Pobierz PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU BIOLOGIA i więcej Schematy w PDF z Biologia tylko na Docsity!
PODSTAWA PROGRAMOWA – BIOLOGIA – GIMNAZJUM
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTUBIOLOGIA
III etap edukacyjny
I. Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biolo- gicznych.
Uczeń opisuje, porządkuje i rozpoznaje organizmy, wyjaśnia zjawiska i proce- sy biologiczne zachodzące w wybranych organizmach i w środowisku, przed- stawia i wyjaśnia zależności między organizmem a środowiskiem, wskazuje ewolucyjne źródła różnorodności biologicznej.
II. Znajomość metodyki badań biologicznych.
Uczeń planuje, przeprowadza i dokumentuje obserwacje i proste doświad- czenia biologiczne; określa warunki doświadczenia, rozróżnia próbę kontrol- ną i badawczą, formułuje wnioski; przeprowadza obserwacje mikroskopowe preparatów świeżych i trwałych.
III. Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji.
Uczeń wykorzystuje różnorodne źródła i metody pozyskiwania informacji, w tym technologię informacyjno-komunikacyjną, odczytuje, analizuje, inter- pretuje i przetwarza informacje teksto we, graficzne, liczbowe, rozumie i in- terpretuje pojęcia biologiczne, zna podstawową termi nologię biologiczną.
IV. Rozumowanie i argumentacja.
Uczeń interpretuje informacje i wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe między faktami, formułuje wnioski, formułuje i przedstawia opinie związane z omawianymi zagadnieniami biologicznymi.
V. Znajomość uwarunkowań zdrowia człowieka.
Uczeń analizuje związek pomiędzy własnym postępowaniem a zachowa- niem zdrowia (pra widłowa dieta, aktywność ruchowa, badania profilaktycz- ne) oraz rozpoznaje sytuacje wymaga jące kon sul tacji lekarskiej; rozumie zna- czenie krwiodawstwa i transplantacji narządów.
I. Związki chemiczne budujące organizmy oraz pozyskiwanie i wykorzy- stanie energii. Uczeń:
- wymienia najważniejsze pierwiastki budujące ciała organizmów i wy- kazuje klu czową rolę węgla dla istnienia życia;
- przedstawia znaczenie wody dla funkcjonowania organizmów;
- wyróżnia podstawowe grupy związków chemicznych występujących w żywych or ga nizmach (węglowodany, białka, tłuszcze, kwasy nu- kleinowe, witaminy, sole mi ne ralne) oraz przedstawia ich funkcje;
Cele kształcenia
– wymagania
ogólne
Treści nauczania
– wymagania
szczegółowe
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...
- przedstawia fotosyntezę, oddychanie tlenowe oraz fermentację mle- kową i alkoholową jako procesy dostarczające energii; wymienia sub- straty i produ kty tych proce sów oraz określa warunki ich przebiegu;
- wymienia czynniki niezbędne do życia dla organizmów samożyw- nych i cudzożyw nych; ocenia, czy dany organizm jest samożywny czy cudzożywny. II. Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń:
- dokonuje obserwacji mikroskopowych komórki i rozpoznaje (pod mikro skopem, na sche macie, na zdjęciu lub po opisie) podstawowe elementy budowy komórki (błona komór kowa, cytoplazma, jądro, chloroplast, mito chondrium, wakuola, ściana komórkowa);
- przedstawia podstawowe funkcje poszczególnych elementów komórki;
- porównuje budowę komórki bakterii, roślin i zwierząt, wskazując ce- chy umożli wiające ich rozróżnienie. III. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd róż- norodności organi zmów. Uczeń:
- uzasadnia potrzebę klasyfikowania organizmów i przedstawia zasady systemu klasyfikacji biologicznej (system jako sposób katalogowania organizmów, je dnostki taksonomiczne, podwójne nazewnictwo);
- posługuje się prostym kluczem do oznaczania organizmów;
- wymienia cechy, którymi wirusy różnią się od organizmów zbudowa- nych z ko mórek;
- podaje znaczenie czynności życiowych organizmu (jednokomórko- wego i wie lokomórkowego): odżywiania, oddychania, wydalania, ru- chu, reakcji na bodźce, rozmnażania, wzros tu i rozwoju;
- przedstawia podstawowe czynności życiowe organizmu jednokomór- kowego na przykładzie wybranego protista samożywnego (np. eugle- ny) i cudzożywnego (np. pantofelka);
- przedstawia miejsca występowania bakterii i protistów oraz ich zna- czenie w przy rodzie i dla człowieka;
- wymienia cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do grzy- bów oraz identyfikuje nieznany organizm jako przedstawiciela grzy- bów na podstawie obec ności tych cech; wskazuje miejsca występowa- nia grzybów (w tym grzybów poro sto wych);
- obserwuje okazy i porównuje cechy morfologiczne glonów i roślin lądowych (mchów, widłaków, skrzypów, paproci, nagozalążkowych i okryto za lążkowych), wymienia cechy umożli wiające zaklasyfiko- wanie organizmu do wymienionych wyżej grup oraz identyfikuje nie zna ny organizm jako przed stawiciela jednej z nich na podstawie obecności tych cech;
- wymienia cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do pa- rzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów (skorupia-
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...
- wskazuje cechy adaptacyjne w budowie tkanek roślinnych do peł- nienia określonych funkcji (tkanka twórcza, okrywająca, miękiszowa, wzmacniająca, przewodząca);
- rozróżnia elementy budowy kwiatu (okwiat: działki kielicha i płatki korony oraz słupkowie, pręcikowie) i określa ich rolę w rozmnażaniu płciowym;
- przedstawia budowę nasienia (łupina nasienna, bielmo, zarodek) oraz opisuje wa run ki niezbędne do procesu kiełkowania (temperatura, woda, tlen);
- podaje przykłady różnych sposobów rozsiewania się nasion i przed- stawia rolę owocu w tym procesie.
VI. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka.
- Tkanki, narządy, układy narządów. Uczeń:
- opisuje hierarchiczną budowę organizmu człowieka (tkanki, na- rządy, układy na rządów);
- podaje funkcje tkanki nabłonkowej, mięśniowej, nerwowej, krwi, tłuszczowej, chrzęstnej i kostnej oraz przedstawia podstawowe ce- chy budowy warunkujące pełnienie tych funkcji;
- opisuje budowę, funkcje i współdziałanie poszczególnych ukła- dów: ruchu, pokar mo wego, oddechowego, krążenia, wydalnicze- go, nerwowego, dokrew nego i roz rod czego.
- Układ ruchu. Uczeń:
- wykazuje współdziałanie mięśni, ścięgien, kości i stawów w pra- widłowym fun kcjo nowaniu układu ruchu;
- wymienia i rozpoznaje (na schemacie, rysunku, modelu, według opisu itd.) ele menty szkieletu osiowego, obręczy i kończyn;
- przedstawia funkcje kości i wskazuje cechy budowy fizycznej i chemicznej umożli wiające ich pełnienie;
- przedstawia znaczenie aktywności fizycznej dla prawidłowego funkcjonowania układu ruchu i gęstości masy kostnej oraz określa czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała.
- Układ pokarmowy i odżywianie się. Uczeń:
- podaje funkcje poszczególnych części układu pokarmowego, roz- poznaje te części (na schemacie, modelu, rysunku, według opi- su itd.) oraz przedstawia związek ich budowy z pełnioną funkcją;
- przedstawia źródła i wyjaśnia znaczenie składników pokarmo- wych (biał ka, tłuszcze, węglowodany, sole mineralne, woda) dla prawidłowego rozwoju i fun k cjonowania organizmu;
- przedstawia rolę i skutki niedoboru niektórych witamin (A, C, B 6 , B 12 , kwasu foliowego, D), składników mineralnych (Mg, Fe, Ca) i aminokwasów egzogennych w organizmie;
PODSTAWA PROGRAMOWA – BIOLOGIA – GIMNAZJUM
- przedstawia miejsce i produkty trawienia oraz miejsce wchłaniania głównych grup związków organicznych;
- przedstawia rolę błonnika w prawidłowym funkcjonowaniu ukła- du pokarmowego oraz uza sadnia konieczność systematycznego spożywania owoców i warzyw;
- wyjaśnia, dlaczego należy stosować dietę zróżnicowaną i dostoso- waną do potrzeb orga nizmu (wiek, stan zdrowia, tryb życia i ak- tywność fi zyczna, pora roku itp.), oraz podaje korzyści z prawidło- wego odżywiania się;
- oblicza indeks masy ciała oraz przedstawia i analizuje konsekwen- cje zdrowotne niewłaściwego odżywiania (otyłość lub niedowaga oraz ich następstwa).
- Układ oddechowy. Uczeń:
- podaje funkcje części układu oddechowego, rozpoznaje je (na schemacie, modelu, ry sunku, według opisu itd.) oraz przedstawia związek ich budowy z pełnioną funkcją;
- opisuje przebieg wymiany gazowej w tkankach i w płucach oraz przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych;
- przedstawia czynniki wpływające na prawidłowy stan i funkcjo- nowanie układu odde cho wego (aktywność fizyczna poprawiająca wydolność oddechową, nie palenie papie rosów czynnie i biernie).
- Układ krążenia. Uczeń:
- opisuje budowę i funkcje narządów układu krwionośnego i ukła- du limfatycz nego;
- przedstawia krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym;
- przedstawia rolę głównych składników krwi (krwinki czerwone i białe, płytki krwi, osocze) oraz wymienia grupy układu krwi AB0 oraz Rh;
- przedstawia znaczenie aktywności fizycznej i prawidłowej diety dla właści wego funkcjo nowania układu krążenia;
- przedstawia społeczne znaczenie krwiodawstwa.
- Układ odpornościowy. Uczeń:
- opisuje funkcje elementów układu odpornościowego (narządy: śledziona, grasica, węzły chłonne; komórki: makrofagi, limfocy- ty T, limfocyty B; cząsteczki: przeciwciała);
- rozróżnia odporność swoistą i nieswoistą, naturalną i sztuczną, bierną i czynną;
- porównuje działanie surowicy i szczepionki; podaje przykłady szczepień obo wiąz kowych i nieobowiązkowych oraz ocenia ich znaczenie;
- opisuje konflikt serologiczny Rh;
PODSTAWA PROGRAMOWA – BIOLOGIA – GIMNAZJUM
- Skóra. Uczeń:
- podaje funkcje skóry, rozpoznaje elementy jej budowy (na sche- macie, modelu, rysun ku, według opisu itd.) oraz przedstawia jej cechy adaptacyjne do pełnienia funkcji ochronnej, zmysłowej (re- ceptory bólu, dotyku, ciepła, zimna) i termo regulacyjnej;
- opisuje stan zdrowej skóry oraz rozpoznaje niepokojące zmiany na skórze, które wymagają konsultacji lekarskiej.
- Rozmnażanie i rozwój. Uczeń:
- przedstawia budowę i funkcje narządów płciowych (męskich i żeńskich) oraz rolę gamet w procesie zapłodnienia;
- opisuje etapy cyklu miesiączkowego kobiety;
- przedstawia przebieg ciąży i wyjaśnia wpływ różnych czynników na prawi dłowy roz wój zarodka i płodu;
- przedstawia cechy i przebieg fizycznego, psychicznego i społecz- nego dojrzewania czło wie ka;
- przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób przenoszo- nych drogą płciową.
VII. Stan zdrowia i choroby. Uczeń:
- przedstawia znaczenie pojęć „zdrowie” i „choroba” (zdrowie jako stan równowagi środowiska wewnętrznego organizmu, zdrowie fi zyczne, psychiczne i społeczne; choroba jako zaburzenie tego stanu);
- przedstawia negatywny wpływ na zdrowie człowieka niektórych substancji psycho aktywnych (tytoń, alko hol), narkotyków i środ- ków dopingujących oraz nadużywania kofeiny i niektórych le ków (zwłaszcza oddziałujących na psychikę);
- wymienia najważniejsze choroby człowieka wywoływane przez wirusy, bakterie, pro tisty i pasożyty zwierzęce oraz przedstawia zasady profi laktyki tych chorób; w szcze gólności przedstawia dro- gi zakażenia się wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV, zasady pro- fi laktyki chorób wywoływanych przez te wirusy oraz przewiduje indy widualne i społeczne skutki zakażenia;
- przedstawia czynniki sprzyjające rozwojowi choroby nowotworo- wej (np. nie właściwa die ta, tryb życia, substancje psychoaktywne, promieniowanie UV) oraz podaje przykłady takich chorób;
- przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób nowotworo- wych;
- uzasadnia konieczność okresowego wykonywania podstawo- wych badań kontrol nych (np. badania stomatologiczne, podsta- wowe badania krwi i moczu, pomiar pulsu i ciś nie nia krwi);
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...
- analizuje informacje dołączane do leków oraz wyjaśnia, dlacze- go nie należy bez wyraźnej potrzeby przyjmować leków ogólno- dostępnych oraz dlaczego antybiotyki i inne leki należy stosować zgodnie z zaleceniem lekarza (dawka, godziny przyjmowania leku i długość kuracji);
- przedstawia podstawowe zasady higieny;
- analizuje związek pomiędzy prawidłowym wysypianiem się a funkcjonowaniem organizmu, w szczególności wpływ na procesy uczenia się i zapamiętywania oraz odporność organizmu.
VIII. Genetyka. Uczeń:
- przedstawia znaczenie biologiczne mitozy i mejozy, rozróżnia komórki haplo idalne i diplo idalne, opisuje budowę chromoso- mu (chromatydy, centro mer), rozróżnia autosomy i chromosomy płci;
- przedstawia strukturę podwójnej helisy DNA i wykazuje jej rolę w przechowywaniu informacji genetycznej i powielaniu (replikacji) DNA;
- przedstawia sposób zapisywania i odczytywania informacji gene- tycznej (kolej ność nukleo ty dów w DNA, kod genetyczny); wyja- śnia różnicę pomiędzy infor macją genetyczną a kodem genetycz- nym;
- przedstawia zależność pomiędzy genem a cechą;
- przedstawia dziedziczenie cech jednogenowych, posługując się podstawowymi pojęciami genetyki (fenotyp, genotyp, gen, allel, homo zy gota, heterozygota, dominacja, recesywność);
- wyjaśnia dziedziczenie grup krwi człowieka (układ AB0, czynnik Rh);
- przedstawia dziedziczenie płci u człowieka i podaje przy kłady cech człowieka sprzężonych z płcią (hemofilia, daltonizm);
- podaje ogólną definicję mutacji oraz wymienia przyczyny ich wy- stąpienia (mutacje spontaniczne i wywołane przez czynniki muta- genne); podaje przy kłady czynników mutagennych;
- rozróżnia mutacje genowe (punktowe) i chromosomowe oraz po- daje przy kłady chorób człowieka warunkowanych takimi muta- cjami (mukowiscydoza, zes pół Downa).
IX. Ewolucja życia. Uczeń:
- wyjaśnia pojęcie ewolucji organizmów i przedstawia źródła wiedzy o jej przebiegu;
- wyjaśnia na odpowiednich przykładach, na czym polega dobór naturalny i sztucz ny, oraz podaje różnice między nimi;
- przedstawia podobieństwa i różnice między człowiekiem a inny- mi naczelnymi jako wynik procesów ewolucyjnych.
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTUBIOLOGIA
IV etap edukacyjny – zakres podstawowy
I. Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji.
Uczeń odbiera, analizuje i ocenia informacje pochodzące z różnych źródeł, ze szczególnym uwzględnieniem prasy, mediów i Internetu.
II. Rozumowanie i argumentacja.
Uczeń interpretuje informacje i wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe między faktami, formułuje wnioski, ocenia i wyraża opinie na temat omawia- nych zagadnień współczesnej biologii, zagadnień ekologicznych i środowi- skowych.
III. Postawa wobec przyrody i środowiska.
Uczeń rozumie zna czenie i konieczność ochrony przyrody; prezentuje posta- wę szacunku wobec siebie i wszystkich istot żywych; opisuje postawę i zacho- wanie człowieka odpowiedzialnie korzystającego z dóbr przyrody.
- Biotechnologia i inżynieria genetyczna. Uczeń:
- przedstawia znaczenie biotechnologii tradycyjnej w życiu człowie- ka oraz podaje przy kłady produktów uzyskiwanych jej metodami (np. wino, piwo, sery);
- wyjaśnia, czym zajmuje się inżynieria genetyczna, oraz podaje przy- kłady jej za sto sowania; wyjaśnia, co to jest „organizm genetycznie zmodyfi kowany (GMO)” i „produkt GMO”;
- przedstawia korzyści dla człowieka wynikające z wprowadzania ob- cych genów do mikroorganizmów oraz podaje przykłady produk- tów otrzymywanych z wyko rzy staniem transformowanych mikro- organizmów;
- przedstawia potencjalne korzyści i zagrożenia płynące ze stosowania roślin trans ge nicz nych w rolnictwie oraz transgenicznych zwierząt w badaniach laborato ryjnych i dla celów przemysłowych;
- opisuje klonowanie ssaków;
- podaje przykłady wykorzystania badań nad DNA (sądownictwo, medy cyna, nauka);
- wyjaśnia, na czym polega poradnictwo genetyczne, oraz wymienia sytuacje, w któ rych warto skorzystać z poradnictwa genetycznego i przeprowadzenia badań DNA;
- wyjaśnia istotę terapii genowej.
Cele kształcenia
– wymagania
ogólne
Treści nauczania
– wymagania
szczegółowe
PODSTAWA PROGRAMOWA – BIOLOGIA – LICEUM
- Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia. Uczeń:
- opisuje różnorodność biologiczną na poziomie genetycznym, gatun- kowym i eko syste mowym; wskazuje przyczyny spadku różnorodno- ści genetycznej, wymierania gatun ków, zanikania siedlisk i ekosyste- mów;
- przedstawia podstawowe motywy ochrony przyrody (egzystencjal- ne, ekono micz ne, ety czne i estetyczne);
- przedstawia wpływ współczesnego rolnictwa na różnorodność bio- logiczną (ciągle male jąca liczba gatunków uprawnych przy rosnącym areale upraw, spadek różno rod ności genetycznej upraw);
- podaje przykłady kilku gatunków, które są zagrożone lub wyginęły wskutek nad mier nej eksploatacji ich populacji;
- podaje przykłady kilku gatunków, które udało się restytuować w śro- dowisku;
- przedstawia różnicę między ochroną bierną a czynną, przedstawia prawne formy ochro ny przyrody w Polsce oraz podaje przykłady ro- ślin i zwierząt objętych ochroną gatunkową;
- uzasadnia konieczność międzynarodowej współpracy w celu zapo- biegania zagrożeniom przyrody, podaje przykłady takiej współpracy (np. CITES, „Natura 2000”, Agenda 21).
Zalecane ćwiczenia, wycieczki i obserwacje.
Uczeń wykonuje następujące ćwiczenia lub dokonuje obserwacji:
- wyszukuje (w domu, w sklepie spożywczym itd.) produkty uzyskane metodami biotech no logicznymi;
- na wycieczce do ogrodu zoologicznego, botanicznego lub muzeum przyrodni czego zazna jamia się z problematyką ochrony gatunków giną- cych;
- na wycieczce do najbliżej położonego obszaru chronionego zapoznaje się z proble matyką ochrony ekosystemów.
PODSTAWA PROGRAMOWA – BIOLOGIA – LICEUM
siebie i wszystkich istot żywych, środo wiska; opisuje postawę i zachowanie człowieka odpowiedzialnie korzystającego z dóbr przyrody i śro dowiska, zna prawa zwierząt oraz analizuje swój stosunek do organizmów żywych i środo- wiska.
I. Budowa chemiczna organizmów.
- Zagadnienia ogólne. Uczeń:
- przedstawia skład chemiczny organizmów, z podziałem na związki organiczne i nieorganiczne;
- wymienia pierwiastki biogenne (C, H, O, N, P, S) i omawia ich zna- czenie; wyróżnia makro- i mikroelementy i omawia znaczenie ma- kroelementów i wybranych mikroelementów (Mg, Ca, Fe, Na, K, I);
- przedstawia rodzaje wiązań i oddziaływań chemicznych występu- jące w cząs tecz kach biolo gicz nych i ich rolę;
- wyjaśnia znaczenie wody dla organizmów, opierając się na jej wła- ściwościach fi zyczno-che micznych;
- na podstawie wzorów strukturalnych i półstrukturalnych ustala przynależność danego związku organicznego o znaczeniu biolo- gicznym do określonej grupy związków.
- Węglowodany. Uczeń:
- przedstawia budowę i podaje właściwości węglowodanów; rozróż- nia mono sa charydy (triozy, pentozy i heksozy), disacharydy i poli- sacharydy;
- przedstawia znaczenie wybranych węglowodanów (glukoza, fruk- toza, galaktoza, ryboza, deo ksyryboza, sacharoza, laktoza, maltoza, skrobia, glikogen, celuloza) dla organizmów.
- Lipidy. Uczeń:
- przedstawia budowę i znaczenie tłuszczów w organizmach;
- rozróżnia lipidy (fosfolipidy, glikolipidy, woski i steroidy, w tym cholesterol), podaje ich właściwości i omawia znaczenie.
- Białka. Uczeń:
- opisuje budowę aminokwasów (wzór ogólny, grupy funkcyjne);
- przedstawia za pomocą rysunku powstawanie wiązania peptydo- wego;
- wyróżnia peptydy (oligopeptydy, polipeptydy), białka proste i biał- ka zło żone;
- przedstawia biologiczną rolę białek;
- opisuje strukturę 1-, 2-, 3- i 4-rzędową białek;
Treści nauczania
szczegółowe
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...
- charakteryzuje wybrane grupy białek (albuminy, globuliny, histony, metalo pro teiny);
- określa właściwości fizyczne białek, w tym zjawiska: koagulacji i denaturacji.
II. Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń:
- wskazuje poszczególne elementy komórki na schemacie, rysunku lub zdjęciu mikroskopowym, przedstawia podobieństwa i różnice mię- dzy komórką proka riotyczną a eukario tyczną oraz między komórką roślinną, grzybową i zwierzęcą;
- opisuje błony komórki, wskazując na związek między budową a funk- cją peł nioną przez błony;
- wyjaśnia przebieg plazmolizy w komórkach roślinnych, odwołując się do zja wi ska osmozy;
- opisuje budowę i funkcje mitochondriów i chloroplastów, podaje ar- gumenty na rzecz ich endosymbiotycznego pochodzenia;
- wyjaśnia rolę wakuoli, rybosomów, siateczki śródplazmatycznej (gładkiej i szorstkiej), aparatu Golgiego, lizosomów i peroksysomów w przemianie materii komórki;
- wymienia przykłady grup organizmów charakteryzujących się obec- nością ściany ko mór kowej oraz omawia związek między jej budową a funkcją;
- opisuje sposoby poruszania się komórek i wykazuje rolę cytoszkieletu w ruchu ko mórek i transporcie wewnątrzkomórkowym;
- wykazuje znaczenie połączeń międzykomórkowych u organizmów wielko mór ko wych. III. Metabolizm.
- Enzymy. Uczeń:
- podaje charakterystyczne cechy budowy enzymu białkowego;
- opisuje przebieg katalizy enzymatycznej;
- wyjaśnia, na czym polega swoistość enzymów; określa czynniki warunkujące ich aktywność (temperatura, pH, stężenie soli, obec- ność inhibitorów lub akty wa torów);
- podaje przykłady różnych sposobów regulacji aktywności en- zymów w komórce (inhibicja kompetycyjna i niekompetycyjna, fosfory la cja/defosforylacja, akty wacja proenzymów);
- wskazuje możliwość pełnienia funkcji enzymatycznych przez czą- steczki RNA.
- Ogólne zasady metabolizmu. Uczeń:
- wyjaśnia na przykładach pojęcia: „szlak metaboliczny”, „cykl prze- mian metabo licz nych”;
- porównuje anabolizm i katabolizm, wskazuje powiązania między nimi;
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...
- opisuje cykl życiowy bakteriofaga (lityczny i lizogeniczny) oraz wi- rusa zwierzęcego zachodzący bez lizy komórki;
- wyjaśnia, co to są retrowirusy i podaje ich przykłady;
- wymienia najważniejsze choroby wirusowe człowieka (WZW typu A, B i C, AIDS, zakażenie HPV, grypa, odra, świnka, różyczka, ospa wietrzna, polio, wścieklizna) i określa drogi zakażenia wirusami oraz przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób wirusowych.
- Bakterie. Uczeń:
- przedstawia różnorodność bakterii pod względem budowy ko- mórki, zdolności do prze mieszczania się, trybu życia i sposobu od- żywiania się (fototrofizm, chemotrofizm, heterotrofizm);
- przedstawia charakterystyczne cechy sinic jako bakterii prowadzą- cych foto syn tezę oksy geniczną (tlenową) oraz zdolnych do asymi- lacji azotu atmosferycznego;
- wyjaśnia, w jaki sposób bakterie mogą przekazywać sobie infor- mację genetyczną w procesie koniugacji;
- przedstawia rolę bakterii w życiu człowieka i w przyrodzie (przede wszystkim w rozkładzie materii organicznej oraz w krążeniu azotu);
- wymienia najważniejsze choroby bakteryjne człowieka (gruźlica, czerwonka bakteryjna, dur brzuszny, cholera, wąglik, borelioza, tężec), przedstawia drogi zakaże nia bak teriami oraz przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób bakteryjnych.
- Protisty i rośliny pierwotnie wodne. Uczeń:
- przedstawia sposoby poruszania się protistów jednokomórko- wych i wskazuje od po wiednie organelle (struktury) lub mechani- zmy umożliwiające ruch;
- przedstawia różnorodność sposobów odżywiania się protistów, wskazując na związek z ich budową i trybem życia;
- rozróżnia najważniejsze grupy glonów (brunatnice, okrzemki, bruzdnice, krasno rosty, zielenice) na podstawie cech charaktery- stycznych i przedstawia rolę glonów w eko sys temach wodnych jako producentów materii organicznej;
- wymienia najważniejsze protisty wywołujące choroby człowieka (malaria, rzęsistkowica, lamblioza, toksoplazmoza, czerwonka peł- zakowa), przedstawia dro gi za rażenia oraz przedstawia podsta- wowe zasady profilaktyki chorób wywoływanych przez protisty.
- Rośliny lądowe. Uczeń:
- porównuje warunki życia roślin w wodzie i na lądzie oraz wska- zuje cechy roślin, które umożliwiły im opanowanie środowiska lą- dowego;
- wskazuje cechy charakterystyczne mszaków, widłaków, skrzy- pów, paproci oraz roślin nago- i okrytonasiennych, opisuje zróżni-
PODSTAWA PROGRAMOWA – BIOLOGIA – LICEUM
cowanie budowy ich ciała, wska zując po szcze gólne organy i okre- ślając ich funkcje;
- porównuje przemianę pokoleń (i faz jądrowych) grup roślin wy- mienionych w pkt 2, wskazując na stop niową redukcję pokolenia gametofi tu w trakcie ewolucji na lądzie;
- rozpoznaje przedstawicieli rodzimych gatunków iglastych;
- rozróżnia rośliny jednoliścienne od dwuliściennych, wskazując ich cechy chara kte ry styczne (cechy liścia i kwiatu, system korzeniowy, budowa anatomiczna korzenia i pędu);
- podaje przykłady znaczenia roślin w życiu człowieka (np. rośliny jadalne, trujące, przemysłowe, lecznicze).
- Rośliny – budowa i funkcje tkanek i organów. Uczeń:
- przedstawia charakterystyczne cechy budowy tkanek roślinnych (twórczej, okrywa jącej, miękiszowej, wzmacniającej, przewodzą- cej), identyfi kuje je na rysunku (sche macie, preparacie mikrosko- powym, fotografi i itp.), określając związek ich bu do wy z peł nioną funkcją;
- analizuje budowę morfologiczną rośliny okrytonasiennej, rozróż- niając poszcze gólne organy i określając ich funkcje;
- analizuje budowę anatomiczną organów roślinnych: pierwotną i wtórną budowę korze nia i łodygi rośliny dwuliściennej, pierwot- ną budowę łodygi rośliny jedno liś ciennej, budowę liścia, określa- jąc związek ich budowy z pełnioną funkcją;
- opisuje modyfi kacje organów roślin (korzeni, liści, łodygi) jako adaptacje do byto wa nia w określonych warunkach środowiska;
- wyróżnia formy ekologiczne roślin w zależności od dostępności wody i światła w śro dowisku.
- Rośliny – odżywianie się. Uczeń:
- wskazuje główne makro- i mikroelementy (C, H, O, N, S, P, K, Mg) oraz określa ich źródła dla roślin;
- określa sposób pobierania wody i soli mineralnych oraz mechani- zmy transportu wody (potencjał wody, transpiracja, siła ssąca liści, kohezja, adhezja, parcie korze niowe);
- przedstawia warunki wymiany gazowej u roślin, wskazując odpo- wiednie adaptacje w ich budowie anatomicznej;
- wskazuje drogi, jakimi do liści docierają substraty fotosyntezy i ja- kimi produkty fotosyntezy rozchodzą się w roślinie.
- Rośliny – rozmnażanie się. Uczeń:
- podaje podstawowe cechy zalążka i nasienia oraz wykazuje ich znaczenie adapta cyjne do życia na lądzie;
PODSTAWA PROGRAMOWA – BIOLOGIA – LICEUM
- porównuje cechy płazińców wolno żyjących i pasożytniczych w powiązaniu z ich try bem życia;
- na podstawie schematów opisuje przykładowe cykle rozwojowe: tasiemca – tasiemiec nieuzbrojony, nicieni pasożytniczych – glista ludzka, włosień; wymienia żywicieli pośrednich i ostatecznych oraz wskazuje sposoby ich zarażenia wyżej wymienionymi pasożytami;
- wymienia najczęściej występujące płazińce i nicienie pasożytni- cze, których żywi cie lem może być człowiek, podaje sposoby za- pobiegania szerzeniu się ich inwazji;
- rozróżnia wieloszczety, skąposzczety i pijawki; przedstawia zna- czenie pierścienic w przy rodzie i dla człowieka;
- wymienia wspólne cechy stawonogów, podkreślając te, które za- decydowały o suk cesie ewolucyjnym tej grupy zwierząt;
- rozróżnia skorupiaki, pajęczaki, wije i owady oraz porównuje śro- dowiska życia, budowę i czynności życiowe tych grup;
- porównuje przeobrażenie zupełne i niezupełne owadów;
- przedstawia znaczenie stawonogów w przyrodzie i życiu człowieka;
- porównuje budowę i czynności życiowe ślimaków, małżów i gło- wonogów, rozpo znaje typowych przedstawicieli tych grup;
- przedstawia znaczenie mięczaków w przyrodzie i dla człowieka;
- wymienia charakterystyczne cechy strunowców na przykładzie lancetnika.
- Zwierzęta kręgowe. Uczeń:
- wymienia cechy charakterystyczne ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków w po wią zaniu ze środowiskiem i try bem życia;
- opisuje przebieg czynności życiowych, w tym rozmnażanie się i rozwój grup wymienionych w pkt 1;
- dokonuje przeglądu grup wymienionych pkt 1, z uwzględnie- niem gatunków pos po litych i podlegających ochronie w Polsce;
- na podstawie charakterystycznych cech zalicza kręgowce do od- powiednich gro mad, a ssaki odpowiednio do stekowców, torba- czy lub łożyskowców;
- przedstawia znaczenie kręgowców w przyrodzie i życiu człowieka.
- Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację róż- nych czynności życio wych. Uczeń:
- przedstawia zależność między trybem życia zwierzęcia (wolno żyjący lub osiadły) a budową ciała, w tym symetrią;
- opisuje różne rodzaje powłok ciała zwierząt;
- analizuje rolę i współdziałanie układu mięśniowego i różnych ty- pów szkieletu (wew nętrznego, zewnętrznego, hydraulicznego) podczas ruchu zwierząt;
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...
- wymienia rodzaje zmysłów występujące u zwierząt, wymienia odbierane bodźce, określa odbierające je receptory i przedstawia ich funkcje;
- rozróżnia oczy proste od złożonych;
- wykazuje związek między rozwojem układu nerwowego a złożo- nością budowy zwierzęcia; przedstawia etapy ewolucji ośrodko- wego układu nerwowego u kręgo wców;
- podaje przykłady regulacji hormonalnej u zwierząt na przykła- dzie przeobrażenia u owadów;
- podaje różnice między układami pokarmowymi zwierząt w za- leżności od rodzaju pobieranego pokarmu;
- opisuje rolę organizmów symbiotycznych w przewodach pokar- mowych zwierząt (na przykładzie przeżuwaczy i człowieka);
- wyjaśnia rolę płynów ciała krążących w ciele zwierzęcia;
- wykazuje związek między budową układu krwionośnego a jego funkcją u pozna nych grup zwierząt;
- wykazuje znaczenie barwników oddechowych i podaje ich przy- kłady u róż nych zwie rząt;
- na przykładzie poznanych zwierząt określa sposoby wymiany ga- zowej i wy mie nia słu żące jej narządy (układy);
- wyjaśnia istotę procesu wydalania oraz wskazuje substancje, któ- re są wydalane z orga nizmów różnych zwierząt, w powiązaniu ze środowiskiem ich życia;
- podaje przykłady różnych typów narządów wydalniczych zwie- rząt;
- wymienia typy rozmnażania bezpłciowego i podaje grupy zwie- rząt, u których może ono zachodzić;
- podaje różnicę między zapłodnieniem zewnętrznym a wewnętrz- nym, rozróżnia jajo rodność, jajożyworodność i żyworodność i wymienia grupy, u których takie typy rozmnażania występują;
- przedstawia podstawowe etapy rozwoju zarodka, wymienia listki zarod kowe, wy róż nia zwierzęta pierwo- i wtórouste;
- rozróżnia rozwój prosty (bezpośredni) od złożonego (pośrednie- go), podając od powiednie przykłady;
- przedstawia rolę błon płodowych w rozwoju zarodka kręgowców lądowych.
V. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka.
- Hierarchiczna budowa organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy narządów). Uczeń: 1) rozpoznaje (na ilustracji, rysunku, według opisu itd.) tkanki budu- jące ciało czło wieka oraz podaje ich funkcję i lokalizację w organi- zmie człowieka;
