Pobierz podmiotowy mechanizm readaptacyjny: używanie substancji ... i więcej Ćwiczenia w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
1. Na czy polega specyfika unikowych strategii zaradczych?
Strategie unikowe polegają na wystrzeganiu się przez osobę myślenia, przeżywania i doświadczania sytuacji trudnej zarówno na poziomie poznaw- czym, jak i doświadczanych emocji.
Najwcześniejsze i nadal stosowane podejście do zagadnienia strategii uni- kowych wywodzi się z psychoanalizy. Style radzenia sobie rozróżnia się tutaj ze względu na postawę wobec sygnałów dotyczących stresora i własnych reakcji. W obrębie stylu unikowego można wyodrębnić dwie główne strategie: unikanie przez dystrakcję, polegające na podjęciu dodatkowych czynności angażujących uwagę i odwracających ją od stresu, oraz unikanie w postaci wypierania, gdzie dochodzi do dysocjacji procesów poznawczych i związanych z nimi uczuć oraz do zaprzeczania nieprzyjemnym przeżyciom. Według współczesnej koncepcji in- terakcyjnej N. S. Endlera i J. D. A. Parkera, strategie te wynikają bezpośrednio z indywidualnych predyspozycji osoby do stosowania unikowego stylu radzenia sobie. Mogą one przybierać dwie formy: zaangażowania się w czynności zastęp- cze albo poszukiwania kontaktów towarzyskich. Przez czynności zastępcze rozu- mie się takie zachowania osoby jak: oglądanie telewizji, objadanie się, nadmierna senność, myślenie życzeniowe. Do uwarunkowań strategii unikowych zalicza się; deficyty osobowościowe, preferencje podmiotowe do stosowania określonego stylu zaradczego, poznawczą ocenę sytuacji trudnej, destrukcyjną orientację życiową, duże nasilenie we- wnętrznych konfliktów, deficyty somatyczne oraz sprzyjające tym strategiom wa- runki środowiskowe. Czynnik ryzyka wystąpienia unikowych strategii
Rozdział IX
PODMIOTOWY MECHANIZM READAPTACYJNY:
UŻYWANIE SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH –
JAKO UNIKOWA STRATEGIA ZARADCZA
Strategie unikowe należą do nieprzystosowawczych sposobów zaradczych. W wyniku ich zastosowania nie zostaje rozwiązana sytuacja stresowa. Podmiot nie odzyskuje równowagi emocjonalnej. Narastają problemy osoby, negatywne emocje, wtórnie zwiększa się rozmiar stresu i obniża poziom adaptacji.
1 60____________________________________________________________________________ Rozdział IX
zaradczych przedstawia schemat 1.
Zakładając, że radzenie sobie ze stresem jest działaniem świadomym, a wybór strategii zaradczej jest efektem interakcji przynajmniej dwóch czynni- ków, takich jak charakter sytuacji trudnej (obiektywna jej trudność i subiektywna ocena przez podmiot zaangażowany w okoliczność stresową) i właściwości pod- miotu (zasoby, styl radzenia, inne cechy, kompetencje, doświadczenie), człowiek zaangażowany w taką sytuację dokonuje wyboru unikowego radzenia sobie. Do- chodzi wówczas na poziomie poznawczo-emocjonalnym do wyparcia doświad- czanej okoliczności. Na poziomie behawioralnym działania człowieka przybierają formę czynności zastępczych związanych ze wzmożoną aktywnością podmiotu w zakresie używania substancji psychoaktywnych, angażowania się w zadania związane z pracą, grami komputerowymi, hazardem, zachowaniami seksualnymi. Wymienione aktywności nie wiążą się bezpośrednio z sytuacją trudną, ale są jedynie czynnościami zastępczymi, zajmującymi człowieka. Anga- żowanie się w nie w wielu przypadkach połączone jest z poszukiwaniem towa- rzystwa. Należy zaznaczyć, że działa tu odmienna motywacja niż w przypadku pozytywnej strategii zaradczej, jaką jest poszukiwanie wsparcia społecznego. Sto- sując metodę unikową – poszukiwanie towarzystwa – człowiek kieruje się chęcią odwrócenia uwagi od sytuacji stresowej. Zastosowanie strategii – poszukiwania wsparcia społecznego – motywowane jest chęcią znalezienia pomocy ze strony innych osób w rozwiązaniu sytuacji stresowej.
Schemat 1. Czynniki ryzyka zastosowania strategii unikowych
Deficyty w zasobach zarządzajacych (^) Ocena sytuacji trudnej w kategoriach utraty, zagrożenia
Czynniki środowiskowe sprzyjające stosowaniu strategii unikowych
Destrukcyjna orientacja życiowa (nekrofilijna)
Zaburzenia somatyczne
Destrukcyjna orientacja życiowa (nekrofilijna)
1 62____________________________________________________________________________ Rozdział IX
Krytyczny okres pojawia się wtedy, gdy osoba uczy się, że może złagodzić negatywne objawy poprzez podanie do organizmu kolejnej dawki substancji tok- sycznej. Gdy człowiek kontynuuje picie alkoholu bądź przyjmowanie narkoty- ków, nasila się proces opozycyjny i zwiększa awersyjne działanie stanów związanych z brakiem substancji. Motywem picia staje się wówczas chęć unik- nięcia cierpienia.
2. W jaki sposób używanie substancji psychoaktywnych wpływa
na zachowanie człowieka?
Wybór strategii unikowej Wybór ten determinowany jest czynnikami podmiotowymi, głównie defi- cytami w zasobach zarządzających, osobowościową tendencją do reakcji uniko- wych, oceną sytuacji stresowej w kategoriach zagrożenia czy utraty, a także
Ludzie zaczynają używać substancje psychoaktywne, ponieważ doznają stanów przyjemnych. Używają ich coraz częściej, co wzmacnia proces afektywny odwrotny do pierwotnego i zwiększa tolerancję na substancję chemiczną oraz nasila negatywne sygnały związane z odstawieniem substancji (objawy zespołu abstynencyjnego).
- Uwarunkowania podmiotowe Przyczyny - Uwarunkowania sytuacyjne
- Wybór strategii unikowej: działania zastępcze, poszukiwanie Wybór strategii towarzystwa, wyparcie
- Brak polepszenia sytuacji trudnej
- Wzrost stresu i negatywnych emocji
- Obniżony poziom adaptacji
Skutki
Wybór strategii unikowej picie alkoholu używanie narkotyków
Aktywizacja trzech mechanizmów mechanizm nałogowej regulacji emocji
mechanizm iluzji i zaprzeczeń
mechanizm dezintegracji ja
Skutki Brak samokontroli, głód substancji psychoaktywnej, postępujące samoniszczenie, koncentracja życia wokół substancji uzależniającej, uszkodzenie i zerwanie kontaktów społecznych, gotowość do naruszania norm społecznych
Podmiotowy mechanizm readaptacyjny: używanie substancji psychoaktywnych… ___________________ 1 63
czynnikami zewnętrznymi, takimi jak obiektywna trudność sytuacji, warunki środowiskowe sprzyjające zastosowaniu określonej strategii zaradczej. Jednym ze sposobów unikowego radzenia sobie jest picie alkoholu czy używanie innych substancji psychoaktywnych (narkotyków, leków). Pełnią one dwojaką rolę: uwalniają człowieka od negatywnych emocji (umożliwiają odreagowanie, zapo- mnienie) i są źródłem uczuć pozytywnych. Przy czym picie, by dostarczyć sobie dodatkowej przyjemności, stymulacji, poczucia kontroli, jest bardziej zgodne z kulturowymi normami niż picie w celu odreagowania, zapomnienia, redukcji nieprzyjemnego stanu emocjonalnego. Obie funkcje związane są z destrukcyj- nym stylem radzenia sobie. W sytuacji kiedy możliwości jednostki są niewystar- czające (np. niskie poczucie koherencji, małe poczucie własnej skuteczności, brak kontroli nad sytuacją), pojawia się pokusa przywrócenia równowagi przy pomocy środka chemicznego, który daje iluzję mocy i panowania nad sytuacją lub też ob- niża spostrzeganie wymagań.
Przeprowadzono eksperymenty nad zależnością pomiędzy piciem alkoholu a radzeniem sobie w sytuacjach trudnych. Ich wyniki sugerują, że alkohol łago- dzi skutki bodźca stresowego. Stwierdzono istnienie pozytywnego związku mię- dzy występowaniem przykrych wydarzeń życiowych w populacji a piciem alkoholu. Ten nurt myślenia o roli alkoholu w radzeniu sobie z trudnościami określany jest jako hipoteza redukcji napięcia. Badania pokazują, że im większe rozmiary i natężenie picia, tym częściej osoby koncentrują się na negatywnych emocjach i unikaniu jako sposobach radzenia sobie ze stresem. Można również stwierdzić, że generalnie styl zaradczy jest odmienny u ludzi uzależnionych od alkoholu i u zdrowych. Alkoholicy, niezależnie od płci, mają silniejszą tendencję do posługiwania się nieprzystosowawczymi stylami: koncentracji na emocjach negatywnych i unikaniu problemów poprzez odwracanie uwagi, natomiast rza- dziej wykazują model zadaniowy, a ponadto są mniej skłonni poszukiwać kon- taktów z innymi ludźmi w sytuacjach trudnych. To niepodejmowanie prób zmierzenia się z kłopotami koresponduje ze wskazywaną u osób uzależnionych tendencją do posługiwania się mechanizmami unikania i zaprzeczania. Związek między radzeniem sobie ze stresem poprzez koncentrowanie się na emocjach i poprzez unikanie problemu a piciem alkoholu potwierdziły także badania nad zmianami stylu zaradczego u uzależnionych od alkoholu po podstawowym pro- gramie psychoterapii. W chwili zakończenia terapii, w porównaniu z momentem jej rozpoczęcia, nastąpił istotny statystycznie wzrost tendencji do stosowania sty- lu zadaniowego i do poszukiwania kontaktów z innymi, przy jednoczesnym ob- niżeniu częstotliwości stosowania modeli nieadaptacyjnych.
Kluczową rolę w powstawaniu uzależnień od substancji psychoaktywnych odgrywa dążenie do uzyskania kontroli nad swoimi uczuciami w celu złagodzenia cierpienia i zapewnienia sobie przyjemności.
Podmiotowy mechanizm readaptacyjny: używanie substancji psychoaktywnych… ___________________ 1 65
nych źródeł przyjemności, uśmierzenie przykrości staje się głównym sposobem uzyskiwania przyjemności. Łagodzenie przykrych stanów następuje przy uży- ciu środka uzależniającego, ale i za pomocą zewnętrznych wyładowań napięcia
- rozładowań agresywnych. Często obie formy redukcji nieprzyjemnych do- znań dopełniają się.
- Pragnienie środka psychoaktywnego wpływa istotnie na pracę umysłu osoby uzależnionej; zawęża świadomość i koncentruje ją wokół substancji psychoak- tywnej jako podstawowej strategii zaradczej.
- Procesy emocjonalne i poznawcze zostają zdominowane przez automatyzm nałogowej regulacji. Tworzy się gotowość osoby do sięgania po różne substan- cje chemiczne dla manipulowania psychiką, nasila tendencja do doraźnego roz- ładowania przykrych stanów emocjonalnych, wzrasta gotowość do wycofywania się i unikania trudnych sytuacji.
- Zaburzona zostaje naturalna równowaga współwystępowania procesów biologicznych i psychologicznych. Chemiczna regulacja emocji ogranicza i upośledza udział procesów psychologicznych i interakcji społecznych w kształtowaniu życia emocjonalnego, co stanowi poważne zagrożenie zdrowia człowieka rozumianego jako zdolność do utrzymywania zrównowa- żonej samoregulacji organizmu i psychiki oraz uczestnictwa osoby w środo- wisku społecznym.
- Następuje głębokie rozluźnienie bądź zerwanie więzi osoby z realnym świa- tem zewnętrznym.
Mechanizm iluzji i zaprzeczeń Mechanizm ten polega na znaczącym zniekształceniu myślenia osoby uży- wającej substancji psychoaktywnych na tematy związane z uzależnieniem oraz znacznym ograniczeniu w spostrzeganiu negatywnych objawów związanych z używaniem substancji. Aktywność umysłu ludzkiego obejmuje dwie podstawo- we funkcje: myślenie racjonalno-logiczne i magiczno-życzeniowe. Pierwsze po- lega na przetwarzaniu i tworzeniu informacji o faktach, wydarzeniach i zjawiskach; zmierza do budowania prawdziwego obrazu rzeczywistości i syste- mu orientacji w świecie. Myślenie magiczno-życzeniowe, zwane irracjonalnym, wpływa na stany emocjonalne oraz subiektywne doświadczenia związane z po- trzebami i dążeniami poprzez tworzenie myśli, przekonań, obrazów nie odno- szących się bezpośrednio do rzeczywistości. Myślenie racjonalne jest znaczące podczas mierzenia się człowieka z sytuacją trudną, stanowi podłoże kształtowa- nia się mechanizmów zaradczych nakierowanych na problemy i emocje doświad- czającej ich osoby. Myślenie irracjonalne związane jest z podejmowaniem strategii ucieczkowych związanych z unikaniem i zaprzeczaniem trudnościom m.in. poprzez używanie substancji psychoaktywnych. Intoksykacja upośledza funkcję racjonalno-logiczną myślenia a potęguje magiczno-życzeniową.
1 66____________________________________________________________________________ Rozdział IX
Powtarzające się i przewlekłe nadużywanie alkoholu powoduje narastające deficyty i zaburzenia funkcji poznawczych, m.in.:
- uszkodzenia pamięci (zwłaszcza krótkoterminowej)
- osłabienie uwagi
- upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i zdolności do rozwiązywania proble- mów
- trudności w przyswajaniu nowych informacji
- ograniczenia w zdolności oceny, planowania i przewidywania
- zaburzenia w poczuciu czasu i przestrzeni (odległości)
- ograniczenie pola uwagi, tzw. krótkowzroczność alkoholowa
- trudności z ogarnięciem tego, co wykracza poza aktualną sytuację. W umysłach większości ludzi obecne są dodatnie skojarzenia z piciem oraz wynikające z nich pozytywne oczekiwania wobec alkoholu, które nie wynikają z osobistych doświadczeń. Drugi nurt informacji, które docierają do osoby uży- wającej systematycznie alkoholu, zawiera dane o negatywnych skutkach picia. Rejestrowanie przez świadomość obu typów informacji jest źródłem silnego dy- sonansu i konfliktu nastawień wobec alkoholu. Spotęgowane jego nadużywa- niem myślenie magiczno-wyobrażeniowe usuwa ze świadomości człowieka niewygodne sygnały. Zjawiska specyficzne dla mechanizmu iluzji i zaprzeczania:
- Używanie substancji psychoaktywnych (intensywność i częstość pragnień środka) oraz niepokój związany z bezradnością aktywizują magiczno-życzenio- we funkcje umysłu oraz upośledzają poznawcze w odniesieniu do substancji uzależniającej. Utrudnione zostaje rozpoznawanie szkód i ich przyczyn. Po- wstają złudne, pozytywne wizje życia w uzależnieniu.
- W zakresie problemów związanych z uzależnieniem, w umyśle osoby zaciera- ją się granice między złudzeniami a realnością, między prawdą a fałszem. Nało- gowe zaburzenia pracy umysłu obejmują:
- wybiórczą percepcję
- fałszywe przekonania
- upośledzoną zdolność rozpoznawania uczuć
- irracjonalne przekonania dotyczące przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.
- Percepcja i zapamiętywanie faktów przez osobę uzależnioną mają charakter wybiórczy i są skoncentrowane na pozytywnych aspektach związanych z przyj- mowaniem substancji uzależniających.
- W myśleniu na tematy związane z uzależnieniem dominują przekonania do- tyczące: atrakcyjności i użyteczności substancji psychoaktywnej, konieczności przyjmowania środka, nadziei na poradzenie sobie z problemami, negowania uzależnienia i jego wpływu na trudności życiowe.
Charakterystycznym zjawiskiem dla uzależnień chemicznych jest narastanie zniekształceń poznawczych oraz zdominowanie funkcji umysłowych przez myślenie irracjonalne.
1 68____________________________________________________________________________ Rozdział IX
Mechanizm dezintegracji osobowości Mechanizm polega na zaburzeniu regulacji psychicznej w systemie Ja, co poważnie ogranicza zdolność człowieka do podejmowania i realizowania racjo- nalnych decyzji dotyczących kontrolowania zachowań związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. Mechanizm ten powstaje w systemie Ja, który jest centralnym elementem osobowości i spełnia podstawowe funkcje samoregulacyjne związane z zarządza- niem postępowaniem jednostki, dokonywaniem wyborów i podejmowaniem de- cyzji. Stanowi również podstawę samoświadomości i poczucia tożsamości. Intensywne, a zwłaszcza patologiczne, używanie substancji psychoaktywnych prowadzi do istotnych zmian w funkcjonowaniu całej osobowości. Do szczegól- nie istotnych zjawisk związanych z przyjmowaniem substancji, które mogą wy- wierać wpływ na funkcjonowanie Ja, zalicza się doświadczenie osobiste związane z: głęboką zmianą stanu świadomości i tożsamości, zachowaniami wywołującymi negatywne reakcje otoczenia, unikaniem odpowiedzialności oraz uzyskiwaniem iluzorycznego poczucia mocy i kontroli. Częstym motywem sięgania po środki psychoaktywne przez osoby nieuzależnione jest pragnienie poczucia się kimś in- nym, uwolnienie się od ograniczeń, bieżących spraw. Czasem jednak większe dawki powodują silną zmianę stanu świadomości, w której poczucie własnego Ja, granice własnej tożsamości „rozpływają się”, co daje wrażenie „odlotu”. Powta- rzanie takich stanów rozprasza granice Ja, które stają się mniej wyraźne i mniej zwarte. Intensywne przeżycia w wyniku przyjmowania substancji chemicznych na ogół prowadzą do rosnącej polaryzacji dwóch typów doświadczeń osobistych, związanych ze stanami trzeźwości i intoksykacji. Doświadczenia te zapisują się w systemie Ja, ale nie budują zintegrowanej całości. Stopniowo utrwala się więc polaryzacja obrazu własnego Ja, rozszczepionego między biegunami skrajnie ne- gatywnej wizji złego i słabego Ja a iluzorycznie pozytywnej i omnipotentnej wizji Ja. Jednostka uzależniona naprzemiennie kontaktuje się z jedną lub z drugą wer- sją własnej osoby. Kontakt z każdą z nich jest tylko przejściowy. Doświadczenie
- proste zaprzeczanie − podtrzymywanie przekonania, pomimo realnych faktów, że jest inaczej, np. uporczywe twierdzenie, że nie jest się uzależnionym
- minimalizowanie − pomniejszanie rzeczywistych problemów
- obwinianie − przypisywanie odpowiedzialności za swoje zachowania innym
- racjonalizowanie − usprawiedliwianie swojego zachowania pomniejszające odpowiedzialność
- intelektualizowanie − unikanie osobistej świadomości problemów, stosowanie abstrakcji, uogólnień
- odwracanie uwagi − unikanie tematów związanych z problemem uzależnienia
- fantazjowanie − budowanie wyobrażeń na temat nierealistycznych sytuacji
- koloryzowanie wspomnień − manipulowanie obrazem wspomnień zgodnie z aktualnymi potrzebami
- plany marzeniowe − tworzenie naiwnych wizji własnych działań i sytuacji
- manipulowanie czasem − zredukowanie oceny upływu czasu do chwili obecnej
Zniekształcenia w pracy umysłu tworzone przez mechanizm iluzji i zaprzeczenia
Podmiotowy mechanizm readaptacyjny: używanie substancji psychoaktywnych… ___________________ 1 69
negatywnej wersji Ja odbywa się w okresach trzeźwości i związane jest z przykry- mi emocjami, które stymulują do zerwania tego kontaktu. Spotkanie z pozytyw- ną wersją odbywa się w okresach intoksykacji, które łączą się z przyjemnymi emocjami. Powtarzające się cyklicznie doświadczanie krańcowo odmiennych po- staci siebie przyczynia się istotnie do dezintegracji Ja. Ważnym aspektem systemu Ja jest wartościowanie własnej osoby – samo- ocena, poczucie własnej wartości. Powstaje ono poprzez interioryzację ocen in- nych ludzi oraz samookreślanie własnej wartości. Używanie środków psychoaktywnych zwykle prowadzi do powtarzających się zachowań dezadapta- cyjnych i wynikającej z nich złej opinii społecznej i negatywnej oceny siebie. Człowiek posiada jednak dążenie do pozytywnego wartościowania własnej oso- by. U ludzi uzależnionych powstaje silne pragnienie neutralizowania negatyw- nych ocen oraz tworzenia ich przeciwwagi. Jedynym sposobem na wyrównanie samooceny, będącym w dyspozycji osoby uzależnionej, jest użycie środka che- micznego. Fakt ten tłumaczy często występujące treści fantazji, którymi są pozy- tywne wizje własnej osoby i towarzyszące im poczucie skrzywdzenia niesprawiedliwymi ocenami innych. Osoba znajdująca się na drodze do uzależnienia ma tendencje do szybkiego zwalniania się z odpowiedzialności. Za skutki własnych działań obwinia innych ludzi i okoliczności zewnętrzne. Powtarzanie się takich doświadczeń redukuje osobistą odpowiedzialność. Zjawiska charakterystyczne dla mechanizmu rozproszenia i rozdwojenia Ja
- Uszkodzenie zdolności do kierowania własnym postępowaniem i podejmowa- niem decyzji.
- Zaburzenia struktury i funkcji Ja (do funkcji Ja zalicza się: utrzymywanie po- czucia tożsamości i indywidualności, kompetencji i wpływu na własne życie, poczucie wartości osobistej, sensu życia i moralności).
- Stany rozmywania się Ja, występujące podczas intoksykacji, prowadzą do osła- bienia spoistości i integracji struktury Ja.
- Utworzenie biegunowych wersji Ja, które tworzą napięcia i uniemożliwiają określenie granic własnego Ja ze światem zewnętrznym.
- Rozpraszanie granic i rozdwajanie Ja powoduje, że w jego centrum tworzy się pusty obszar, w którym brakuje trwałych i znaczących treści, wokół których mogłaby się dokonywać koordynacja funkcjonowania całego Ja. Przyczynia się to do poczucia braku sensu życia i doznawania pustki egzystencjalnej.
- Doświadczane przeciwstawne wersje własnej osoby dezintegrują poczucie toż- samości i pozbawiają jednostkę uzależnioną wewnętrznego oparcia w konstruk- tywnych aspektach obrazu siebie.
- Człowiek uzależniony traci poczucie wpływu na swoje życie, ale tym bardziej potrzebuje sprawować kontrolę nad stanem własnych emocji (za pomocą środ- ka psychoaktywnego).
- Z doświadczaniem negatywnej wersji własnej osoby współwystępują złożone
Podmiotowy mechanizm readaptacyjny: używanie substancji psychoaktywnych… ___________________ 1 71
B) Jakich substancji używa osoba?
Najczęściej używanymi środkami są: alkohol, leki uspokajające i pobudzające, konopie, amfetamina, kokaina, metadon, heroina, ekstaza, halucynogeny.
C) Od jakiego czasu i jak często używa określonej substancji oraz jakie są szkody spowodowane stosowaniem środka w poszczególnych sferach funkcjonowania osoby badanej? Pytanie to pozwala na określenie deficytów spowodowanych używaniem sub- stancji w poszczególnych sferach funkcjonowania człowieka. Do diagnozy po- mocne mogą się okazać: opis faz powstawania uzależnienia, kryteria diagnostyczne nałogu oraz charakterystyka dysfunkcji osobistych na skutek działania trzech mechanizmów towarzyszących uzależnieniu (zostały scharak- teryzowane w tym rozdziale).
Polecane pozycje rozszerzające wiedzę w zakresie uzależnień z serii Uzależnienia fakty i mity: Niewiadomska I., Stanisławczyk P. (2004). Narkotyki. Lublin: Wyd. KUL i Wyd. Gaudium. Niewiadomska I., Sikorska-Głodowicz M. (2004). Alkohol. Lublin: Wyd. Gaudium.
3. Czy występują zależności między używaniem substancji psychoaktyw-
nych a przystosowaniem osób zagrożonych karierą przestępczą?
Odpowiedź na pytanie dotyczące związków między używaniem substancji psychoaktywnych a sposobem adaptacji jednostek zagrożonych wykluczeniem społecznym z powodu konfliktu z prawem karnym opiera się na wynikach badań osób po popełnieniu przestępstwa, przeprowadzonych w ramach projektu „Wię- zi społeczne zamiast więzień. Wsparcie pozytywnej readaptacji osób zagrożo- nych wykluczeniem społecznym z powodu konfliktu z prawem”, współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Szczegółowe wyniki z przeprowadzonych analiz empirycznych za- wiera raport z badań, który został opracowany przez zespół pod kierunkiem I. Niewiadomskiej. Do badania unikowych strategii zaradczych polegających na używaniu środków psychoaktywnych wykorzystano kwestionariusz Maudsley Addiction Profile MAP, którego autorami są: J. Marsden, G. Gossop, D. Ste- ward i D. Best. Do pomiaru przystosowania posłużył Test Zdań Niedokończo- nych (RISB) J. Rottera. W obliczeniach statystycznych uwzględniono wyniki:
- analizy regresji wielorakiej na populacji nieletnich (N=511)
- analizy korelacyjnej metodą Pearsona na grupie osób aktualnie odbywających sankcje izolacyjne (N=109)
- analizy korelacyjnej metodą Pearsona na zbiorowości byłych więźniów (N=99).
1 72____________________________________________________________________________ Rozdział IX
Relacje zachodzące między używaniem środków psychoaktywnych a po- ziomem przystosowania osobistego i jego czterech wymiarów (realizowanie oso- bistych celów, stosunek do siebie, relacje interpersonalne z członkami rodziny, pozarodzinne kontakty społeczne, nasilenie przeżywanych problemów) zazna- czają się w każdej z badanych grup.
Zarówno wynik ogólny adaptacji, jak i przystosowanie w poszczególnych sferach funkcjonowania aktualnych i byłych więźniów oraz nieletnich wykazuje istotny związek z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych. Niskie używanie (lub abstynencja) środków chemicznych łączy się z pozytywnym przystosowa- niem osób po konflikcie z prawem karnym.
- Niskie nasilenie używania substancji psychoaktywnych
Wysokie przystosowanie aktualnych więźniów, byłych więźniów, nieletnich
Schemat 2. Zależności występujące pomiędzy stosowaniem środków psychoaktywnych a poziomem przystosowania i jego składnikami w grupie aktualnych więźniów (N=208)
- Niskie nasilenie używania alkoholu, amfetaminy, konopii, leków uspokajających i nasennych
Ogólne przystosowanie aktualnych więźniów
Schemat 3. Zależności pomiędzy przystosowaniem w poszczególnych obszarach funkcjonowania a rodzajem środków psychoaktywnych w grupie aktualnych więźniów (N=109)
- Niskie nasilenie używania heroiny, metadonu, konopii, halucynogenów
Przystosowanie w obszarze relacji rodzinnych
Przystosowanie w obszarze • Niskie nasilenie używania konopii i halucynogenów relacji z innymi
Przystosowanie w obszarze • Niskie nasilenie używania ekstazy i amfetaminy dążeń i celów
- Niskie nasilenie używania alkoholu, leków uspokajających i nasennych
Przystosowanie w obszarze doświadczanych problemów
Przystosowanie w obszarze • Brak zależności stosunku do siebie
1 74____________________________________________________________________________ Rozdział IX
Przystosowanie nieletnich współwystępuje z niskim nasileniem przyjmo- wania leków uspokajających i nasennych, używaniem heroiny i metadonu (sche- mat 5.). Zmienne te są także istotne w przewidywaniu adaptacji tych osób. W przypadku nie biorących leków uspokajających i nasennych oraz nie używają- cych narkotyków (heroina, metadon) można prognozować pozytywną adaptację.
4. Jak można redukować występowanie unikowej strategii zaradczej:
używanie substancji psychoaktywnych?
Jak wynika z rozważań teoretycznych i wyników badań przeprowadzonych w ramach realizowanego projektu „Więzi społeczne zamiast więzień”, pozytyw- ne przystosowanie osób po konflikcie z prawem karnym warunkowane jest, obok innych czynników, niskim nasileniem stosowania strategii unikowej polegającej na używaniu środków psychoaktywnych. Prawidłowość ta ma znaczenie we
- Niskie nasilenie używania leków uspokajajacych i nasennych, heroiny, metadonu
Wysokie przystosowanie nieletnich w sferach:
- Stosunku do siebie
- Relacji rodzinnych
- Relacji z innymi
- Dążeń i celów
- Doświadczanych problemów
Schemat 5. Zależności pomiędzy przystosowaniem w poszczególnych obszarach funkcjonowania a rodzajem środków psychoaktywnych w grupie nieletnich (N=511)
Niskie nasilenie stosowania strategii unikowych picie alkoholu używanie narkotyków
Niskie nasilenie używania substancji psychoaktywnych niskie nasilenie używania alkoholu i narkotyków
niskie nasilenie używania alkoholu
niskie nasilenie używania leków uspokajających, nasennych, heroiny, metadonu
Wysokie przystosowanie w grupie aktualnych więźniów w grupie byłych więźniów w grupie nieletnich
Schemat 6. Podsumowanie – najważniejsze zależności pomiędzy pozytywnym przystosowaniem a używaniem strategii unikowej polegającej na stosowaniu środków psychoaktywnych u osób naruszających normy prawa karnego
Podmiotowy mechanizm readaptacyjny: używanie substancji psychoaktywnych… ___________________ 1 75
wszystkich badanych grupach: aktualnych więźniów, byłych więźniów i nielet- nich. Daje to przesłankę do podkreślenia w działaniach prewencyjnych i readap- tacyjnych kierunku pracy z podopiecznymi, polegającego na zmniejszaniu prawdopodobieństwa wystąpienia u nich strategii unikowej związanej z używa- niem substancji psychoaktywnych.
Eliminowanie (obniżanie poziomu) czynników ryzyka polega na rozpo- znaniu podmiotowych, środowiskowych i sytuacyjnych elementów zwiększają- cych prawdopodobieństwo sięgania po środki psychoaktywne oraz na opracowaniu strategii konstruktywnego radzenia sobie z nimi. Wzmacnianie czynników ochraniających polega na poznaniu podmioto- wych, środowiskowych i sytuacyjnych elementów zmniejszających prawdopodo- bieństwo sięgania po środki psychoaktywne w celu ich potęgowania. Realizacja powyższych kierunków (wzmacnianie czynników ochraniają- cych i minimalizowanie elementów ryzyka) odbywa się przy użyciu różnorod- nych strategii.
Strategia edukacyjna – polega na wzmacnianiu kompetencji psychospo- łecznych osoby, takich jak np. poczucie koherencji, pozytywna postawa do życia, sprawna komunikacja, umiejętność rozwiązywania konfliktów. Wiążą się one z wyborem konstruktywnych sposobów radzenia ze stresem i obniżają prawdo- podobieństwo zastosowania strategii unikowych.
Zapobieganie i redukowanie strategii unikowej polegającej na używaniu substancji psychoaktywnych poprzez:
Eliminowanie czynników ryzyka - zwiększających prawdopodobieństwo zastosowania strategii unikowej
Wzmacnianie czynników ochraniających
- zmniejszających prawdopodobieństwo zastosowania strategii unikowej
Schemat 7. Kierunki redukowania strategii unikowej
Strategie profilaktyczne i readaptacyjne redukujące używanie substancji psychoaktywnych
edukacyjna informacyjna alternatyw wsparcia prawna
Podmiotowy mechanizm readaptacyjny: używanie substancji psychoaktywnych… ___________________ 1 77
Strategia informacyjna powinna być stosowana razem z edukacyjną. Wskazu- jąc zachowania niewłaściwe, szkodliwe, które powinny zostać wyeliminowane, a które stanowią jedyną metodę zaradczą osoby, należy wyposażyć ją w zacho- wania konstruktywne, które zastąpią radzenie sobie ze stresem za pomocą środków psychoaktywnych.
Strategia alternatyw – polega na realizowaniu ważnych celów jednostki, zaspokajaniu potrzeb psychicznych poprzez działania konstruktywne. Metoda ta odnosi się do poszukiwania doznań pozytywnych. Osoba używająca środków psychoaktywnych dąży za ich pomocą do redukcji przykrych stanów, ale i chęci przeżycia przyjemności. Strategia alternatyw ma wprowadzić nowe, atrakcyjne formy działań angażujących człowieka, które będą się wiązały z zaspokojeniem jego ważnych potrzeb, czemu towarzyszą pozytywne stany emocjonalne.
Strategia wsparcia – polega na korzystaniu z naturalnych (rodzina, kole- dzy), specyficznych (grupy wsparcia) bądź profesjonalnych (specjaliści, grupa te- rapeutyczna) systemów/form pomocy. Naturalny system wsparcia pozwala na zaspokojenie licznych potrzeb psychicznych (bezpieczeństwa, przynależności, miłości). Specyficzny tworzony jest przez osoby posiadające podobne problemy. Mogą one wzmacniać się poprzez wzajemne zrozumienie dla trudności sytuacji i doznawanych wobec niej odczuć; dzielić się doświadczeniami, wymieniać stra- tegiami zaradczymi. Wsparcie profesjonalne polega na pomocy instytucjonalnej
Strategia alternatyw
Wzbudzanie pozytywnych zainteresowań
Strategia alternatyw
Angażowanie w działania prospołeczne
Strategia alternatyw
Wzmacnianie kontaktów interpersonalnych
Strategia informacyjna
Przekazanie rzetelnej wiedzy na temat wielowymiarowych konsekwencji używania substancji psychoaktywnych
1 78____________________________________________________________________________ Rozdział IX
(głównie finansowej, w poszukiwaniu pracy) i terapeutycznej (towarzyszenie w rozwiązywaniu problemów osobistych, terapia uzależnień).
Strategia prawna – polega na wykorzystywaniu i przestrzeganiu przepisów prawa w celu podniesienia jakości życia osoby uzależnionej i ochrony jej środo- wiska przed konsekwencjami jej destrukcyjnych działań pod wpływem substancji psychoaktywnej. Strategia ta związana jest głównie z przestrzeganiem przepisów zawartych w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii oraz o wychowaniu w trzeź- wości i zapobieganiu alkoholizmowi. Z omawianą problematyką wiąże się przede wszystkim możliwość kierowania osoby uzależnionej przez sąd rodzinny (na wniosek osób bliskich) na przymusowe leczenie. Praca z osobami uzależnionymi – wyznacza kolejne cele i wymaga zastoso- wania dodatkowych środków oddziaływań. Jednym z ważnych zadań jest motywo- wanie do podjęcia terapii poprzez wspólne analizowanie negatywnych skutków uzależnienia w życiu osobistym, rodzinnym, zawodowym, społecznym, duchowym osoby (czynniki: motywujący, negatywny) oraz poszukiwanie mocnych stron (za- sobów), które mogą stać się pozytywnym elementem mobilizującym.
Bibliografia
Antonovsky A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachoro- wać. Warszawa: Fundacja IPN.
Strategia wsparcia
Aktywizowanie naturalnych systemów wsparcia
Strategia wsparcia
Zachęcanie do korzystania ze wsparcia w sytuacjach trudnych
Strategia wsparcia
Aktywizowanie naturalnych systemów wsparcia
Strategia wsparcia
Zachęcanie do korzystania ze wsparcia w sytuacjach trudnych
