Pobierz Podróż sentymentalna - Notatki - Historia literatury obcej i więcej Notatki w PDF z Historia i teoria literatury tylko na Docsity! 1 Laurence Sterne PODRÓŻ SENTYMENTALNA PRZEZ FRANCJĘ I WŁOCHY Powieść angielska wieku XVIII. Wraz z powieściami Daniela Defoe, Samuela Richardsona i Henry Fieldinga oraz licznych pomniejszych pisarzy pierwszej połowy w. XVIII ustalone zostały w praktyce twórczej pewne reguły gatunku, odznaczającego się brakiem przepisów poetyki normatywnej, a tym samym pozostawiającego autorom fikcji fabularnych znaczną swobodę. W sposób różnoraki i pomysłowy zaczęli oni przedstawiać prywatne dzieje jednostki we współczesnym im społeczeństwie. Powieściopisarze posługiwali się w przekazywaniu czytelnikom wiedzy o człowieku narracją zbliżoną do konstrukcji autentycznych - a więc formą pamiętnika lub listami, zapewniając, iż publikują relacje "prawdziwe". Historia życia bohatera prezentowana była w sposób koherentny, rozwijała się w pewnym określonym odcinku czasowym, choć nie unikano introspekcyjnych wstawek. Powieść angielska pierwszej połowy wieku XVIII rozwijała się w dwu głównych kierunkach: w swej odmianie satyryczno-obyczajowej koncentrowała się bardziej na zewnętrznych doświadczeniach bohaterów, zaś w powieści sentymentalnej interesowała się przede wszystkim ich wewnętrznymi przeżyciami opisywanymi w sposób niezwykle drobiazgowy i sugestywny. Między tradycją a nowatorstwem. W niektórych wątkach koncentrujących się zazwyczaj wokół Waltera Shandy, jak i w licznych dygresjach, będących zręcznym przystosowaniem czy też bezceremonialnym zapożyczeniem cudzych tekstów, autor Tristrama nawiązuje do tradycji tzw. learned wit - dowcipu uczonego. Był to rodzaj uczoności przedoświeceniowej, z której kpiono w wieku XVIII, ale w której również gustowano, bawiąc się jej dziwactwami, czego dowodem działalność w Londynie tzw. Klubu Scriblerusa -- stowarzyszenia pisarzy oraz ludzi nauki, które wydało zabawne publikacje parodiujące dawny typ erudycji. Sterne zrywa z niektórymi ustalonymi tak niedawno konwencjami gatunku: nie uznaje (choć tylko pozornie) chronologii, eksperymentuje z czasem, odrzuca akcję, a w każdym razie nie poświęca jej wiele uwagi, opowiada się za strukturą otwartą i fragmentaryczną, na pierwszy plan wysuwa narratora, dając mu zdecydowaną przewagę nad przedmiotem narracji. A przecież nie odrzuca wszystkich osiągnięć swoich poprzedników. W Sterne'owskim zainteresowaniu drobiazgiem, szczegółem, tym co się dzieje w umyśle ludzkim, dostrzec można pewne powinowactwa z techniką pisarską Richardsona. Sterne’a interesuje każdy drobiazg, każde błahe wydarzenie, tyczące człowieka i jego Spraw. Obchodzi go człowiek w jego serio i w jego komizmie, w tym, co myśli i w tym, co go wzrusza. W ten sposób pisarz prezentuje nam szczególną metodę traktowania rzeczywistości, bogatą w walory poznawcze i estetyczne, z której korzystać będą jego następcy. Podróż sentymentalną pisał Sterne w ostatnim roku swego życia, choć z pomysłem podzielenia się z czytelnikami wrażeniami z wojażów na Kontynent nosił się już wcześniej. Wspominał o tym zamiarze przyjaciołom, dowodzi tego i siódma księga Tristrama, w której rodzina Shandych podróżuje po Francji. Podróż sentymentalna nie jest wszelako ani powieścią podróżniczą, ani zwyczajnym diariuszem z wojażu, ani przewodnikiem po obcych krajach i miastach. Tej małej książeczki nie można właściwie zaliczyć do żadnego z gatunków literackich czy paraliterackich popularnych w XVIII w., obfitującym w mniej lub bardziej autentyczne relacje podróżnicze, niekiedy o dużych walorach informacyjnych i poznawczych. Podróż Sterne'a była to - według słów samego autora [... ] cicha podróż serca w poszukiwaniu NATURY i tych uczuć, które z niej się biorą i uczą nas kochać się wzajemnie i kochać świat lepiej, niż go dotychczas kochamy. Rozwój sentymentalizmu w XVIII w. Uzasadnienie tendencji emocjonalistycznych w literaturze Oświecenia dostrzec można w propozycjach myśli filozoficznej i moralnej wieku XVIII. Empiryzm Locke'a, który za podstawowe źródło poznania uznał postrzeżenie docsity.com 2 (sensation) i refleksję (reflexion), będące zdaniem filozofa doświadczeniem wewnętrznym, można uważać za jedną z przesłanek prądu. Co prawda u Locke'a rozum był kategorią nadrzędną i porządkującą, lecz doznania zmysłowe i afektywne były doznaniami pierwszymi, podobnie jak w późniejszej wyraźnie już sensualistycznej filozofii Condillaca. Znaczenie uczuć dla kierowania wolą człowieka szczególnie podkreślił nieco później Hume. Hume twierdził, że skłonność do uczuć czułych czyni człowieka przyjemnym i użytecznym we wszystkich dziedzinach życia, zaś uczucia tkliwe, jak przyjaźń, ufność i przywiązanie dają człowiekowi najpełniejszą radość. Myśl moralna Oświecenia angielskiego przepojona jest - jak zauważa Maria Ossowska kultem dobroci, aprobatą dla uczuć "miękkich", dzięki którym, zdaniem filozofów, człowiek uszczęśliwiał zarówno bliźnich, jak i samego siebie . Sentymentalizm mający więc wyraźne oparcie w ówczesnej filozofii i myśli moralnej związany był również ze zmianami zachodzącymi w strukturze społecznej osiemnastowiecznej Anglii, w której najwcześniej zamanifestowały się charakterystyczne cechy prądu. Mieszczaństwo staje się w życiu politycznym jeśli nie równorzędnym, to w każdym razie liczącym się partnerem. Ideologowie mieszczaństwa zaczynają propagować nowy styl życia i odczuwania. Dlaczego Yorick? Kim jest podróżny sentymentalny? Oczywiście Sternem pod maską Yoricka. Yorick zarówno w Tristramie (gdzie go autor rychło uśmiercił), jak i w wydanych przez Sterne'a kazaniach był pastorem. Aluzje czynione przez narratora Podróży do stanu duchownego są co prawda nieliczne, ale przecież istnieją. To Sterne z czułością wspomina swego przyjaciela Eugeniusza - w rzeczywistości Halla Stevensona, opisując jak to dobry przyjaciel pragnął jeszcze w Anglii zapełnić chudą sakiewkę podróżnego, puszczającego się w wojaż z niewielką kwotą pieniędzy. Tegoż Eugeniusza z jego rozsądkiem i żyłką moralizatorską przywołuje żartobliwie lekkomyślny Sterne- Yorick, gdy liczy uderzenia pulsu nadobnej kupcowej w małym sklepiku paryskim. Sterne-Yorick podróżuje z obrazkiem Elizy zawieszonym na szyi. Nie przeszkodzi mu to co prawda interesować się napotkanymi po drodze kobietami, choć chroni przed uleganiem ich powabom. Wspomnienie Elizy, której, jak mówi, poprzysiągł "wierność na wieki" i myśl, iż mógłby ją zdradzić z piękną damą napotkaną w Calais sprawia, że porzuca zamiar towarzy- szenia nowej znajomej do Brukseli. W osobie Yoricka przedstawił Sterneswą wrażliwość uczuciową, życzliwość dla świata, ludzi i zwierząt, wdzięk towarzyski, humor, dowcip, dar obserwacji. Do „podróży serca” weszły pewne fakty i realia, na które złożyły się dwie podróże Sterne'a na Kontynent. Np. pan Dessein, właściciel gospody w Calais, istniał na- prawdę, zachodził do niego mnich z pobliskiego: klasztoru franciszkanów, nazywał się ojciec Feliks. Ciekawym zabiegiem literackim jest wprowadzenie do Podróży wzmianek o rodzinie Shandych, a więc o fikcyjnych bohaterach Tristrama. Stryjaszek Toby przywołany został w tonacji sentymentalnej, jako "najdroższy spośród mych wiernych przyjaciół, o którego miłości do ludzi nigdy inaczej myśleć nie mogę - nawet w tyle czasu po jego śmierci - niż z oczyma pełnymi łez". O "panu Shandym seniorze", a więc Walterze, wspomniano w związku z .jakimiś pseudouczonymi dociekaniami, zaś o Tristramie w scenie z obłąkaną dzieweczką z Moulins, w której Yorick z Podróży nawiązuje do poprzedniego spotkania "swego przyjaciela" z nieszczęśliwą Marią. Epizodowi temu poświęcił 24 rozdział dziewiątej księgi Tristrama. Być może Sterne wprowadził postacie z Shandy Hall do Podróży, by przypomnieć czytelnikom o swej poprzedniej powieści, trafniejsza wydaje się wszelako myśl, że wspaminając Tristrama Shandy chciał przypomnieć czytelnikom postać pastora Yoricka, który stanowił jedną z jego własnych masek (drugą był tytułowy bohater Tristram), a który umarł w 12 rozdziale pierwszej księgi powieści i "Leży pochawany w kącie cmentarza swojej parafii... pod prostą marmurową płytą [ ... ]". Sterne pisząc Podróż był człowiekiem docsity.com 5 uszlachetniającego działania miłości, które, zdaniem sentymentalistów, świadczyło o dobroci człowieka- wierzono, że do prawdziwej miłości zdolny jest tylko człowiek cnotliwy. Ale miłość w pojęciu Yoricka nie oznaczała zgoła wierności "aż do grobowej deski" ani uczuć poważnych wiodących do łez i tragedii. Dla Sterne'a- Yoricka bowiem nie tyle istotne są obiekty jego wzruszeń miłosnych, co same wzruszenia dane nam przez dobrą matkę Naturę i nieoddzielnie powiązane z innymi przyjaznymi uczuciami wobec świata. Te niedopowiedziane i niedookreślone uczucia dobroci, miłości i pożądania przewijają się przez karty Podróży we wszystkich spotkaniach z kobietami - z damą w Calais, gryzetką paryską, pokojówką. Porozumienia serca rodzą się zawsze z porozumienia zmysłów, szczególnie wzroku i dotyku. Yorick stojąc z nieznajomą u wrót remizy w Calais przez dłuższy czas trzyma jej rękę: "Pulsowanie arterii w mych palcach obejmujących jej rękę powiedziało jej o tym, co się we mnie działo. Spuściła oczy - nastąpiło kilka chwil milczenia". Gryzetka paryska ujmuje Yoricka nie tylko swą urodą, ale zwyczajną ludzką do- brocią, co skłania podróżnego do liczenia jej pulsu. Gryzetka nie naraziła zresztą Yoricka na silniejsze pokusy, chociaż "miała bystre czarne oczy i strzelała nimi spoza długich i jedwabistych rzęs tak przenikliwie, że zaglądała mi w samo serce i lędźwia". Mocniejsze podszepty pożądania wywołuje przypadkowe sam na sam Yoricka z małą pokojówką. Oboje uświadamiają sobie sprzyjającą sytuację i rumienią się raz po raz przyjemnym i "na pół grzesznym rumieńcem", jak go określa sam autor. Yorick zwycięża pokusę i wątpimy, czy chciał jej ulec. Nazwany dowcipnie przez Fluchere'a "taktykiem miłostek niespełnionych" kontentował się w Podróży uściskiem dłoni, spojrzeniem, rumieńcem oblewającym ładną buzię, obcowaniem z urodą niewieścią i kobiecym wdziękiem, które przemawiały do jego zmysłów. W szczególnym typie erotyzmu Sterne'a mieszają się i łączą niektóre konwencjonalne wątki sentymentalizmu (miłość skłonnością nat1ury człowieka, miłość uszlachetnia) ze zmysłową frywolnością, napotykaną w ówczesnych, głównie francuskich historiettes, nouvelles i contes. W utworach tych mowa była o miłości, a raczej o uprawianiu miłości, traktowanej jako gra lub zabawa. Błędny rycerz dobroczynności. Sterne lubuje się w swojej dobroci (dawanie jałmużny w Montriul), życzliwość dla świata sprawia mu wyraźną satysfakcję, a dobroczynność obraca się w przyjemność. Dodajmy, że o rozkoszach płynących z "dobrzeczynienia" zapewniała większość filozofów i moralistów doby Oświecenia. Oto jak Yorick opisuje jeden ze swoich dobrych uczynków: Miałem w ręku garść koron na zapłacenie za Szekspira, a że ona tymczasem całkiem puściła woreczek, wsadziłem doń jedną, po czym zawiązawszy wstążeczkę na kokardkę oddałem jej z powrotem. Dziewczę złożyło mi dyg bardziej pokorny niż niski: było to jedno z owych cichych, dziękczynnych pochyleń, gdzie duch składa ukłon - ciało go tylko wyraża. Nigdy nie dałem żadnej dziewczynie korony ani z połową tej przyjemności, jakiej doznałem w tej chwili. W poszukiwaniu dzieci natury. Podróżny sentymentalny zbrzydzony pustym, światowym życiem salonów paryskich udaje się w dalszy wojaż, stwierdzając: "Im lepsza koteria - tym więcej spotykałem dzieci Sztuki, tęskniłem zaś za dziećmi Natury". Sterne podejmuje tu jeden z podstawowych wątków Jana Jakuba Rousseau oraz jego zwolenników i naśladowców. Co prawda wątek ten, a więc krytyka świata kultury i cywilizacji oraz przeciwstawianie mu szczęśliwej i szlachetnej prostoty "człowieka naturalnego" obecne były w myśli i literaturze europejskiej i wcześniej, Jan Jakub wszelako nadał tej krytyce zarówno głębsze uzasadnienie, jak i wysunął propozycje naprawy istniejącego stanu rzeczy. Pragnął przywrócić człowiekowi wartości autentyczne miast stworzonych przez życie społeczne wartości sztucznych, zachęcić ludzi nie tyle do powrotu do natury w dosłownym tego słowa znaczeniu, ale do powrotu do "samego siebie" - życia prostszego, cnotliwego, a tym samym i szczęśliwszego. Yorick w docsity.com 6 swej niskiej ocenie życia miejskiego i wielkoświatowego, jak i w niektórych wątkach Podróży bliski jest myślom Rousseau. Podobnie jak filozof francuski podkreślał Sterne rolę poznawczą uczuć, uważał miłość za zgodną z naturą potrzebę człowieczego serca, propagował oparte na więzi emocjonalnej kontakty między ludźmi. Yorick w swej "podróży serca" uczy empirycznie cnót społecznych, ale nie krytykuje istniejącego porządku społecznego. Lituje się nad szpakiem w klatce, lecz nie wypuszcza go z niewoli. Sentymentalny humanitaryzm Sterne'a znacznie bliższy jest myśli Oświecenia angielskiego niż ideom Rousseau i nie ma w sobie nic rewolucyjnego. Nutka powątpiewania w postęp nie przeszkadza mu stwierdzić bez zwykłej sobie ironii: "Nasza epoka jest tak pełna światła, że nie ma chyba kraju ani zakątka w Europie, którego promienie nie krzyżowałyby się i nie wymieniały z innymi". Yorick, mimo swych protestów przeciw nieszczerości życia wytwornego, w gruncie rzeczy gustuje w tym typie życia; odnosi się to jeszcze bardziej do całej biografii autora. Inny jest również stosunek Sterne'a do przyrody. Chwile, w których podróżny przeżywa emocjonalny z nią kontakt są bardzo rzadkie, ale przecież istnieją. W przeciwieństwie do Rousseau bardziej jednak pociąga go pejzaż nieco uładzony ręką człowieka niż dzikie i pustynne okolice, przez które przejeżdża w drodze do Turynu; zachwyca się obrazem obfitości upraw jadąc "przez najcudniejszą krainę Francji - Bourbonnois - w pełni winobrania, kiedy natura każdemu sypie swe hojne dary w podołek". Podróżny bystry. Yorick obserwuje charakter Francuzów i obyczaj galicki. Są to spostrzeżenia drobne i fragmentaryczne, dokonywane jakby od niechcenia, ale w sumie składają się one na obraz Francuzów jako nacji skłonnej do zbytniej, a nie zawsze szczerej uprzejmości, afektacji, przesadnej galanterii. Czuły Yorick, co prawda rzadko, ukazuje się również jako syn Albionu i przeprowadza interesujące porównania obyczajowo- charakterologiczne, a nawet wtrąca wzmiankę o angielskich swobodach konstytucyjnych. W rozmowie z hrabią B ... chwali odrębność i oryginalność swoich rodaków oraz ich skłonność "raczej do humanitarnych niż dwornych postępków"; stłoczony w paryskim teatrze powiada "W Anglii, drogi panie [ ... ] wszyscy siedzimy wygodnie". Angielski Yorick nie bardzo też zdaje sobie sprawę z grozy Bastylii; przybył przecież z kraju, w którym już przeszło sto lat temu odważono się na ucięcie głowy królowi. Punktem wyjścia obserwacji Yoricka staje się zazwyczaj jakaś odbyta lub zasłyszana rozmowa, drobne zdarzenie, które kwituje dowcipną pointą lub żartobliwą refleksją· Gdy Sterne-Yorick kupując w Paryżu perukę wyraża powątpiewanie, czy jeden z pukli będzie się trzymał "Możesz, panie, zatopić go w oceanie, a mimo to będzie się trzymał" odpowiada perukarz. Z tych spostrzeżeń, nie podobnych do ówczesnych diariuszy i zapisków, wyłania się obraz dwu kultur i dwu odmiennych obyczajów, bowiem, zdaniem Sterne'a, znamiennych cech charakteru narodów można dopatrzyć się lepiej "w takich bezsensownych minutiae niż w arcyważnych kwestiach stanu". Zauważmy, że również w Tristramie wiedzę o człowieku wzbogacały rzeczy drobne i pozornie nieistotne. Podróżny wesoły. Yorick występuje w Podróży nie tylko jako "Rycerz Smutnego Oblicza" podróżujący w poszukiwaniu melancholijnych przygód, i nie tylko myśli o czaszce swego Szekspirowskiego poprzednika, lecz z charakterystyczną dla Sterne'a skłonnością do zmienności nastrojów lubi dobry żart i wesołość, ceniąc drobne radości życia. Źródłem humoru Sterne'owskiego nie są wszakże jedynie obyczaje i słabostki Francuzów, lub szerzej - słabostki ludzkie. Dostrzega komizm w ruchach i gestach człowieczego ciała (Lo Fleur przetrząsający kieszenie w poszukiwaniu listu, La Flelur spadający z konia), podobnie jak to było w Tristramie. Komizm objawia się i w scenach bardziej frywolnych, chociażby w końcowym fragmencie Podróży w rozmowie z damą piemoncką, jak (aby nie uchybić przystojności) spędzić noc w jedynym mieszkalnym pokoju gospody. Pisarz potrafił dojrzeć docsity.com 7 nie tylko nieodpartą śmieszność rzeczy, ludzi oraz sytuacji, ale również czasem i śmieszność własną. Sterne umie spojrzeć na Yoricka-Sterne'a z dobrotliwą ironią. Siedząc np. w sklepiku paryskim i licząc puls Gryzetki Yorick zdaje sobie sprawę ze swej śmieszności. Widzi komizm sytuacji i zabawną rolę, jaką odgrywa w czasie przejażdżki z panią de Rambouliet, damą - jak zaznacz a - wielkiej poprawności i cnoty, która zatrzymała powóz, by załatwić potrzebę fizjologiczną, da czego przyznała się z całą otwartością· Tu, jak i w innych sytuacjach, komizm wywołany bywa przez kontrast wzniosłości i trywialności; czasem ów kontrast staje się subtelniejszy i polega na zapisie sceny, w której sam Yorick jako podróżny sentymentalny dostrzega w swym rozczuleniu czy dobroczynności śmieszność lub też domieszkę innych, nie całkowicie szlachetnych motywów i pobudek. Biblia sentymentalizmu czy kpina z uczuciowości? Uczuciowość Podróży stawała się też podejrzana ze względu na łatwe przechodzenie bohatera -narratora od nastroju da nastroju; jego sentymentalizm miał nagłe przypływy i odpływy - scenę rozrzewnienia kwitował żartem, w porywie serca okazywał się nieco komiczny. Do argumentów czerpanych z Podróży dorzuca argumenty, po które sięga do Tristrama, korespondencji, curriculum vitae - a więc stosunku pisarza da żony, córki, matki i licznych pań przez niego adorowanych. Bohater wygląda komicznie siedząc w przydrożnym rowie z Marią, a potem wkraczając do Moulines z obłąkaną dzieweczką pod rękę i z pieskiem na sznurku, ale nie znaczy to wcale, że nie uczy nas współczucia dla niedoli ludzkich przez wprowadzenie do Podróży tego właśnie fragmentu. Poza tym wszystkim Yorick jest postacią niezwykle atrakcyjną i czarującą. Wdzięk łączy ze szczerością i uczuciowością, czasem opowiada nam rzeczy, które wcale nie stawiają go w najlepszym świetle. Wykazuje samowiedzę oraz godność, i to właśnie upoważnia go, by stał się przewodnikiem po krainie życzliwości. Wzruszenia wysubtelniły umysł i dowcip podróżnego, zaś umysł pozwalał dostrzec różnorakie odcienie wzruszeń - czasem także ich śmieszność. Humor i czułość należy traktować w utworach Sterne'a (nie tylko w Podróży, ale i w Tristramie) komplementarnie. Jedno i drugie jest subiektywne i dlatego tak dobrze łączy się w utworze o charakterze wysoce osobistym, jakim jest Podróż sentymentalna Człowiek istotą złożoną. W swych doświadczeniach sentymentalnych Yorick dostrzegał, że zarówno we własnych czynach, jak zachowaniu bliźnich odkryć możemy złożone motywy postępowania - śledził je u siebie, podpatrywał u innych. W pierwszym spotkaniu z mnichem okazuje niczym nieuzasadnioną opryskliwość i brak litości, ale w momencie gdy drzwi zamykają się za zakonnikiem, powiada: "serce moje ścisnęły wyrzuty sumienia". Egoistyczne zachowanie sprawia, że Yorick jest z siebie niezadowolony, okazuje się więc, że brak życzliwości nie popłaca - czyni człowieka nieszczęśliwym. Yorick odzyskuje humor i zadowolenie pojednawszy się z mnichem i zadośćuczyniwszy za swoje grubiaństwo w obecności pięknej nieznajomej. Ale tuż przed ową sceną przeprosin widział, że dama rozmawiała z zakonnikiem i wyznaje: "Do głowy wdarło mi się podejrzenie i podszepnęło mi, że on opowiada jej o tym, co zaszło. Wizja człowieka, jaka wyłania się z Podróży sentymentalnej Sterne'a, nie neguje jego zaufania do ludzi; wierzył, podobnie jak jego wiek, w skłonność człowieka do dobrego, ale podobnie jak co przenikliwsi obserwatorzy natury ludzkiej pojmował, że natura nie dała nam czystych uczuć społecznych i musimy zadowalać się sentymentami skażonymi miłością własną. Równowagę osiągnąć można tylko dzięki poczuciu humoru i pielęgnowaniu w sobie uczuć ludziom życzliwych. docsity.com