wcześniej). Jednak reforma amarneńska nie przetrwała króla.

Wielkie osiągnięcia kultury egipskiej dotyczyły także medycyny. W latach 60. XX w. ustalono, że ponad 60% składników wykorzystywanych przez Egipcjan w ich zabiegach medycznych stosuje się do dziś.

Egipcjanie cenili również literaturę piękną. Zachowane utwory mają rozmaity charakter – od opowieści o królach, bogach i bohaterach aż po rozważania filozoficzno‐religijne. Do najsłynniejszych utworów należy Historia Sa‐Neheta czy Historia rozbitka.

Przedstawienie sadzawki z grobowca Rech-mi-Ra z czasów XVIII dyn. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Przedstawienie faraona Achenatona i jego żony Nefer wraz z córkami. Wskaż elementy pozwalające zidentyfikować postacie jako władcę Egiptu i jego żonę. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Słownik

aspektywa

stosowany w starożytnej egipskiej sztuce sposób prezentowania trójwymiarowej rzeczywistości na płaszczyźnie

autonomia

(gr. autonomia – samorząd) w prawie państwowym najszersze uprawnienia samorządowe jakiegoś terytorium funkcjonującego w obrębie państwa, łącznie z własnym prawodawstwem

badania dendrochronologiczne

badania umożliwiające określenie wieku drewna

cywilizacja

(łac. civitas) poziom rozwoju, jaki osiągnęło społeczeństwo żyjące na danym terenie w danej epoce; jego osiągnięcia techniczne i kulturowe

egiptolog

naukowiec zajmujący się egiptologią, czyli nauką badającą historię starożytnego Egiptu